Divanı Lügatit Türk Hakkında Bilgi

Çağının Türk dili, Türk kültürü, sosyal hayatî ve toplumun özellikleri bakımlarından eşsiz bir eseri olan Divanü Lügati’t-Türk: büyük ve çok yararlı bir sözlük niteliğindedir Bu dil ve kültür kay*nağının, bu Türklük bilgisi hazinesinin tanıtılmasına geçmeden ön*ce, onun yazan hakkında, kısaca da olsa eldeki bilgilerin verdiği imkân ölçüsünde açıklamada bulunmak yerinde ve gereklidir





Divanü Lügati’t-Türk (Divanü Lûgat-it-Türk), en güçlü ihtimal ile yazılışı 1072 tarihinde tamamlanmış büyük bir sözlüktür Eserin elimizde bir tek yazma nüshası bulunduğu ve bunun müstensihinin adından başkaca da hakkında bilgimiz olmadığı için Kilisli R i -i a t tarafından Ali Emirı Kütüphanesindeki biricik yazmadan kop-ye edilmek suretiyle —üç cilt halinde— yapılan yayımının (İstan*bul, 1333) bazı istinsah hataları taşımış olması tabiîdir Dı’van’ın nerede kaleme alındığı, Kâş gar it mn onu yazarken hangi şehirde oturmakta olduğu hususunda da kesinlik yoktur Yalnız Kâşgar Türkçesinin hâkim olduğu bir alanda vücûde getirilmiş olduğu ileri sürülebilir



Divanü Lügati’t-Türk, Türk dilini özellikle Araplara öğretmek amacını gütmektedir Eserin Arapça olarak telif edilmiş bulunması •da bunun bir delilidir Burada —her halde Arapların ve Arapça oku*yup yazanların kendi usullerinde daha kolay anlayıp, daha- rahat öğ*renmeleri düşünülerek— Türkçe kelimeler Arap dilindeki gibi, kök*lerinin taşıdıkları harf sayısına göre gruplandırılmıştır Eserdeki Türkçe kelime sayısı 7500′den daha fazla olarak tesbit edilmiştir Bu kadar kabarık bir yekûnda Türkçe kelimenin – daha XI Yüzyılda— konuşulup yazıldığı bir dilin artık bir kültür ve medeniyet dili ol*duğundan şüphe edilemez Kaldı ki Mahmud, “Terk edilmiş ke*limelerle dile sonradan girmiş sözleri de eserine almadığına” işaret*te bulunmuştur Ancak eserde başka komşu dillerden (Hintçe, Sogd-ça, vs) Türkçeleşmiş gözüken bazı yabancı asıllı sözlerin de bulun*duğunu gözden ırak tutmamak gereklidir Bununla beraber Kaşgarlı Mahmud ‘un bütün Türkçe kelimeleri eksiksiz, kitabına almış olduğu da söylenemez Bu bakımdan, daha o çağlarda bile, Türkçe söz toplamının, yaklaşık olarak, 10000 civarında olduğunu düşünmek ve söylemek de hata olmasa gerek Yazarın, ayrıca, Türk*çe kelimeleri Arapçadaki bablar ve kalıplar kategorisinde seslendir*mesinin dilin bünyesine uygunluğunu iddia etmek güçtür Bu konu*da olsa olsa bunun Araplara, bir dereceye kadar, belki okuma ko*laylığı sağlamaya yarar olduğunu düşünmek kabildir



Mahmud Türkçe kelimelerin ne anlama geldiğini ve nasıl kullanıldığını gösterebilmek arzusuyla birçok Türkçe cümle ve iba*reyi eserine geçirmiştir Sonra eserdeki atasözleri, deyimler, şiir parçaları da, bu söylediğimiz hususun anlaşılmasında yardımcı ol*mak amacını taşır, gözükmektedir Ayrıca Divan’da kavim ve top*luluk adlarının açıklanışında, bazan bunlar hakkında, çok değerli bilgiler verilmek suretiyle hareket edilmiştir ki, bu da, araştırıcılar için çok yararlı olmaktadır



Divanü Lügati’t-Türk, önce Kilisli Muallim Rifat (Bi 1 g e) tarafından Türkçeye çevrilmişse de, bu tercüme basılma-mıştır Kitabın tercümesini başkaları da denemiştir Sonunda B e-sim Atalay ve Türk Dil Kurumu uzmanlarınca —Üç cilt halin*de— Türkçeye çevrilmiş ve TDK tarafından yayımlanmıştır (IC 1939, II C 1940 ve III C 1941, Tıpkı basım, Ankara, 1941) Bundan başka Besim Atalay’m mesaisi ile gün ışığına çıkmış olan bir de Divanü Lügati’t-Türk Dizini-Endeks cildi (1943) vardır ki tercü*medeki kelimeleri alfabetik sıra dahilinde kapsamaktadır Bu in*dekste kelimelerin Divan’da bulunduğu cilt ve yer gösterilmiş, an*lamları kısaca belirtilmiş ve bazan diğer Türk dili kaynakları ile karşılaştırmalar da yapılmıştır 3u Dizin cildi, Divanü Lûgati’t-Türk‘ün 900 yazılış yıldönümü vesilesiyle yeniden bazı ekleme ve metin üzerindeki ufak tefek değiştirmelerle Türk Dil Kurumunca bastırılmıştır (Ankara, 1972)



Divanü Lügati’t-Türk, yayınlandığı tarihten başlayarak (İstan*bul, Hicrî 1333-1335) türkologlarca büyük ilgi ile karşılanmış ve bu konuda bir hayli inceleme ve araştırma da yayınlanmıştır Bunlar arasmda Cari Brockelmann, Martin Hartman, S Ahali ı, S Muttalibov, Martti Rasanen dış ülkeler*de bilimsel çalışmalarda bulunanlar arasında zikredilebilir Divanü Lügati’t-Türk’teki çeşitli konular üzerinde yayınlarda bulunan Türk bilginleri arasında da: Fuat Köprülü, Necip Âsim (Yazıksız), Besim Atalay ve daha birçok tarihçi ve türkolog hatırlatılabilir Sonuç olarak diyebiliriz ki: Kâşgarlı Mah*mud ‘un Türk dili, Türk kültürü, Türk dünyası bakımlarından eş*siz bir değere sahip bulunan ve tükenmez bir inceleme kaynağı ni*teliğini korumakta olan Divanü Lügati’t-Türk eseri üzerinde daha birçok araştırma yapılabilir Ve bu dil ve kültür hazinesi, türkoloji ilmine, daha uzun yıllar ışık tutabilme gücüne ve imkânına sahiptir