Osmanlıda Köle

OSMANLIDA KÖLE







Günümüzün hızla değişen dünyasında tarih biliminin anlayışında da büyük değişimler olmuşturEskiden tarih denilince akla siyasi tarih gelmekte ve olaylar tarihsel kronolojiye göre anlatılmaktaydıGünümüzde bu yöntemin tarihi açıklamak için yeterli olmadığı,tarihin toplumsal tarih anlayışından da beslenmesi gerektiği günümüz tarihçileri tarafından da kabul edilmektedir

İşte bu noktadan hareketle bizimde Osmanlı Uygarlığı’nı anlayabilmemiz için Osmanlı toplumunu ve Osmanlı toplumundaki zümreler arasındaki ilişkileri tüm çıplaklığıyla ortaya koymamız gerekmektedirBu nedenden dolayı Osmanlıda köle konusunu çalışma konumuz haline getirdikBu konuyu incelememizdeki amaç;Osmanlı toplumunun önemli bir öğesi olan köleyi anlayarak,kölenin Osmanlı toplumundaki işlevini ve yerini ortaya koyabilmektirTarih boyunca her türlü uygarlıkta yeralan köleliğin Osmanlıda yer ettiği anlamı kavrayabilmek Osmanlı toplumunu anlayabilmek açısından önemlidir

Köle kısaca;güçlünün zayıfa hükmetmesi ve onu her alanda kullanması olarak tanımlanabilir “İnsanlığın tarihi ile birlikte ortaya çıkan kölelik Eskiçağ boyunca Yakın ve Ortadoğu Avrupa ekonomisinin sosyal hayatını değişmez bir unsuru oldu”

Eskiçağ boyunca emeğin veriminin düşük ve tekniğin ilkel olması köleyi en büyük üretim aracı yapmıştırMısır,Roma,Yunan ve İslamiyet öncesi Arap dünyasında kölenin yaşadığı şartlar son derece ağırdıTek tanrılı dinlerin ortaya çıkmasıyla kölelerin yaşadığı şartlar biraz olsun yumuşamıştır “Özellikle İslamiyetin doğuşuyla birlikte köleler daha insalcıl kavramda görülmeye başlanmıştır"

İslamiyet kölelere daha iyimser bir bakış açısı getirmiş kölelerin yaşamlarını kolaylaştırmıştırKuran-ı Kerim de kölelere iyi davranılması konusunda ayetler vardır




Osmanlı Devletinde,Osman Bey döneminde saray hizmetinde ve orduda kölelerin kullanılması çok yaygın değildir “Osmanlı Devletinde kölelerin saray hizmetinde kullanılması ve özellikle cariyelerin saraya girmesi,Orhan Bey zamanında başlayarak gittikçe arttı”

Sarayda ve devlet hizmetinde kölelerden görevli yetiştirilmesi Osmanlıya Orta Doğu İslam Devletlerinden geçmiştirOsmanlı Devleti köleleri başta saray olmak üzere devlet ve orduda kullanmıştır

“Fatih döneminde kurulan harem,cariyelik kurumunun oluşmasında ve gelişmesinde ve revaç bulmasında büyük etken olmuştur"Cariyelik kurumunun oluşması ve gelişmesiyle padişahlar Türk kızlarıyla evlenme geleneğini terk ettilerKanuni’nin Hürrem Sultan İle evlenmesiyle başlayan cariyelerle evlenme geleneği ikinci Osman tarafından kaldırılmaya çalışılmışsa da daha sonraki padişahlar cariyelerle evlenmeye devam etmişlerdir

“Sarayda gelişen kölelik orduda da işletiliyorduSelçuklularda görülen gulam sistemi Osmanlılarda 1362'de benimsenen pençik kanunu gereğince acemi oğlanlar olarak karşımıza çıkıyor” Fetihlerle elde edilen esirlerin bir bölümü acemi teşkilatına alınır ordu için yetiştirilirdiBir bölüm esirde saraya devlet hizmetinde eğitilmek üzere ayrılıyorduSaraya ayrılanlar Edirne sarayı,Galata sarayı ve At meydanındaki İbrahim paşa saraylarında eğitiliyorlardıBosnalı Müslümanlar doğrudan saray hizmetine alınıyorlardı

Osmanlı devletinde köle devlet hesabına kullanılan kölelerden ibaret gelmiyorduKonak köşk ve çevrelerinde kölelik görülmekte alt kesime inildikçe ise pek rağbet görülmemekteydiBuralarda görülen kölelere efendileri iyi davranmak zorundaydı “Efendiler kölelere çoğunlukla ana baba gibi davranırlar onların yetişmeleri için ellerinden geleni esirgemezlerdi”Buralarda kadın köle olan cariyeler odalık olarak alınır,erkek köleler ise ayak işlerinde kullanılırdı

Osmanlı Devletinde köleler özgürlüklerini kazanarak halk arasına katılabiliyorlardıKölelerin özgürlüklerini kazanabilmeleri üç yolla oluyordu ve Osmanlı’ya İslamiyetten geçen Azadlık Kurumuyla gerçekleşiyorduOsmanlıda kölelerin özgürlüklerine kavuşabilmeleri üç yolla oluyorduBirincisi,efendisi köleye ben öldükten sonra hürsün derse köle hürriyetine kavuşabiliyorduİkinci olarak,efendisi köleye sağlığında bundan sonra hürsün derse köle hürriyetine kavuşabiliyorduÜçüncüsüde kişinin bedelini ödemesiyle gerçekleşiyorduKişi bedelini ödedikten sonra hürriyetine kavuşabiliyordu

Bunların dışında efendisi cariyesiyle evlenerek ya da onu başkasıyla evlendirerek kölesini hürriyetine kavuşturabiliyordu

Osmanlı Devletinde köleliğin belli bir süresi vardıBu süre sonunda köleler hürriyetlerine kavuşabiliyordu “Sarayda ve sosyal hayatta bu süre,beyaz köleler için dokuz,siyah köleler için yedi yıldırBu sürenin sonunda kendilerine azatlık kağıdı verilirdi”

Osmanlı Devletinde kölenin kaynağını savaş esirleri ve ticaret yoluyla elde edilen köleler oluşturuyordu

Osmanlı Devletinde savaş esirlerini köleleştirme Orhan Bey döneminde başlamıştır Osman Bey döneminde savaş esirleri zaman zaman öldürülür, fidye karşılığı serbest bırakılır yada hür insanlara verilen ücretin yarısı kadar ücret verilerek tarlalarda çalıştırılırlardıOrhan Bey’in son dönemlerine doğru savaş esirleri köle olarak kullanılmaya başlanmıştırOsmanlı Devletinde köleliğin en büyük kaynağı savaş esirleriydi

“Esirler, kadın, erkek; güzel, çirkin; çocuk, genç, yaşlı;sakat vb sınıflara ayrılıp, kanaatimize göre değerleri belirlendikten sonra, diğer ganimet malları ile birlikte beş kısma ayrılırlardı Devletin hissesi olarak bunların beşte biri ayrıldıktan sonra, kalan beşte dördü savaşa iştirak edenler arasında paylaştırılırdı ”

Osmanlı Devletinde devlete ait kölelerin kaynağını bu beşte birlik pay oluşturmuyordu Devlet gerektiği durumlarda devlet işlerinde kullanılmak üzere özel şahıslara ait kölelerden gerektiği kadar köle satın alır yada kiralardı

Savaşlar sırasındaki akıncıların küçük çaptaki hareketi esir elde edilmesinde başka yolduAkıncılar güz aylarında devletin hedef gösterdiği yerlere akınlar yapar bu akınlar sırasında bir çok esir satılmak üzere esir pazarlarına gönderilirdi

Bazı yeniçeriler bu işi geçim vasıtası olarak görmüşlerdirKalelerde nöbetçi olan yeniçeriler beyler ve hanlıklarla anlaşarak esir toplarlardı Bu 1699 Karlofça ve 1700 İstanbul antlaşmaları ile yasaklanmıştır

Osmanlı Devletinde kölenin diğer kaynağı ticaret yoluyla elde edilen kölelerdiTicaret yoluyla kölelik üç şekilde karşımıza çıkar:Kaçırma yoluyla,hediye yoluyla ve ailelerin satışıyla köleleştirme

Kaçırma yoluyla kölelik hukuken yasak olmasına rağmen,insanlar kaçırılarak esir pazarlarında satılırlardıKaçırma yoluyla köleleştirmenin cezası ölüm olmasına rağmen bu olayın önüne geçilememiştirKaçırılma yoluyla kölenin kaynağını başlıca üç bölge oluşturuyordu

1)Macaristan,Eflak,Boğdan,Rusya,Polonya ve Ukrayna

2)Kafkasya

3)Afrika

“Kaçırılma yoluyla kölelik çeşidinde korsan ve deniz haydutlarının rolüde büyük olmuştur”

Doğu Anadolu’da Kürtler Ermeni köylerine baskın yaparlar bunlar Yezididir diyerek Ermenileri satarlardı

Ailelerin satışı ile köleleştirmede aileler kendi rızalarıyla çoçuklarını satarlardıBu şekilde kölelik Kanuni devrinden başlayarak 20yy’ın başlarına kadar görülmüştürÖzellikle Gürcü,Tatar ve Çerkezler çocuklarını satmıştır

Hediye yoluyla kölelik çok yaygın değildiGüçsüz devletlerin,devlete bağlandıkları padişah ve devletin ileri gelenlerine hediye olarak gönderdikleri köle ve cariyeler bu tür kölelerin kaynağını oluşturur “Komutanlar ele geçirdikleri esirler arasında bulunan müstesna güzelliğe sahip kız ve oğlanları satmaz,fidyeyle serbest bırakmaz,genellikle padişah veya vezirlere hediye olarak sunarlardı” Osmanlı Devleti de elçiler aracılığıyla İslam ülkelerine köle ve cariyeleri hediye olarak göndermişlerdir



OSMANLI DEVLETİNDE KÖLENİN GÖRÜLDÜĞÜ ALANLAR



Osmanlı Devletinde,devlete ve özel şahıslara ait olmak üzere iki türlü köle görülmekteydi

A) Devlete Ait Köleler

Bazı tarihçilerin ve hukukçuların Osmanlı Devletinde bütün vatandaşların;padişahın ve diğer devlet görevlilerinin köleleri oldukları şeklindeki iddialarına şöyle der: “Bu iddiaların temelini Osmanlı Devlet yapısını ve İslam Hukukunu bilmemek teşkil etmektedir”Osmanlı Devletinde halka raiyye veya bunun çoğulu olan reaya denmektedir Bunun nedeni HzMuhammed’in bir hadisidir ve Osmanlı Devletin de bu hadisin manasını unutturmamak için halka reaya denmektedir



1)Ortakçı Kullar



Ortakçı kullar devlete ait hassa çiftliklerinde çalışırlar “Bunlar genellikle sultanların ve yönetici sınıf üyelerinin mülk ve vakıflarında çalıştırdıkları savaş tutsakları yada satın aldıkları kölelerdir”

Ortakçı kullar ilk defa Orhan Gazi döneminde görülmüştürOrhan Gazi döneminden itibaren tarım toprakları ve köylere yerleştirilen ortakçılar servaj usulüyle çalıştırılıyorlardıFatih döneminde sarayın meyve sebze ve tahıl ihtiyacını karşılamak üzere Sırbistan ve Mora seferinden getirilen otuzbeşbin köle İstanbuldaki otuzbeş boş köye yerleştirilmiştir

“Ortakçı;beylikten,vakıf idaresi veya toprak sahibi özel şahıslardan aldığı toğumu eker biçer ve üründen öşür ile tohum çıkarıldıktan sonra geriye kalan miktarı vakıf idaresi veya toprak sahibi ile paylaşır”Ortakçılara kalacakları yer verilir tarlalarda kullanılacak araç gereçler temin edilirdiÇiftliklerde yaşayan ortakçılar kendi aralarında evlenebilirler,çoluk çocuk sahibi olabilirlerdi

Ortakçı kullarla hukuki yönden farkı olmayan ortakçı kesim denen grup vardıOrtakçı kullar mahsülden tohum ve öşür çıkarıldıktan sonra geriye kalan kısmı hizmet ettiği vakıf veya kişiyle paylaşırken, kul kesimciler ne ekerlerse eksinler belli bir miktar ürün vermek zorundaydılarÖzel şahsa ait kesimcilerde bulunmaktaydı

Osmanlıda devlete ait sığır ve koyunların korunması,bakımı ve otlatılmasıyla ilgilenen köleler vardıBunlara sığırcı kullar veya koyun kafirleri denmekteydi



2)Kapı Kulları



Osmanlı Devleti kurulduğu ilk yıllarda artan fetihler sırasında düzenli ve daha fazla askere ihtiyaç duymuşturOsman ve Orhan Bey dönemlerinde mevcut ordunun gittikçe büyüyen ihtiyaçları karşılayamadığı IMurad döneminde daha da belirginleşmiştiBu ihtiyaçtan dolayı savaş esirlerinden askerlik yapmaya elverişli Hıristiyan çocuklarının beşte birini kısa bir süre Türk terbiyesi verilerek yeni bir askeri sınıf meydana getirildiBu teşkilatlanma kapıkulu ocaklarının temelini oluşturmuştur “Kapıkulu Ocakları ve bunların başında yer alan yeniçeri teşkilatı,Osmanlı ordusunun en önemli vurucu) güçlerindendir”Yeniçeri ocaklarına asker temin eden iki önemli kaynak vardı:



a Pençik Sistemi ve Acemi Ocakları



IMurat döneminde Karamanlı Rüstemin teklifiyle çıkarılmış olan pençik kanununa göre;savaş esirlerinin beşte biri devlet hesabına ve asker ihtiyacını karşılamak üzere alınıyorduAnkara Savaşı’na kadar pençik oğlanları yeniçeri ocağının asker ihtiyacını karşılamıştır



b)Devşirme Usulü ve Acemi Oğlanları



Çeşitli hizmetlerde kullanılmak üzere Osmanlı tebaası bazı Hıristiyan çocuklarının toplanmasıdırIIMurat zamanında kanunlaştırılmıştır

Devşirme kanununa göre devşirilen çocuklar önce Müslüman olur,adları Türkçe olarak değiştirilirdiBecerikli ve seviyeli olanlar saray için seçilirdi,diğerleri Türk köylerine dağıtılırdıTürk köylerine dağıtılan çocuklar Türk ailelerin yanında hizmet ederler,İslamiyeti ve Türkçeyi öğrenirler daha sonra acemi oğlanı yazılırlardıDevşirme kanuna uygun yapıldıgı sürece iyi sonuçlar vermiştirDaha sonra rüşvet karışmış ve devşirme sistemi bozulmuşturDevşirme sisteminin bozulması yeniçeri ocağınında bozulmasına sebeb olmuştur



c)Kapıkulu Askerleri ve Yeniçeriler



Kapıkulu padişaha bağlı olan,daimi ve maaşlı; yaya ve atlı ordudurKapıkulu askerlerinin temelini yeniçeriler oluşturur “Avrupa’nın ilk daimi ordusu yeniçeriler, Osmanlılara savaş alanında büyük bir üstünlük sağlıyordu” Yeniçerilerin Osmanlı Devleti’nin genişlemesinde büyük katkıları olmuşturOsmanlı Devletine 464 yıl gibi uzun bir süre hizmet eden yeniçeri ocağı belli bir süre sonra bozulmuş ve 1826 yılında kapatılmıştırYeniçeri Ocağı’nın kapatılışına Vaka-i Hayriye adı verilmiştir


ŞAHISLARA AiT KÖLELER



Şahıslara ait köleler iki kısımdırBirincisi gerçek şahıslara ait kölelerdirBunlar genellikle özel şahısların çobanlığını yapar,ev, tarla ve bahçe işleriyle uğraşırlardıKadın köle olan cariyeler ise;köşklerde, varlıklı ailelerin evlerinde ve konaklarda hizmet ediyorlardıAlt kesime inildikçe kölelik pek rağbet görmezdiKonaklarda köle kullanılması gösterişten ileri gelmektedir “Nitekim bir paşanın ağırlığı,birazda kullandığı köle ve cariye sayısına göre de değerlendirilebiliyordu”



İkinci olarak da vakıflarda ve yarı resmi müesseselere ait kölelerdirBunlar vakıfların ve yarı resmi müesseselerin işleriyle meşgul oluyorlardı



III OSMANLIDA KÖLE TİCARETİ



Osmanlı Devletinde köle ve cariye alıp satan kişiye esirci denirdi,Esirciler IMurad döneminden itibaren görülmeye başlanmıştırSavaşlarda devletin beşte birlik payı dağıtıldıktan sonra geri kalan esirler savaş meydanlarında tüccarlara satılıyorlardıSavaş meydanlarında satılamayan esirler ise merkez şehirlerde esircilere yada satın alma gücüne sahip kimselere satılıyorduKaçırma yoluyla köle yapılanlarda yine merkez şehirlerde esir tüccarlarında toplanırdı “Osmanlı ülkesinde esir alım satımı serbest olduğundan,esircilik meslek haline gelmiş ve bu mesleğin başına Esirciler Kethüdası getirilmişti[20]”Esircilik karlı bir işti ve esirciler zengin ticaret adamları arasında sayılıyorduİsteyen herkes esirci olamıyorduEsirci esnafının iyi tanınması gerekiyorduEsirci esnafı içinde çeşitli kötülüklerde bulunan ve kanuna aykırı hareket edenler bu işten atılıyorduBazı durumlarda işten atılma cezasının hafif geldiği kanuna aykırı davranan kişilerin esir pazarı kapısında asıldıkları görülmekteydiEsirciler sıkı kontrol altında tutuluyorlardıKadın esircilerin hareketleri daha sıkı kontrol ediliyorduBazı durumlarda çarşı esnafı esircileri davranışlarından dolayı şikayet ediyorlardı “Nitekim 1Ramazan 991(17 Kasım 1583) tarihli bir hükümden anlaşıldığına göre esirlere karşı uygunsuz ve kanuna aykırı davranışı görülen bazı kadınlar,idareye şikayet edilerek hareketlerinin normalleşmesi sağlanmıştır”Alınan bütün tedbirlere rağmen köle ve cariye alım satımında suistimaller önlenememiştir

Diğer esnaf teşkilatı gibi esircilerde bir loncada toplanmışlardı,kethüdaları,yiğitbaşları vardıBüyük bestekar,musiki bilgini Mustafa İtri Efendi de Esircilik Kethüdalığı yapmıştır

Osmanlı Devletinde;kölelerin alınıp satıldığı yerlere esir pazarları deniyorduİlk dönemde yerleşik olmayan esir pazarları vardıPanayırların bir bölümünde esir alış verişi yapılmaktaydıİlk esir pazarı Bursa’da kurulmuştuFatih dönemine kadar dağınık ve düzensiz bir şekilde sürdürülen esir ticareti İstanbul’un fethinden sonra düzene girmiştirSınırlar genişledikçe Edirne,Macar Türk sınırına yakın şehirler,Midilli,Batı Afrika’da Dorfur şehri ve Mısır’da esir pazarları kuruldu

“Bazı tarihçiler İstanbuldaki ilk esir pazarının bugünkü Haseki semtinde kurulduğunu yazmakta ve esir ticaretinin IIIMurad döneminde eski ve yeni bedestenlerde merkezileştiğini ifade etmektedirBazı tarihçiler de Esir Hanının ilk olarak 1609’da Sultan IAhmed’in emriyle,Bedesten yakınında,Tavuk Pazarı denilen yerde yapıldığını ve bu han dışında esir satışının yasak olduğunu söylemektedirler”Daha sonra Fatih ve Üsküdar’da esir pazarları kurulmuştur

Osmanlı Devletinde köle ticaretinin belli yöntem ve kuralları vardı “Köle satışı genellikle açık arttırma usulüyle yapılırdıPek müstesna güzellikteki köleler ve cariyeler han avlusunda kurulan esir pazarında müzayedeye çıkarılmaz;o müstesna köle ve cariye,taliplerine odada gösterilir ve pazarlık ile satılırdı”Esirleri boyayarak daha cazibeli göstermek yasaktı

Köle satın almak isteyen kişi esirciyle pazarlığa başlardıKölelere fiziki durumlarına ve sağlıklarına göre değer biçilirdiKölelerin dişleri iyice kontrol edilir,dişlerinin sağlıklı ve düzgün olması kölelerin sağlıklı bir bünyeye sahip olduğunu gösterirdiDişleri iyi durumdaysa daha fazla para ödenirdiEsirci eğer onunla anlamazsa köleyi başka birine satardı

İsmail Parlatır köle satışını şöyle anlatır:

“Öte yanda satılması sırasında köleler,hiçbir söz hakkına sahip değillerdiKöleyi satın alacak kişi,onu en ince hatlarına kadar gözden geçirir,erkeklerin güçlü kuvvetli olanı seçilirdiEğer satın alınacak cariye odalık ise satın alacak kişi,kızın göğsünü,kollarını,bacaklarını iyi bir kontrol ederdi,buna karşı çıkanların cezası büyük olurdu”

Prensip olarak Osmanlı da gayrimüslimlere Müslüman köle satmak yasaktıBuna rağmen gayrimüslimlerin Müslüman köle aldıkları görülmekteydiGayrimüslimlerin Müslüman olmayan köleyi alıp satmaları serbestti






Devletindeki köle anlayışıyla Batıdaki köle anlayışı son derece farklıdırBatıdaki köle üretim aracı olarak görülmekte iken;Osmanlıda üretim aracı olarak görülmeyip daha insancıl yaşam koşullarına sahiptirler ve Osmanlıda kölelerin hakları kısıtlanmamıştırOsmanlı Devletinde köleler siyasi ve askeri alanlarda yüksek makamlara erişebilmişler ve Osmanlı yönetiminde söz sahibi olmuşlardır

Osmanlı Devletinde ordunun çekirdeğini oluşturan yeniçeriler kölelerden meydana geliyorduYani Osmanlı Devleti kölelerine ülke savunmasını emanet etmiştir

Fatih döneminden itibaren Osmanlı bürokrasisi devşirmelere teslim edilmiştirBir devşirme olan Sokulu Mehmed Paşa sadrazamlığa kadar yükselmiş ve Osmanlı yönetiminde söz sahibi olmuşturYine Fatihden itibaren Osmanlı padişahları cariyelerle yaşamaya başlamışlar,Kanuninin,Hürrem Sultana nikah kıymasından itibaren,Genç Osman hariç,padişahlar arasında cariyelerle evlenmek gelenek haline gelmiştir ve Türk kızlarıyla evlenme geleneği terk edilmiştirCariyelikten gelen Hürrem Sultan ve Kösem Sultan gibi padişah hanımları dönemlerinde Osmanlı yönetiminde etkili olmuşlardır

Osmanlıda kölenin görüldüğü diğer alan iktisadi alandırKöleler padişaha ve devlete ait toprakları devlet hesabına işlemişlerdirOsmanlıda toprak köleleri diyebileceğimiz bu köleler mahsulü paylaşarak geçimini sağlıyordu

Yukarıda anlatılanlardan çıkarılabilecek sonuç şu olabilir:Osmanlı Devletinde köle toplumsal hiyerarşide en alt katta olmayıp çeşitli haklara sahip bir yer teşkil ederBu açıdan Osmanlıda köle Batıdaki gibi yalnızca üretimde kullanılmamış bunun yerine toplumun bir çok aşamasında iş gören sosyal bir grup olmuştur





AKGÜNDÜZ,Ahmed,Kölelik Cariyelik Müessesesi ve Osmanlı’da Harem,İstanbul,1995