Yazının İcadı-Yazının Gelişimi

Yazının İcadı-Yazının Gelişimi

Harfler bir ülkeden öteki ülkeyebir ulustan öteki ulusa geçerken bir başka gezi daha yapıyor Taşların üzerinde papirüse papirüsten mumlu levhalaramumlu levhalardan parşömene ve parşömenden de kağıda geçiyorlardı Kumlu toprağa ekilen bir ağaçkilli ve bataklık bir alana ekilen ağaçtan nasıl değişik şekilde büyürse;harfler de taştan kağıda geçen süreçte öylece görünüşlerini ve biçimlerini değiştirdiler Taş üstünde dik ve dümdüz yükseliyorkağıdın üzerinde yuvarlaklaşıyorduBalmumu üzerinde de yıldız biçiminde kıvrıldılarBalçık üstünde çivileştileryıldız iğne biçimi aldılarHele kağıt ve parşömen üzerinde sürekli kıllık ve biçim değiştirdiler

Yazı yazmak için çok çeşitli araçlar kullanılmıştırHiç elimizden düşürmediğimiz kağıt kalem dünün icadıdırBiraz daha öncelereilk insanların resimlerden yazının henüz doğmakta olduğu çağlara dönersek o zaman yazı yazmanın inanılmayacak kadar zor olduğu görülürÇünkü o günlerde bu iş için gereken araçlar yoktuHerkesne ile neyin üzerinde nasıl yazacağını kendisi düşünüp bulmak zorundaydı

O dönemin araçları arasında taşkoyunun kürek kemiğibalçık yaprağıçanak çömlek parçalarıyırtıcı hayvan derileri ve ağaç kabukları gibi şeyler hep bu dönemde kullanılıyorduBütün bunların üzerine sivriltilmiş bir kemikle ya da çakmak taşıyla kaba bir resim çiziktirmek mümkündü

İslam Peygamberi Hz Muhammed kutsal kitap Kuran-ı Kerim'i koyunları kürek kemiği üzerine yazdırmıştıEski Yunanlılar halk toplantılarında oylarını şimdi yapıldığı gibi kağıt üzerine değil deçanak çömlek(ostrakon)lar üzerine yazarak verirlerdi

Papirüs bulunduktan sonra bile birçok yazarlaryoksulluk yüzünden yazılarını çamak çömlek parçaları üzerine yazmak zorunda kalmışlardıEski yunan bilginlerinden birinin kitap yazmak için evindeki bütün çanak çömleği kırdığını anlatırlargörevle Mısır'da bulunan eski Romalı asker ve memurlar;bir aralarpapirüs yetersizliğinden hesap pusulalarını çanak çömlek parçaları üzerine yazmışlardır

Ama palmiye yaprakları ile ağaç kabukları yazı yazmaya çok daha uygunduPapirüs bulunmadan çok önce bunların üzerine iğne ile yazı yazılmaktaydıHindistan'da bir çok kitap palmiye yaprakları üzerine yazılmıştıYaprakların kenarları bir ölçüde kesildikten sonra iplikle dikiliyorduBu kitabın kenarları altınla yaldızlanır ya da renk renk boyanırdıBöylece çok güzel bir kitap meydana gelmiş olurduOrmanca zengin olan ülkelerde kayın ve ıhlamur ağacı kabuklarından yapılmış yapraklar üzerine yazı yazılırdı

Bununla birlikte çok eski çağlardan itibaren bir yazı yazma yöntemi vardır;onu bügün de kullanmaktayız Bu taş üzerine yazı yazmadır

Taştan kitapkitapların en uzun yaşamlısıdırBunda 4000 yıl önce eski Mısır mezar tapınaklarının duvarlarına yazılmış olan upuzun hikayeler günümüze kadar gelmiştir

Çamurdan Kağıda Doğru
İnsanlar çok eskiden beri taştan daha hafifama onun kadar dayanıklı bir" nesne" aradılar

Tunç üzerine yazmayı denedilerBir zamanlar sarayları ve tapınaklarını süslemiş olan üzerleri yazılı tunç levhaları bugün de görmek mümkündürBazen bu levhalardan birinin bütün bir duvarı kapladığı da olurduLevhanın iki yüzüne yazı yazılmışsalevha bir zincirle asılırdı

Anlatırlar;Fransa'da Blois kentinde tunçtan bir kilise kapısı vardırBu kilise kapısı bir kitabı andırırKapının üstünde Kont Etienne ile Blois kenti arasında yapılmış bir antlaşma yazılıdırBu antlaşma gereğince halkKont'un şatosu etrafına bir duvar çekmeyi kabul ediyor;buna karşılık Kont da şaraptan aldığı vergiyi halka bağışlıyorduŞarabı içenler çoktan dünyadan göçtüler etrafındaki duvar yıkıldıBuna karşılık tunç kapının kanadı üzerinde kazılmış olan antlaşma hala durmaktadır

Bir ilginç yazı yazma yönetimi daha vardı:
Bir zamanlar Dicle ile Fırat boylarında yaşayan Asurlularla Babilliler çok eskiden kullanmışlardıKoyuncuk'taeski başkent Ninova yıkıntıları arasında Austen Henry Layard adlı bir ingilizAsur hükümdarı Asur Banibal'ın kitaplığını bulduBuiçinde bir yaprak kağıt bile bulunmayan çok ilginç bir kitaplıktırBu kitaplığın bütün kitapları lüleci çamurundandı

Lüleci çamurundan oldukça büyük ve kalın levhalar hazırlanırdıYazıcı yazısını üç köşeli sivri çomağıyla bu levhaların üzerine yazardıÇomakçamurun içine batırılıp hızla çekilince kalın başlayıp incecik kuyruk halinde biten bir iz meydana gelirdi Babilliler ve Asurlular böylece çok çabuk yazı yazarak çivi yazısının düzgün ve incecik satırlarıyla levhaları (tabletleri) doldururlardıBu iş bittikten sonra daha dayanıklı olması için çömlekiye verilirdiEski Asurlular da çömlekçiler kitap pişirirlerdiBöylece taş gibi dayanıklı kitaplar oluşurdu

Asurlular balçık üzerine yalnız yazı yazmazlarbasma da yaparlardıDeğerli taşlardankabartma resimlerle süslü merdane biçiminde mühürler kazırlardıBir antlaşma yaptıklarında bu merdaneyi balçık tablet üzerinden geçirirlerdiBöylece table üzerinde çok iyi seçilebilen bir mühür çıkardıBasmalar üzerindeki desenler bugün bu yolla yapılmaktadırRotatif basma makinesi de bu türde çalışmakta ve yazılar merdanenin üzerinde bulunmaktadır

Papirüs Bulunuyor
Mısırlıların icat ettikleri kitap ise çok gariptiUzunçok uzun ve yüz metrelik bir şerit düşünün:Bu şerit kağıttan yapılmışa benzerse de bu genelde "acayip" bir kağıttıElinize alıp ışığa tutarsanızincecik bir çok çapraz çizgilerden yapılmış karelerden meydana geleceği görülecektirBir parçasını koparırsınızgerçekten de tıpkı hasıra benzeyen bir takım-eritlerden örülü olduğu kolayca anlaşılırGörünüşte bu kağıt;sarıparlak ve perdahlıdırBalmumu levhalar gibi kolay kırılabilir de

Üzerindeki satırlar şeridin uzunluğunca değil dedikine ;onlarcahatta yüzlerce sütünlar halinde yazılmıştırEğer satırlar şeridin uzunluğunca yazılmış olmasaydıher satırı okumak için şeridin bir başından öteki başına kadar gidip gelmek gerekirdi

Bu garip kağıt kendisinden daha garip bir bitkiden elde ediliyorduNil kıyılarının bataklık yerlerinde çıplakuzun gövdeli ve tepesinde püsküllü olan yine garip görünüşlü bir bitki yetişmekteydi

Bu bitkinin adı papirüstüDil bilim olarak da kelime bir çok dilimize geçmiştirPapier(Almanca ve Fransızca)paper(İngilizce) olarak dünya dillerinde örnekleri vardır(Bu konuda daha ayrıntılı bilgiyi icatlar bölümünce bulabilirsiniz)

Yazı Yazmada İlk Araçlar
Mumu bilmeyenimiz yokturBalmumundan bir kitabı görenlerimiz ise çok azdırYağ gibi eritilebilen bir kitaptuğla kitaplardan da şerit kitaplardan da çok daha yadırgatıcıdır

Romalıların icat ettiği balmumundan kitapların neredeyse geçen yüzyılın başarındaFransız devrimine kadar kullanıldığını bilenler pek azdır Balmumundan kitap bizim cep defterimiz büyüklüğünde birkaç levhadan yapılmıştırHer levhanın ortasında buraya sarı ya da siyaha boyanmış balmumu doldurulurduBu levhaların iki köşesinde delikler vardırBu deliklerden geçirilen kurdelalarlalevhalar birbirine bağlanarak bir kitap halini alırdıBirinci ve sonuncu levhanın dış yüzeylerinde balmumu bulunmazdıBöylece kitap kapandığında balmumu iç yüzündeki yazıların silinmesinden korkulmazdı

Bu levhaların üzerine neyle yazılıyorduKuşkusuzmürekkeple değilBu iş için bir ucu sivriltilmişöteki ucu yuvarlaklaştırılmış çelik kalemler kullanılıyorduKalemin sivri ucu ile yazaryuvarlak ucu ile de düzeltir ya da silerlerdiİşte bizim silmek için kullandığımız lastiklerin ilklerinden biri de buyduBalmumu yazı tahtaları çok ucuzduDolasıyla karalamalarnotlar günlük hesaplamalar bunların üzerine yazılıyorduRoma'ya uzak Mısır'a getirilen papirüs pahalıydıBu yüzden de yalnız kitap yapmakta kullanılıyordu

Ancak şimdi kurşun kalemin ve ucuz kağıdın ortaya çıkışından sonra balmumu levhalardan vazgeçilebildiOysabir kaç yüzyıl öncesine kadar hiçbir öğrenci kemerinde bir balmumu levha olmadan edemezdi

Daha papirüsün en parlak döneminde ona zorlu bir rakip türemiştiParşomen!!!

Çok eski zamanlardan beri çobanlıkla geçinilen uluslar yazılarını evcil ve yaban hayvanı derileri üzerinde yazarlardıAma derinin yazı yazmaya uygun bir madde;yani parşomen haline gelebilmesi için iyice terbiye edilmiş olması gerektiBakın bu nasıl olmuştu:

Anadolu Yine Önde
Eski Mısır'ın iskenderiye kentindeki kitaplıkta bir milyona yakın papirüs tomarı bulunuyorduBu kitapığın zenginleşip büyümesindePtolome Sülalesi'nden gelen Firavunlar çok çalışmışlardı Böylece İskenderiye kitaplığı uzun yıllar boyunca dünyanın en önde gelen kitaplığı olduFakat bir süre sonra bir başka kitaplıkAnadolu'daki Bergama kenti kitaplığı onunla yarışmaya başladıO sırda hükümdarlık eden Mısır FiravunuBergama kitaplığını acımasızca cezandırmaya karar verdi ve ülkesinden papirüs gönderilmesini yasakladıBergama hükümdarı da buna karşılık şöyle bir önlem düşündü:Yurdunun en usta adamlarını yanına çağırıp koyun yada keçi derisinden papirüs yerini tutacak ve yazı yazmaya yarayacak bir madde hazırlamarını buyurduİşte o günden sonra Bergama Dünyaya parşomen satan bir yer haline geldiYunanca "pergament adını alan Parşomendoğduğu kentin(Pergamon) adını alarak böyle icat olmuştuKısa bir süre sonra Parşomeni katlanabileceği ve defter haline getirilebileceği anlaşıldıAyrı ayrı yapraklardan dikilmiş kitap da böyle ortaya çıktı

Zamanla Mısır'da Papirüs daha az üretilmeye başlandıHele Araplar Mısır'ı aldıktan sonra Mısır'dan Avrupa ülkelerine olan papirüs gönderilişi büsbütün durduİşte ancak o gün parşomen kesin bir zafere ulaştı

Bupek de olumlu bir zafer değildiRoma imparatorluğubu olaydan bir kaç yüzyıl önce kuzayden ve doğudan gelen yarı ilkel kavimlerce yıkıma uğratılmıştı

Bitmez tükenmez savaşlar bir zamanlar zengin olan kentleri ıssız bir duruma getirmiştiHer geçen yıl yalnız bilginlerden değilokuma-yazma bilenlerinin sayısını da azaltmıştıParşomenkitap kopya etmeye yarayan biricik araç olarak kaldığındaonun üstüne yazı yazacak kişi de hemen hemen kalmamış gibiydi

Romalı kitapçıların büyük kopya işlikleri çoktan kapanmıştıYalnız kral saraylarındaağdalı bir dile mektuplar yazan yazıcılar kalmıştıBundan başkakuytu ormanlar da ya da ıssız vadilerde kaybolmuş manastırlarda sevap işlemek için kitap kopya eden keşişlere de rastlamak mümkündü

Kitap Kitap!!!
O çağlarda kullanılan mürekkep de Romalıların ya da Mısırlıların kullandıkları mürekkepten ayrıydıParşomen üzerine yazmak için deriye iyice sinen ve silinmesi kolay olmayanözel dayanıklı bir mürekkep icat olunmuştuBu mürekkepbugün de bir çok mürekkeplerin yapıldığı gibi mazı soyundan(mürekkep kozası) demirsülfattan ve reçineden(yada Arap zamkından) yapılırdıİşte artık kağıdın icat edilmiş olduğu günlerden kalma eski bir elyazmasında bulunan ve ozaman ki mürekkeplerin nasıl yapıldığını anlatan bir reçete:

"Mazıları bir Ren şarabı içine atarak güneşe ya da sıcak bir yere bırakınızElde edilcek sarı suyu bir bezden südükten sonra ve mazıları da ezdikten sonra bu suyu başka bir şişeye doldurunuzBunuunla karıştırmışdemir sülfat katınızsık sıkbir kaşıkla karıştırınızGüzel bir mürekkep elde etmiş olursunuzMazıların yeter derecedeRen şarabınında mazıların içinde kaybolacak miktarda olması gerekirİstediğimiz ölçüyü tutturabilmeniz için demir sülfatı azar azar koyunuzMürekkebi kalmenizle kağıdın üzerinde bir deneyinizİstediğiniz kadar siyah olmadığını görürsenizkoyutlmak için bir reçine tozu katınızsonra da dilediğinizi yazınız!"

Bu eski mürekkebin şaşırtan bir özelliği vardıO mürekkeple yazıldığından önceleri yazının rengi çok soluk olurduAradan bir süre geçtikten sonra yazı kararırdıBizim şimdiki mürekkeplerimiz ise içlerine boya katabildiğimiz için daha iyidirBu nedenle de bunları yalnız okuyan değilyazan da iyi görebilir

Bir dönemer nasıl papirüs parşomene yenildiyseeninde sonunda parşomen de yerini hepimizin bildiği kağıt'a bırakmak zorunda kaldı

Çinliler Kağıdı Yapıyor
Kağıdı ilk yapanlarÇinlilerdir2000 yıl kadar önce daha Avrupa'da Yunanlılar ve Romalılar ünlü Mısır papirüsleri üzerine yazı yazarkenÇinliler kağıt yapmayı çoktan biliyorlardı

Kağıt yapmak için bambu lifleribazı otlar ve eski paçavralar kullanılıyorduBunlarıbir dibek içinde suyla karıştırıp hamır haline getiriyorlardıBu hamurdan da kağıt yapılıyordu

Burada kalıp olarak incecik bambu kamışıyla ipekten kafes şeklinde örülmüş çevreler kullanılıyorduKalıbın üzerine kağıt kurumadan biraz dökülüpliflerin birbirine yapışması ve keçe haline gelmesi için kalıp her tarafa eğilirdiSukafesin deliklerinden akarkafesin üstünde de ıslak kağıt tabakası kalırdıBu tabakayı dikkatle kaldırırbir tahtanın üzerine serer ve güneşe kurutulardıSonunda bu kurutulmuş kağıt yapraklarından bir tomarını tahtadan yapılmış bir baskı aracının altına koyarlardı

Kağıt Asya'dan Avrupa'ya gelinceye kadar birçok yıllar geçtiBu iş bazı aşamalardan geçti:
704 yılında AraplarOrtaasya'da Semerkant kentini aldılarOrada ellerine geçirdikleri bir çok ganimet arasında kağıt yapmanın sırrını da alıp ülkelerine götürdülerBu yolla Arapların eline geçen kağıt nedeniyle Sicilyaİspanya ve suriye gibi ülkelerde kağıt fabrikaları kurulduSuriye'nin Avrupalıların Bambiç diye adlandırıldıkları Manbiç kentinde de bir fabirka kurlmuştuArap tacirleri karanfilbiber ve güzel kokular gibi doğu mallarıyla birlikte Avrupa'ya Manbiç kağıdı da götürüryorlardıKağıtların en iyisi bütün tabakalar halinde satılan Bağdat Kağıdı sayılıyorduMısır'da çeşitli kağıt türleri yapılmaktaydıBunların arasında çok büyük tabakalar halinde yapılan "İskenderiye kağıdı" ndan tutun dagüvervin postalarında kullanılan küçücük tabakalara kadar her türlü kağıt vardı

Bu tür kağıt eski paçavralardan yapılmaktaydıSiyah benekli bir rengi vardıIşığa tutulduğundayer yer paçavra parçaları bile görülüyordu

Avrupa'nın kendi kağıt fabrikaları ya da o günlerin deyimiyle" kağıt değirmenleri" görülünceye kadar aradan yüzyıllar geçtiArtık XIII yüzyılda bu tür kağıt değirmenlerini görmek mümkündü

Baskının Önderi
Bu sıralarda Almanya'nın Mayence kentinde Johanm Gensfleich Gutenberg adlı bir adam kendi bastığı kitabı;yanibaskı makinesiyle basılan ilk kitabı gözden geçirmekteydi

Harflerin biçimiyle kitabın düzenli elyazması kitapları çok andırıyorduFakat aralarındaki fark yine de uzaktan bile görülüyorduSiyah ve okunaklı harfler törene çıkmış askerler gibi düzgün ve dimdik duruyorlardıYazıcının(hattat) yazı kalmeyile savaşa tutuşan baskı makinesi çok kısa zamanda onu alt ettiÇünkü elle ancak uzun yıllar süresice yapılan kocaman eserlerbaskı makinesinde bir kaç günde bastırabiliyordu

Git gide el yazması bir kitapla baskı makinesinde basılan bir kitap arasındaki benzerlik gittikçe azaldıYavaş yavaş harfler yazmak çok zorduOysabaskı makinesi bunu kolayca yapabiliyorduBöylece kocamankalın kitapların yerini baskı makinesinde basılmış harfleri okunaklı küçük kitaplar aldı

Elyazması kitaplardaki her resmiressamlar yapmak zorundaydıBaskı makinesinden basılan kitaplarda ise elle yapılan resimlerin yerini gravürler aldıYazı yazan makineyani baskı makinesiaynı zamandan resim yapan makineye dönüştüBöylece birkaç saat içinde yüzlerce gravür" yapmak" mümkün oluyordu

Bütün bunlar kitapları ucuzlattıGünümüzün kitaplarında gördüğümüz başlıklariç kapaklardış kapakklargömme başlıklarbizi hiç şaşırtmazSayfa başındaki sayılar bize çok doğal görünürKelimeleri virgülleri gördüğümüzde de "Bu da ne oluyor" diye şaşırmazsınız herhalde

Oysa kitaplarda iç kapağın başlığın gömme başlıkların ve virgüllerin olmadığı dönemler vardı

Bütün bunların ne zaman ve niçin ortaya çıktığını kesin olarak söylemek bile mümkündür Sözgelişi dış kapak 1500 yılında şu nedenle ortaya çıkmıştır:Eskiden kitaplar basılmaz yazılırdıBunlar büyük bir çoğunlukla satış için değilısmarlama olarak yazılırdıçBu yüzden kitap yazanın kitabı reklam etmesine hiç gerek yoktu

Basımevleri için durum daha da farklıydıBir basımevi yüzlercebinlerce sayıda kitap basılıyorduHem bu basttığı kitaplar ısmarlama olarak değildoğrudan doğruya satış içindiBu kitaplara alıcı bulmak gerekliydiBunun için kitabın adınıbirinci sayfayabüyük harflerle basmak gerekiyordu

İşte böylece kitap kapağı ortaya çıkmış olduO dönemde kitabın ilk sayfası kitapçı dükkanının kapısına asılırdıBukitabın çıkışını bildiren bir ilan demekti

Kitabın çıkışıylaşu ana kadar eldeettiğimiz bilgilerin çoğunu bu yolla elde etmiş oldukKitaplar belki elektronik bir ortama geçebilirŞu an hali hazırda e-books dediğimiz teknolojik aletler kullanılmaktaAncak bir geçek var kiyazının ölümsüzlüğüBelki sözcüklerinbelki de düşüncelerin eninde sonunda vücut bulacağı ve kullanacağı yazılardırGeçmişin zorluklarıyla geleceğimize pencere açarsakyazının icadını aklımızdan çıkarmayalım