Akarsuların Aşındırma Ve Biriktirme Sonucunda Oluşturdukları Şekiller Nelerdir?

Akarsuların Aşındırma ve Biriktirme Sonucunda Oluşturdukları Şekiller Nelerdir?

1 Vadiler
a Boğaz Vadi (Yarma Vadi): Yüksek dağ sıralarını enine yarıp geçen akarsular bu tür vadiler oluştururlar Vadilerin yamaçları oldukça diktir ve vadi dardır
Türkiye’de Kızılırmak Yeşilırmak Fırat Sakarya Seyhan ve Göksu nehirleri ile Zap suyu böyle vadilerden akarlar
b Kanyon Vadi: Yamaçlardaki farklı aşınma sonucu basamaklı bir biçimde oluşan vadi tipidir Yamaçlar oldukça dik ve derindir Genellikle kolay aşınabilen kalın kalker tabakaları içerisinde oluşurlar
Kanyon vadiler Türkiye’de pek yaygın değildir Akdeniz Bölgesi’ndeki Göksu vadisinde kanyonlar görülür
c Çentik (Kertik) Vadi: Akarsu yatağında aşındırma derine doğru sürüyorsa “V” şekilli vadiler oluşur Bu tür vadilere çentik vadi adı verilir
Çentik vadiler ülkemizde en yaygın olan vadi tipleridir Dağlık alanlarda bu tür vadilere sıkça rastlanır
d Yatık yamaçlı vadi: Farklı aşınma sonucunda farklı yükseklikteki yamaçlara sahip olan vadi tipidir Akarsu yatağının eğiminin azaldığı yerlerde görülür
e Tabanlı vadi: Akarsu aşındırmasının ileri safhalarında oluşan vadi şeklidir Vadi tabanı ova özelliği kazanır Vadi yamaçları iyice yatıklaşır ve belirginliğini kaybeder
Türkiye’de özellikle Batı Anadolu’da bu tür vadiler yaygındır
2 Menderesler
Akarsular eğimlerinin azaldığı yerlerde kıvrılarak akarlar Hem aşındırma hem de biriktirme sonucunda bu kıvrımlar daha da genişleyerek menderesleri oluştururlarHem aşındırma hem biriktirme şeklidir
Mendereslerde yana aşındırma fazla olduğu için sık sık yatak değiştirirler Ülkemizde ovaların tabanlarında ve olgun vadilerdeki akarsular menderesler çizerek akarlar
Menderesler oluşturan bir akarsuyun;
Yatak eğimi azalmıştır
Akarsu hızı azalmıştır
Uzunluğu artmıştır
Aşındırma gücü azalmıştır
Biriktirme faaliyetleri yaygındır
3 Kırgıbayır (Badlands)Şiddetli yağmurların oluşturduğu selinti suları bitki örtüsünün bulunmadığı ve kolay aşınabilen arazileri aşındırır
Bunun sonucunda arazi yüzeyi girintili çıkıntılı bir görüntü alır Bu tür arazilere kırgıbayır adı verilir
Kırgıbayır özellikle sağanak yağışların görüldüğü yarı kurak bölgelerde daha sık meydana gelir Türkiye’de İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde yaygındır
4 Çağlayan ve Çavlanlar (Şelaleler)
Akarsu yataklarında bazen bazı tabakalar aşınmaya karşı farklı direnç gösterirler Bunun sonucunda da basamaklar oluşur İşte akarsuların bu basamaklardan akan kısımlarına çağlayan adı verilmektedir Eğer basamaklar yüksekçe ve düşen su miktarı fazla ise böyle kısımlar da çavlan veya şelale olarak isimlendirilir
Ülkemizdeki en tanınmışları Manavgat Çağlayanı ile Düden Muradiye ve Gürlevik şelaleleridir
Çağlayan ve çavlanlarda suların yüksekten düştüğü kısım aşınırsa derin oyuklar oluşur Bu oyuklara dev kazanı adı verilir
5 PeribacalarıVolkanik arazilerde selinti sularının aşınmaya karşı farklı dirençteki tabakaları aşındırması sonucunda oluşan şekillerdirOluşumunda volkanik tüflü arazisel ve yağmur sularıbitki örtüsünün az olması ve rüzgar etkilidİR
Türkiye’de Nevşehir Ürgüp Göreme Avanos çevresinde yaygındır
6 Peneplen (Yontukdüz)
Akarsuların ve akarsularla birlikte diğer dış kuvvetlerin yeryüzünü aşındırması sonucunda deniz seviyesinde hafif dalgalı düzlükler oluşur Bunlara peneplen (yontukdüz) adı verilir
Ülkemiz yeryüzü şekilleri IV jeolojik zamanın başlarında toptan yükseldiği için iç kısımlarda peneplen izlerini görmek mümkündür
AKARSULARIN BİRİKTİRMESİYLE OLUŞAN YER ŞEKİLLERİ
AKARSULARDA BİRİKTİRME
Akarsuların biriktirme yapabilmesi için;
– Eğimin azalması Suyun azalması
– Akarsu hızının azalması Akarsu yükünün artması
gereklidir Bu faktörler bir arada olunca akarsuyun gücü azalır ve biriktirme başlar
AKARSU BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ
1 Birikinti Konileri ve Yelpazeleri
Dağ yamaçlarından düzlüğe inen akarsular taşıdıkları materyalleri eğimin azaldığı yerlerde yarım koni şeklinde biriktirirler Bunlara birikinti konisi denir
Akarsuların taşıdıkları maddeler ince ise geniş bir alana yelpaze gibi yayılırlar Bunlara da birikinti yelpazesi denir Ülkemizde dağ eteklerinde bu tip şekillere sıkça rastlanır
2 Dağ Eteği Ovaları Dağ eteğinde eğimin azaldığı yerlerde meydana gelen birikinti konileri ve yelpazelerinin zamanla yanlara doğru büyüyerek birleşmeleri sonucu oluşan ovalardır
Bursa ovası Uludağ’ın eteğinde oluşmuş bir dağ eteği ovasıdır
3 Dağ İçi Ovaları Dağ içlerinde eğimin azaldığı yerlerde akarsuyun taşıdığı malzemeleri biriktirmesi sonucu oluşan düzlüklerdir Engebeli ülkelerde daha fazla oluşur
Malatya Muş Elazığ ovaları bu şekilde oluşmuşlardır
4 Taban Seviyesi Ovaları
Akarsuların denize yaklaştıkları yerlerde taşıma gücü azdır Böyle (bilgi yelpazesi) yerlerde akarsular taşıdıkları malzemeleri biriktirirler ve ova yüzeyini alüvyal dolgu alanı haline getirirler Böyle oluşan düzlüklere taban seviyesi ovası veya alüvyal taşkın ovası denir
5 Delta Ovaları Akarsuların taşıdıkları malzemeleri deniz içerisinde biriktirmesi sonucu üçgene benzeyen düzlükler meydana gelir Bunlara delta ovası adı verilir
Delta ovalarının oluşabilmesi için
Akıntıların olmaması
Akarsu yükünün fazla olması
Gel – git genliğinin az olması
Kıyının sığ olması gerekir
Türkiye’de birçok delta ovası vardır Başlıcaları Çukurova Bafra ve Çarşamba ovalarıdır
6 Taraçalar (Sekiler) Alüviyal tabanlı vadi üzerindeki akarsuların yeniden canlanarak yatağını kazması sonucunda oluşan yüksekte kalmış eski vadi tabanlarıdır Türkiye’de çeşitli zamanlarda epirojenik hareketler görüldüğü için vadiler boyunca taraçalar görülür
7 Kûm Adacıkları
Akarsu eğiminin azaldığı ve yatağın genişlediği yerlerde taşınan alüvyonlar ve kumlar küçük adacıklar şeklinde biriktirilir Bunlara kûm adacıkları denir