Ses Türemesi Kaynaşma Ses Düşmesi Ses Benzeşmesi-Edebiyatta Ses Olayları Konular

SES OLAYLARI

a) Ses Türemesi

1Ünlü Türemesi

2Ünsüz Türemesi

b) Kaynaşma

c) Ses Düşmesi

1Ünlü Aşınması

2Ünlü Düşmesi

3Ünsüz Düşmesi

ç) Ses Benzeşmesi

1Sert Ünsüzlerin Benzeşmesi

2Dudak Ünsüzlerinin Benzeşmesi

3Sert Ünsüzlerin Yumuşaması

4Ünlü Daralması

d) Ulama

BAŞLICA SES OLAYLARI

a) Ses Türemesi

1 Ünlü Türemesi: Bazı sözcükler pekiştirilirken araya bir ünlü girebilirBu olaya “ünlü türemesi” denir Çoğu yabancı kelimelere ait olmak üzere dört türlü ünlü türemesi görülür:

 İki ünsüzle başlayan ve yabancı dillerden geçen bazı sözcüklerin başında ünlü türemesi olur

Örnek : stasyon  istasyon

statistik  istatistik

 Tek heceli yabancı asıllı sözcükleri, Türkçe’nin yapısına uydurmak için ünlü türetilir

Örnek : akl  akıl sabr  sabır

fikr  fikir emr  emir

 Pekiştirme sıfatlarında görülür

Örnek : sap-a-sağlam  sapasağlam yap-a-yalnız  yapayalnız

güp-e-gündüz  güpegündüz çep-e-çevre  çepeçevre

 Küçültme sıfatlarında görülür

Örnek : az-ı-cık  azıcık bir-i-cik  biricik

dar-a-cık  daracık

2Ünsüz Türemesi :

 İsim soylu sözcüklerle birleşen bazı yardımcı eylemlerde görülür

Örnek : af + etmek  affetmek ret + etmek  reddetmek

his + etmek  hissetmek

 Türkçe kökenli sözcüklerde iki ünlü yan yana bulunmadığından bazı alıntı kelimelerde ünlüler arasında “y,v” sesleri türemiştir

Örnek : fiat  fiyat faide  fayda

zaif  zayıf

b) Kaynaşma :

Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana bulunmaz Bu yüzden ünlü ile biten sözcüklere ünlü ile başlayan bir ek gelirse, araya y, s, ş, n harflerinden biri girer Bu olaya kaynaşma; araya giren y, s, ş, n harflerine de kaynaştırma harfleri denir

Örnek : masa  masa-y-ı  Ünlü ile biten sözcükler –i ve –e

Ayşe  Ayşe’-y-e hal eklerini aldığı zaman y kaynaştırma

ünsüzü kullanır

dinle-ici  dinleyici  Yapım ekleri ile sözcük türetilirken y

bekle-en  bekleyen kaynaştırma ünsüzü kullanılır

iste  isteyeceğim  Eylem çekimlerinde y kaynaştırma

oku  okuyacağım ünsüzü kullanır

uyu  uyuyacağım

Örnek : iki – er  ikişer  Sayılara üleştirme anlamını –er eki

altı - ar  altışar katarÜnlü ile biten sayılara –er eki, ş ile

yedi – er  yedişer bağlanır

yirmi – er  yirmişer

Örnek : dedemin tarla-s-ı  İsim tamlamalarında, tamlanan eki,

masa örtü-s-ü -i den önce s kaynaştırma ünsüzü

Onur’un sıra-s-ı kullanılır

Örnek : kedi-n-in kuyruğu  İsim tamlamalarında, tamlayan eki, -in

kapı-n-ın kolu den önce n kaynaştırma ünsüzü kullanılır

ütü-n-ün sapı

NOT : İsim tamlamalarında, tamlayan ekinden önce n; tamlanan ekinden önce s kaynaştırma ünsüzü kullanılır

Örnek : tamlayan tamlanan

pencere-n-in perde-s-i

 Su ve ne sözcükleri bu kurala aykırıdır

Örnek : su-y-un tadı Tamlayanda da, tamlananda da araya y

çeşme su-y-u kaynaştırma harfi girdi

ne-y-in tadı

Örnek : ceketin düğme-s-i-n-de  isim tamlamalarında tamlanan eki

masa örtü-s-ü-n-den ile hal eki arasında n kaynaştırma

demir kapının zincir-i-n-e harfi kullanılır

Örnek : bu  bunu  Bu, şu, o adılları ile, aldıkları ek arasına n

şu  şunu kaynaştırma harfi kullanılır

o  onu

c) Ses Düşmesi

1 Ünlü Aşınması : Ünlü ile biten sözcük, ünlü ile başlayan başka bir sözcükle birleştiği zaman, Türkçe’de iki ünlü yan yana bulunamadığından ünlülerden biri aşınarak düşer

Örnek : ne + için  niçin kahve + altı  kahvaltı

ne + asıl  nasıl ne + olur  n’olur

pazar + ertesi  pazartesi

hoca + hanım  hocanım

2 Ünlü Düşmesi : Dilimizde iki heceli bazı kelimeler, ünlü ile başlayan bir ek aldığında, ikinci hecedeki dar ünlü düşerBuna ünlü düşmesi denirBu düşmenin sebebi orta hece ünlüsünün vurgusuz olmasıdır

Örnek : ağız-ım  ağzım azim  azmi

hüzün  hüznü çevir(mek)  çevril(mek)

 Bazı sözcüklerde, isimden fiil ya da fiilden isim türetme ekleri alırken son hecede yer alan ünlünün düştüğü görülür

Örnek : sarı-ar  sarar(mak) kavur-(u)l  kavrul

kıvır-ım  kıvrım ayır-ım  ayrım

3 Ünsüz Düşmesi : -cik, -cek küçültme ekleri, k ünsüzü ile biten sözcüklerin sonuna eklendiğinde, k ünsüzü düşer

Örnek : yumuşak-cık  yumuşacık sıcak-cık  sıcacık

çabuk-cak  çabucak minik-cik  minicik

Örnek : ufak-( )l  ufalmak  Türeme sırasında da ünsüz

yüksek-( )l  yükselmek düşebilir

küçük-( )l  küçülmek

ç) Ses Benzeşmesi

1 Sert Ünsüzlerin Benzeşmesi : Sert ünsüzlerden (p, ç, t, k, s, ş, f, h) sonra gelen süreksiz yumuşa ünsüzleri (c, d, g) sertleşerek ç, t, k’ ye dönüşürBu duruma sert ünsüzlerin benzeşmesi denir

Örnek : simit-ci  simitçi sus-gun  suskun

balık-ci  balıkçı kitap-cı  kitapçı

ağaç-da  ağaçta piş-gin  pişkin

2 Dudak Ünsüzlerinin Benzeşmesi : n diş ünsüzü p ve b dudak ünsüzleri önünde m dudak ünsüzüne döner Bu karşılaşma Türkçe kelimelerde nadir olurYabancı dillerden kelimeler ise bu kurala uygun olarak gelmişler veya Türkçe’de ona uymuşlardır

Örnek : anbar  ambar konposto  komposto

tenbel  tembel trampet gibi

 Özel isimler ve birleşik isimler bu kurala uymaz

Örnek : Safranbolu, binbaşı, onbaşı, sonbahar

3 Sert Ünsüzlerin Yumuşaması : Sözcük sonlarındaki süreksiz sert ünsüzler “ p, ç, t, k “ , sesli ünlüyle karşılaşınca yumuşayarak “ b, c, d, g (ğ) ” –ye dönüşürBuna sert ünsüzlerin yumuşaması denir

Örnek : topaç-ı  topacı taç-ı  tacı

dolap-ın  dolabın kap-a  kaba

yoğurt-u  yoğurdu geçit-in  geçidin

kayık-ı  kayığı renk-i  rengi

 Tek heceli birçok sözcük bu kurala uymaz

Örnek : ip / ipi saç / saçı

et /eti kürk / kürkü

 Dilimize yabancı dillerden katılan kimi sözcüklerde yumuşama olmazBu sözcükler Türkçe’ye özgü olan yumuşama kuralına uymaz

Örnek : ahlak / ahlakın sepet / sepeti

aşk / aşkı gayret / gayreti

 Özel adlar kural dışıdır

Örnek : Atatürk’ün Sinop’u

Kızılırmak’ı Karabük’e

NOT : Yumuşama olayı, bazı özel adlarda, seslendirme sırasında uygulanır”Kızılırmağı”, “Sinobu” diye seslendiririzAncak bu yazıda gösterilmez

 Eylem tabanlarının sonlarında bulunan kimi sert ünsüzler bu kurala uymaz

Örnek : geç (-mek)-im  geçim

yap (-mak)-ı  yapı

bak (-mak)-ım bakım

gerek (-mek)-en  gereken

 Eylemlerden “–( )t” ekiyle ad yapılmış sözcüklerin bazılarında yumuşama olmaz

Örnek : taşı (-mak) -t  taşıt-ı  taşıtı

yak (-mak)-(ı)t  yakıt-ı  yakıtı

4 Ünlü Daralması : -yor eki eklendiği sözcüklerin sonundaki a,e düz-geniş ünlülerini darlaştırarak, onları ı, i, u, ü ünlülerine dönüştürür

Örnek : sakla-yor  saklıyor kokla-yor  kokluyor

gitme-yor  gitmiyor dile-yor  diliyor

 Kaynaştırma ünsüzlerinden y, kendinden önceki a,e ünlülerini konuşmada daraltır; bu durum yazıda gösterilmez

Örnek : gelme-y-en  gelmeyen  gelmiyen (okunuşu)

ağla-y-an  ağlayan  ağlıyan (okunuşu)

bilme-y-erek  bilmeyerek  bilmiyerek (okunuşu)

NOT : de (-mek) ve ye (-mek) eylemlerinde y nin darlaştırma etkisi yazıda da gösterilir

Örnek : de-y-ecek  diyecek de-y-en  diyen

ye-y-erek  yiyerek ye-y-ecek  yiyecek

c) Ulama

Türkçe’de ünlü sesler, bir önceki ünsüzü kendine çekerBirbirini izleyen sözcükler tek sözcükmüş gibi ağzımızdan çıkarBu olaya ulama denirUlamanın yapılabilmesi için;

1İki sözcüğün bulunması;

2Bu iki sözcükten birincisinin ünsüzle bitmesi; ikinci sözcüğün ünlüyle başlaması

3Bu iki sözcük arasında herhangi bir noktalama işaretinin bulunmaması gerekir

Örnek : El elden üstündür