İnka İmparatorluğu Tarih

Tarih

İnkalar'ın tarihsel kökeni

Andlar'da uygarlık muhtemelen günümüzden 11500 yıl önce (MÖ 9500) başlamıştı İnkalar'ın Peru'nun dağlık bölgesindeki, günümüzde Puna'lar olarak bilinen arazilerde yaşamış ataları muhtemelen göçebe olarak ortaya çıkmışlardı İnkalar'ın kökenine ilişkin farklı veriler elde edilmiştir Günümüzde ilk İnkalar'ın coğrafik başlangıcı tartışmalı bir konudur, varsayımların hatırır sayılır bir kısmı Peru ve Bolivya sınırındaki Titicaca Gölü kıyılarından geldiklerini varsayar Bu yaklaşımlar pek iyi bilinmeyen Tiahuanaco (Bolivya) uygarlığıyla bir ilgileri olabileceğini akla getirmektedir İrtifası 3812 m olan Titicaca Gölü 8000 km2'lik yüzölçümüyle gerçek bir içdeniz durumundadır Başlarında Manco Capac bulunan bir topluluğun kuzeye göç edip Quechua topluluklarıyla ittifak kurarak Cuzco Vadisi'nde oturanları yerinden etmiş olması gerekir Bölgeye yerleşen bu topluluğun soyundan gelenler ve müttefikleri ilk İnkalar olarak ele alınmaktadır

Diğer kaynaklar Amazon bölgesi kaynaklı bir göç yaklaşımına yer vermektedir İnkalar'ın Amazon bölgesindeki varlığı 1979'da Nicole ve Herbert Cartagena adlı iki kaşifin Mameria adlı İnka tarım yerleşimini keşfiyle doğrulanmaktadır Fransız kaşif ve arkeolog Thierry Jamin de 2006'da dağ yamacına işlenmiş iri suratlardan oluşan üç antropomorf jeoglifi (yere kazınmış şekil) keşfiyle bunu resmleştirmiştir Bu jeogliflerden biri 1921'de Vicente de Cenitagoya tarafından keşfedilen Pusharo petrogliflerindeki (taşa kazınmış şekil) bir suratın kopyasıdır Bunun üzerine Pusharo petrogliflerinde yeni keşiflerde bulunan genç arkeolog Thierry Jamin Amazon Ormanı'nda zorlu keşif gezileri gerçekleştirilebildiği takdirde yeni İnka kentlerinin ve özellikle kayıp kent Païtiti'nin bulunacağından emin olduğunu belirtmektedir

İmparatorluğun kökeni ve genişlemesi

İnkalar başlangıçta (12 yüzyılda) Manco Capac liderliğinde Cuzco'da küçük bir beylik oluşturmuşlardı Cuzco bölgesi İnkalar'ın gelmesinden önce başka halklarca meskundu ve İnkalar da geldiklerinde önceleri yalnızca bölgedeki bu halklardan biri konumudaydılar Bu küçük güçler aralarında küçük çapta yerel savaşlar yapmaktaydılar Zamanla bazı oymaklar İnkalar'ın da katıldığı bir konfederasyon oluşturmakta yarar gördüler İnkalar'ın baskın rolde olmadığı bu konfederasyonda benimsenen Quechua dili zamanla And platosunun lingua franca'sı denecek şekilde, farklı dilleri konuşanlar arasında ortak bir dil olarak kullanılmaya başlandı ve bölgede giderek yaygınlık kazandı

Konfederasyona katılanların yarısı yukarı bölgedekilerden (Hanan), İnkalar'ın katıldığı Hurin denilen diğer yarısı da aşağı bölgedekilerden oluşuyordu Siyasi ve dini güçlerin Hanan'ın elinde olmasına karşılık askeri güçler Hurin'in elindeydi Güçlerin bu şekilde dağılımı İnka oymağının asker güç yoluyla iktidara gelişini kısmen açıklamaktadır İnka oymağı konfederasyonda yavaş yavaş önem kazanmaya başladı Yaklaşık üçyüz yıl boyunca komşuları onlara vergi ödemek zorunda kaldılar Fakat İnkalar gerçek anlamda bir devleti ancak 14 yüzyılın ortalarında kurabilmişlerdir

İnkalar Sinchi Roca, Lloqui Yupanqui, Mayta Capac ve Capac Yupanqui'nin hükümdarlıkları süresince Cuzco havzasında konumlarını giderek güçlendirdiler Böylece çevredeki kentlerin yağmalanabilmesi ve düşman saldırılarının geri püskürtülebilmesi için konfederasyonda kendilerine giderek baskın bir rol verildi Nihayet Capac Yupanqui öldüğünde Inca Roca konfederasyonun denetimini tümüyle eline geçirdi ve İnkalar yasalarını tüm diğer oymaklara benimsettiler

Halefi Yahuar Huacac selefi kadar başarılı bir yönetim sergileyemedi ve bir komplo hükümdarlığına son verdi Bununla birlikte 1400 yıllarına doğru Viracocha Inca başa geçince İnkalar tekrar güç kazanmaya ve genişlemeye başladılar Bütün bunlara rağmen, Viracocha Inca'nın başa geçtiği dönemde toprakları ancak Cuzco'nun çevresinde yarıçapı 40 km olan bir daireden ibaretti

İnkalar ya da imparatorluk Viracocha Inca'yla bölgedeki hakimiyetini pekiştirdi ve topraklarını genişletti Artık, 1438'de tehdit oluşturan Chancas etnik grubu haricinde, civarda İnkalar'ın gücüne karşı koyabilecek hiçbir güç kalmamıştı Chancas savaşçıları da Viracocha Inca'nın oğlu Pachacutec hükümdarlığında bozguna uğratıldılar ve İnkalar'a boyun eğmek zorunda kaldılar Bu zaferden sonra imparatorluk iç çekişmelere rağmen fetihlere ve genişlemeye komşularının ötesindeki topraklarda devam etti

Pachacutec Cuzco Krallığını yeniden organize ederek bir imparatorluğa çevirdi Bir ordu kurup bu ordunun başına, Cajamarca'yı Cusco'dan ayıran topraklarda İnka egemenliğini kabul ettirmesi için oğlu Tupac Yupanqui'yi geçirdi Pachacutec, imparatorluğunu savaşmak zorunda kalmadan siyaset yoluyla da genişletme taktiklerine başvuruyordu Örneğin imparatorluğuna katmak istediği bölgelere casuslar göndererek önce onların siyasi stratejilerini, askeri ve maddi güçlerini öğreniyor, daha sonra bu bölgelerin liderlerine övgüyle lüks mallar hediye ederek, imparatorluğuna katılmalarının kendilerine yarar sağlayacağını söylüyordu Bunu birçok hükümdara barışçıl yollarla, bir emrivakiyle kabul ettirdi Pachacutec 1445'ten 1450'ye kadar topraklarını Titicaca Gölü'ne kadar genişletmiş bulunuyordu Pachacutec'ten sonra oğlu Tupac Inca Yupanqui 1463'ten itibaren kuzeydeki toprakları fethetti; en önemli fethi Chimor Krallığı oldu Tupac Inca'nın oğlu Huayna Capac ise imparatorluğa, günümüzde kısmen Ekvador'da kısmen Peru'da kalan bir bölgeyi daha ilave etmeyi başardı

İspanyol yazarların elyazmalarından İnkalar'ın düzenli bir orduya sahip olduğu anlaşılmaktadır Francisco Lopez De Jerez 1534'te İnka savaşçılarını şöyle betimler: " Hepsi de, Türkler kadar düzenli bir şekilde, sancaklarıyla, komutanlarıyla mangalar, takımlar halinde geliyordu" Nihayet 1523'te, İnkalar'a karşı duran son oymak Kara'lar da İnkalar'a boyun eğmek zorunda kaldı Böylece imparatorluğun genişlemesini durduracak bir güç kalmamıştı ve genişlemenin sınırları bugünkü Kolombiya'ya kadar dayandı İnka İmparatorluğu'nun parlak döneminde imparatorluk toprakları, Peru, Bolivya, Ekvador gibi ülkeleri içermesinin yanı sıra, Kolombiya, Arjantin ve Şili'nin bir kısmını da içermekteydi

İspanyol fethi ve imparatorluğun sonu

Fakat imparatorluğun uzun sürmeden bir felakete göğüs germesi gerekiyordu: 1527'de bazı hastalıkları da beraberinde getiren İspanyollar'ın gelişi imparatorluğu zayıflattı İmparator Huayna Capac halefini seçemeden öldü İki oğlu taht kavgasına girişti ve imparatorluk ikiye bölündü; imparatorluğun kuzeyinde Atahualpa, güneyinde Huascar hakimiyeti ele geçirdi İç savaş sonucunda Atahualpa Huascar'ı yendi Temmuz 1529'da İspanya kraliçesi Francisco Pizarro'nun İnka ülkesini fethetmesine izin vermiş ve onu tüm Peru fetihlerine komutan olarak atamıştı Francisco Pizarro ve adamları 1532'de Peru'ya geldiklerinde bir tehdit olarak algılanmadılar, aksine kendisinin tanrı Viracocha ya da elçisi olabileceği düşüncesiyle iyi karşılandılar Çünkü efsaneden kaynaklanan İnka inanışına göre, tanrı Viracocha deniz aşırı bir yerden barış ve huzuru sağlamak üzere bir gün tekrar dönecekti Bu yüzden Pizarro İnkalar'ca kaygısızca ağırlandı

Pizarro ve imparatorun bir görüşmesi sırasında imparator İspanyollarca esir alındı İnkalar imparatorlarının hayatını tehlikeye atmamak için İspanyollar'a saldırmayı göze alamadılar İmparator Atahualpa İspanyollar'ın tutsağı olduğu sıralarda, orduları imparatorluktaki bölünmeyi gidermiş ve tüm imparatorluk üzerinde kontrolü yeniden sağlamış durumdaydı "Böl yönet" politikasını bilen Pizarro iç çekişmeleri yeniden alevlendirmeye çalıştı ve İnkalar'ın hakimiyetindeki halkları isyana kışkırttı Ayrılıkçı toplulukların bu oyuna gelmesi sonucunda imparatorluk parçalandı İnkalar halen imparatorlarına yeniden kavuşacaklarını umuyorlardı Bunun üzerine Pizarro İnkalar'dan bir fidye koparmayı planladı ve imparatorlarının serbest kalmasını isteyen İnkalar'a Atahualpa'nın tutsak olduğu odanın altınla doldurulması şartıyla onu serbest bırakacağını söyledi İnkalar bu isteğini yerine getirdilerse de Pizarro sözünü tutmadı İmparator 26 Temmuz 1533'te idam edildi

Teokratik bir yapıya sahip İnka İmparatorluğunda imparator, Tanrı'nın yeryüzündeki temsilcisi olan bir "yarı tanrı" ya da "yaşayan tanrı" olarak kabul edildiğinden, imparatorlarının idamı İnkalar'da büyük bir karışıklığa yol açmıştı, işte o zaman İspanyollar ayrılıkçı güçlerle işbirliği yaparak tüm bölgeyi işgale başladılar Cuzco'ya varınca kenti yağmaladılar ve Huascar'ın üvey kardeşi Manco Inca'yı "kukla imparator" olarak tahta geçirdiler İspanyollar'ın sözünden çıkamayacak olan Manco Inca'nın İnka İmparatorluğu'nun dağılması karşısında elinden bir şey gelemezdi

1548'den itibaren İspanyol egemenliğinin tam olarak yerleştiği söylenebilir İnkalar'ın direnişi bir süre Tisoc, Manco Inca, Sayry Tupac, Tito Cusi ve Tupac Amaru gibi liderlerin önderliğinde devam etmişse de, bu direnişler İspanyolların bölgeye gelişlerinden 40 yıl sonra etkisiz hale getirilmiştir 1572'de Tupac Amaru'nun öldürülmesine dek süren bu direniş sırasında başkaldıran İnkalar Vilcabamba bölgesine sığınarak orada küçük bir krallık kurmuşlardır Tupac Amaru'nun öldürülmesinden sonra direnişler ancak 17 yüzyılda ve 18 yüzyılda yeniden başgösterebilmiştir Bunlardan en önemlisi, Tahuantisuyu İmparatorluğu'nu yeniden kurmak amacıyla 1780'de başgösteren Tupac Amaru (1572'de öldürülen son İnka hükümdarı Tupac Amaru'nun soyundan gelen ve aynı adı taşıyan lider) direnişidir

İspanyol işgali aynı zamanda, geniş ölçüde yağmalamayı, halkı kırıp geçiren hastalıkları, kıtlığı (-bolluk içinde yaşayan ve kötü hava şartlarının olacağı verimsiz yıllara karşı ambarlarını hep dolu halde tutan İnkalar daha önce kıtlığı hiç yaşamamışlardı), yerlilerin köleleştirilmesini ve halkın Hıristiyanlaştırılmasını getirmiş bir işgaldir Hıristiyanlaştırma esas olarak Quechua dilinde yapılmış ve o zamana kadar İnka hakimiyetinde yaşamış olmasına rağmen Quechua dilini bilmeyen halklar da bu dili öğrenmek zorunda kalmışlardır Günümüzde bu dil Güney Amerika'da 7-10 milyon kişi tarafından konuşulmaktadır

Sömürgeleştirilme boyunca yerli demografisi rakamları şöyledir:


1525: 12 milyon-20 milyon kişi

1553: 8200000 kişi (İşgalin ilk aşamasından sonra)

1575: 8000000 kişi (Francisco de Toledo'nun yönetimi döneminde)

1586: 1800000 kişi

1754: 615000 kişi


1575'ten itibaren kaydedilen nüfustaki büyük düşüş, sömürgeleştirilen yerlilere uygulanan "pasifize etme" politikalarına, encomiendas (yerlilere uygulanan maden ocaklarında ve tarlalarda zorunlu çalışma sistemi)[10] uygulamalarına bağlanır Bu yüzden yaklaşık 25 yılda beş milyon yerli yaşamını kaybetmiştir Potosi denilen maden ocaklarına Afrika'dan köle getirilmesinin bir nedeni de bu ocaklarda çalıştırılan yerlilerin nüfusundaki bu büyük düşüştür

İnka imparatorları

İnka imparatorları listesi Quechua dilinde "insan varlıkları arasında en güçlüleri" anlamındaki Capaccuna sözcüğüyle adlandırılır

Viracocha Inca'dan önceki İnka imparatorları yarı efsanevidir ve hükümdarlık süreleri doğrulanabilmiş değildir


Manco Capac

~1230 - ~1260 : Sinchi Roca

~1260 - ~1290 : Lloque Yupanqui

~1290 - ~1320 : Mayta Capac

~1320 - ~1350 : Capac Yupanqui

~1350 - ~1380 : Inca Roca

~1380 - ~1400 : Yahuar Huacac

~1400 - 1438 : Viracocha Inca

438 - 1471 : Pachacuti Yupanqui ya da Pachacutec

1471 - 1493 : Tupac Yupanqui

1493 - 1527 : Huayna Capac

1527 - 1532 : Huascar

1532 - 1533 : Atahualpa


Vilcabamba kralları

1533 ile 1572 arasındaki dönemde Huayna Capac'ın oğullarından bazıları İspanyollar'a karşı ayaklandılar ve Vilcabamba bölgesine sığındılar Dolayısıyla nüfuzları bu direniş merkezinin çevresindeki yerel bir nüfuzdan öteye geçememiştir


1533 - 1533 : Topa Hualpa

1533 - 1545 : Manco Inca

1545 - 1560 : Sayri Tupac

1560 - 1571 : Titu Kusi Yupanqui

1571 - 1572 : Tupac Amaru


Kaynak : Wikipedia