Şanlıurfa Atasözleri Deyimleri Ve Bilmeceleri

**Prof. Dr. Sinsi** · 08-14-2012

Şanlıurfa Atasözleri Deyimleri ve Bilmeceleri

Uygarlığın Doğduğu Şehir: Şanlıurfa

Halk Kültürü
Şanlıurfa Atasözleri Deyimleri ve BilmeceleriBirden fazla sözcüğün kısmen veya tamamen anlam kaybına uğrayarak meydana getirdiği deyim ile yüzyıllar boyu ulusal tecrübeyi özümleyerek taşıyan ve insanımıza üstü açık veya kapalı bir öğüt veren atasözünün, Urfa’daki yapısal ve anlamsal özellikleri Türkiye’deki diğer deyim ve atasözlerinden ayrı olarak düşünülemez

Ancak biraz doğmaca nedenleri, biraz fonetik özellikleri, varyant olarak değerleri, söz dokuları bakımından bir çeşitlilik gösteren Şanlıurfa atasözleri ve deyimleri incelendiğinde şu özelliklerle karşılanılır:
I Kuruluş Olarak Atasözleri ve Deyimler
A Atasözleri
1 Eylem cümlesi biçimindeki atasözleri:
kimse bilmez, kim kazanır, kim yiyer, ehmak odır dünya üçın ğem çeker
2 Ad cümlesi biçimindeki atasözleri:
Diş görmah yuhıdan soyradır

3 Gizli ek eylem bildiren atasözleri:
Him, him üstine; herkes bi din üstine

4 Gizli yüklemli atasözleri:
Etternan gezenin bırnı misten, karkanan gezenin bırnı pisten
5 Konuşmalı atasözleri:
Tilkiye demişler, tavıh yayar mısan; demiş, hangi emriyizden geri kaldım

6 Simetrik atasözleri:
Hey densiz, sen olırsay bensiz, ben de olıram sensiz

B Deyimler
1 Mastar biçimindeki deyimler:
Cabda kalmah, kesip atmah, mığal almah

2 Tamlama biçimindeki deyimler:
Kılle kedeh, kermeli kavun, kelbı hülhüllü

3 Cümle biçimindeki deyimler:
Keyme ola, oğlını evere Gende başını bağladı, toyda gelin başı kaldı

II Anlamlarına Göre Atasözleri ve Deyimleri
1 Olumlu olanlar:
Evini icara veren, elini yere verir

Atların yerine itleri bağlamışlar

2 Olumsuz olanlar:
Kaynayan kazan kapah tutmaz Hecı ‘emmı ‘ecele işi sevmez

3 Emir bildirenler:
Sen dorğı ol, egri bulır belasını Hele bah, çıharda yağmur yağiy mi?
4 Soru bildirenler:
Hırhıza kapı taka ne? Gözüme mi sohım?
5 Dilek-istek bildirenler:
Kor bazara varmasın, bazar kôrsız kalmasın Adam yimiye içmiye, üziye baha

6 Şart bildirenler:
Ulısının sözını tutmıyan ulıya ulıya ölür

7 Paradoks bildirenler:
Acı işletme, tohı tepretme Aşşağı tükir sekkel, yuharı tükir bıyıh
III Söz Sanatlarına Göre Atasözleri ve Deyimleri
1 Mecâz: Ağ gün ağardır, kara gün karardır

2

Mürsel Mecâz: Kalçası kırığa ziyarat ne yapsın?
3

Tezat: Ağ itin pambıhçıya, kara itin kömirçiye zerarı vardır
4

Tenasüp: Terezinin rahtı var, herşeyin bi vahtı var

5

İstifham: Cenger mi bastılar?
6

Leff ü neşir: Kazan yuvarlanır, kapağını bulır, kör göz çappağını bulur

7

Mübalâğa: Et giren yere dert girmez

8

Telmih: Cıbıl ‘Innık mı oldı? Dünya Süleyman’a kalmadı

9

Teşbih: Haphapçı keseri kimin, hep kendine yoni

10

İstiâre: Ac ayı oynamaz, Tilki tilkiliğini aynadana kadar çig postı bazara çıhar

IV Söz Dokularına Göre Atasözleri ve Deyimler
Halkın duygu kumaşını, yaşam tecrübesini, dünyaya bakış açısını, değer yargılarını yansıtan en önemli etnografik bulguların atasözleri ve deyimler olduğuna ve bunlarda yer alan öğelerin insanı çevreleyen fizikî olgular olduğuna göre, Şanlıurfa’da fazlaca görülen eşya, insan ve hayvanların bu sözlerde yansıması tabiidir

Atasözleri ve deyimlere bu gözle baktığımızda en çok kedi, köpek, eşek, deve, öküz, tavuk gibi evcil hayvanlara; hayat, dam, sokak, dağ, çay gibi mekânlara; çocuk, nine, amca, hala, baba, ana, karı, koca gibi insan öğelerine rastlanır

V Anlatım Gücüne Göre Atasözleri ve Deyimler
Şanlıurfa’nın gerek atasözleri gerek deyimleri öncelikle canlı tasvir gücüne sahiptir

Yapılan istiareler ve teşbihler olsun mecaz ve tezatlar olsun tecahül-i arif ve istifhamlar olsun oldukça yerinde kullanılmıştır

Bu sözler içinde Urfa ağzına girmiş, Arapça ve Farsça sözcükler de yer alır

Herşeyde şansımız karadır, karpızda bayaz çıhar

Dellal ola eşşeği itıne

Yetimi keyiren çoğ olur, sıhmasını geydiren yoğ olur

Dibis bekmez ferk etmez

Örneklerde görüldüğü gibi anlatım oldukça açık ve yalındır

Üstelik atasözlerinde yer alan öğüt öğesi oldukça geri plana itilmiştir

Bir Tasnif Denemesi
-Karı koca arasındaki ilişkileri ele alan atasözleri ve deyimleri:
Atasözleri:
1

Ağa kardaşım olacağına, külhançı gişım olsın

2

Ana analıh olırsa, baba da babalıh olur

3

Anası gözde olanın, uşağı dizde olır

4

Anasına bah kızını al, kenarına bah bezini al

5

Anası olmıyanın, babası evi yohtır

6

Aşiy tanı, işiy tanı, gişiy tanı

7

At besleniken, kız isteniken

8

Avradını boşıyan, toppığına bahmaz

9

Avrada gelen herife gelsin, herif ölecağına avrat ölsün

10

Avrat malı kapı maldanıdır, girer çarpar çıhar çarpar

11

Arvattan erkeğin torpağı bi yerden olmassa idara olmaz

12

Babaya dayanma, avradiya güvenme

13

Bal kohmaz, asil azmaz

14

Ekmeği ekmekçiye ver, bi ekmek te ziyada ver

15

Emmi kızı kerirse, emmi oğlının boynınadır

16

Ergene avrat dögmah, yohsıla sırfa açmah kolaydır

17

Gelin atta, nesibi Hek’ta

18

Gelin bıldığını işler, kaynana dilini dişler

19

Gelin kürsi getirmiş, gendi çıhmış otırmış

20

Gişi kızı beşik, öginde belli olır

21

Gişim it olsun, getırdığı et olsın

22

İki göyil bir olursa, zıbıllıh seyran olur

23

Karaçı kızı hatın olmaz, dilenmesse karnı doymaz

24

Hatın gerek ki beg doğıra

25

Kardaşım ölse cigerim yanar, herifim ölse etegim yanar

26

Kaz kaznan, baz bazdan; kel tavıh, kel horızdan

27

Konşı adamı var ister, adam arvadı sağ ister

28

Kerıbe kız vermeyin melmeketi ikidir

29

Sevilmeyen gelinin yerıyişı şerp şürp eder

30

Tahta tahtıya uymassa mıh çahılmaz

31

Ut*****n oğlı kızı olmaz

32

Yetimin şeytanı yeddidir, avradınki yetmişyeddi

Deyimler:
1

Asbaplı şeytan

2

Attır, mattır, sevdığım avrattır

3

Avrat kövli

4

Cincıhlı hemam, kubbesi tamam, bi gelin aldıh, babası imam

5

Çapıt başta, çarpana ayahta

6

Eşşeği sattıh, ço demahtan kurtılah, getti bi suppadan geri geldi

7

Geldi gişi, getti teşi

8

Gişı kızı

9

Gişı oğlı

10

Hanım etti, her ola, halayıh etti, kôr ola

11

Hesse tıraşa, Fate oynaşa

12

Kayın arvatları, hayın arvatları

13

Kıziy çirkin Hak vergisi, geliniy çirkin kôr mıdi

14

Parpara kubbesi

15

Saçı uzun ‘eklı kısa

16

Saçlı şıha mürit olmış

17

Viş herif göziy kôr mıdı?
Bilmeceler
Şanlıurfa’da genellikle kış gecelerinde nineleri veya dedeleri tarafından çocukları eğlendirmek ve eğlendirirken de düşündürmek maksadıyla söylenir

Bazen de çocuklar eğlenmek ve birbirlerinin bilgilerini sınamak için birbirlerine sorarlar

Bilmecelerden birkaç örnek:
Allah yapar yapısını, kullar açar kapısını (Karpuz)

Altı derya, üstü nar, bir incecik yolu var (Nargile)

Al atlas yeşil atlas, suya atarım batmaz (Elma)

Ayakları su içer, üstünden gelen geçer (Köprü)

Bir küçücük kuyu, içinde suyu, ağzında mercan, içinde yılan (Gaz Lambası)

08-14-2012	#1
Prof. Dr. Sinsi	Şanlıurfa Atasözleri Deyimleri Ve Bilmeceleri Şanlıurfa Atasözleri Deyimleri ve Bilmeceleri Uygarlığın Doğduğu Şehir: Şanlıurfa Halk Kültürü Şanlıurfa Atasözleri Deyimleri ve BilmeceleriBirden fazla sözcüğün kısmen veya tamamen anlam kaybına uğrayarak meydana getirdiği deyim ile yüzyıllar boyu ulusal tecrübeyi özümleyerek taşıyan ve insanımıza üstü açık veya kapalı bir öğüt veren atasözünün, Urfa’daki yapısal ve anlamsal özellikleri Türkiye’deki diğer deyim ve atasözlerinden ayrı olarak düşünülemez Ancak biraz doğmaca nedenleri, biraz fonetik özellikleri, varyant olarak değerleri, söz dokuları bakımından bir çeşitlilik gösteren Şanlıurfa atasözleri ve deyimleri incelendiğinde şu özelliklerle karşılanılır: I Kuruluş Olarak Atasözleri ve Deyimler A Atasözleri 1 Eylem cümlesi biçimindeki atasözleri: kimse bilmez, kim kazanır, kim yiyer, ehmak odır dünya üçın ğem çeker 2 Ad cümlesi biçimindeki atasözleri: Diş görmah yuhıdan soyradır 3 Gizli ek eylem bildiren atasözleri: Him, him üstine; herkes bi din üstine 4 Gizli yüklemli atasözleri: Etternan gezenin bırnı misten, karkanan gezenin bırnı pisten 5 Konuşmalı atasözleri: Tilkiye demişler, tavıh yayar mısan; demiş, hangi emriyizden geri kaldım 6 Simetrik atasözleri: Hey densiz, sen olırsay bensiz, ben de olıram sensiz B Deyimler 1 Mastar biçimindeki deyimler: Cabda kalmah, kesip atmah, mığal almah 2 Tamlama biçimindeki deyimler: Kılle kedeh, kermeli kavun, kelbı hülhüllü 3 Cümle biçimindeki deyimler: Keyme ola, oğlını evere Gende başını bağladı, toyda gelin başı kaldı II Anlamlarına Göre Atasözleri ve Deyimleri 1 Olumlu olanlar: Evini icara veren, elini yere verir Atların yerine itleri bağlamışlar 2 Olumsuz olanlar: Kaynayan kazan kapah tutmaz Hecı ‘emmı ‘ecele işi sevmez 3 Emir bildirenler: Sen dorğı ol, egri bulır belasını Hele bah, çıharda yağmur yağiy mi? 4 Soru bildirenler: Hırhıza kapı taka ne? Gözüme mi sohım? 5 Dilek-istek bildirenler: Kor bazara varmasın, bazar kôrsız kalmasın Adam yimiye içmiye, üziye baha 6 Şart bildirenler: Ulısının sözını tutmıyan ulıya ulıya ölür 7 Paradoks bildirenler: Acı işletme, tohı tepretme Aşşağı tükir sekkel, yuharı tükir bıyıh III Söz Sanatlarına Göre Atasözleri ve Deyimleri 1 Mecâz: Ağ gün ağardır, kara gün karardır 2 Mürsel Mecâz: Kalçası kırığa ziyarat ne yapsın? 3 Tezat: Ağ itin pambıhçıya, kara itin kömirçiye zerarı vardır 4 Tenasüp: Terezinin rahtı var, herşeyin bi vahtı var 5 İstifham: Cenger mi bastılar? 6 Leff ü neşir: Kazan yuvarlanır, kapağını bulır, kör göz çappağını bulur 7 Mübalâğa: Et giren yere dert girmez 8 Telmih: Cıbıl ‘Innık mı oldı? Dünya Süleyman’a kalmadı 9 Teşbih: Haphapçı keseri kimin, hep kendine yoni 10 İstiâre: Ac ayı oynamaz, Tilki tilkiliğini aynadana kadar çig postı bazara çıhar IV Söz Dokularına Göre Atasözleri ve Deyimler Halkın duygu kumaşını, yaşam tecrübesini, dünyaya bakış açısını, değer yargılarını yansıtan en önemli etnografik bulguların atasözleri ve deyimler olduğuna ve bunlarda yer alan öğelerin insanı çevreleyen fizikî olgular olduğuna göre, Şanlıurfa’da fazlaca görülen eşya, insan ve hayvanların bu sözlerde yansıması tabiidir Atasözleri ve deyimlere bu gözle baktığımızda en çok kedi, köpek, eşek, deve, öküz, tavuk gibi evcil hayvanlara; hayat, dam, sokak, dağ, çay gibi mekânlara; çocuk, nine, amca, hala, baba, ana, karı, koca gibi insan öğelerine rastlanır V Anlatım Gücüne Göre Atasözleri ve Deyimler Şanlıurfa’nın gerek atasözleri gerek deyimleri öncelikle canlı tasvir gücüne sahiptir Yapılan istiareler ve teşbihler olsun mecaz ve tezatlar olsun tecahül-i arif ve istifhamlar olsun oldukça yerinde kullanılmıştır Bu sözler içinde Urfa ağzına girmiş, Arapça ve Farsça sözcükler de yer alır Herşeyde şansımız karadır, karpızda bayaz çıhar Dellal ola eşşeği itıne Yetimi keyiren çoğ olur, sıhmasını geydiren yoğ olur Dibis bekmez ferk etmez Örneklerde görüldüğü gibi anlatım oldukça açık ve yalındır Üstelik atasözlerinde yer alan öğüt öğesi oldukça geri plana itilmiştir Bir Tasnif Denemesi -Karı koca arasındaki ilişkileri ele alan atasözleri ve deyimleri: Atasözleri: 1 Ağa kardaşım olacağına, külhançı gişım olsın 2 Ana analıh olırsa, baba da babalıh olur 3 Anası gözde olanın, uşağı dizde olır 4 Anasına bah kızını al, kenarına bah bezini al 5 Anası olmıyanın, babası evi yohtır 6 Aşiy tanı, işiy tanı, gişiy tanı 7 At besleniken, kız isteniken 8 Avradını boşıyan, toppığına bahmaz 9 Avrada gelen herife gelsin, herif ölecağına avrat ölsün 10 Avrat malı kapı maldanıdır, girer çarpar çıhar çarpar 11 Arvattan erkeğin torpağı bi yerden olmassa idara olmaz 12 Babaya dayanma, avradiya güvenme 13 Bal kohmaz, asil azmaz 14 Ekmeği ekmekçiye ver, bi ekmek te ziyada ver 15 Emmi kızı kerirse, emmi oğlının boynınadır 16 Ergene avrat dögmah, yohsıla sırfa açmah kolaydır 17 Gelin atta, nesibi Hek’ta 18 Gelin bıldığını işler, kaynana dilini dişler 19 Gelin kürsi getirmiş, gendi çıhmış otırmış 20 Gişi kızı beşik, öginde belli olır 21 Gişim it olsun, getırdığı et olsın 22 İki göyil bir olursa, zıbıllıh seyran olur 23 Karaçı kızı hatın olmaz, dilenmesse karnı doymaz 24 Hatın gerek ki beg doğıra 25 Kardaşım ölse cigerim yanar, herifim ölse etegim yanar 26 Kaz kaznan, baz bazdan; kel tavıh, kel horızdan 27 Konşı adamı var ister, adam arvadı sağ ister 28 Kerıbe kız vermeyin melmeketi ikidir 29 Sevilmeyen gelinin yerıyişı şerp şürp eder 30 Tahta tahtıya uymassa mıh çahılmaz 31 Ut***n oğlı kızı olmaz 32 Yetimin şeytanı yeddidir, avradınki yetmişyeddi Deyimler: 1 Asbaplı şeytan 2 Attır, mattır, sevdığım avrattır 3 Avrat kövli 4 Cincıhlı hemam, kubbesi tamam, bi gelin aldıh, babası imam 5 Çapıt başta, çarpana ayahta 6 Eşşeği sattıh, ço demahtan kurtılah, getti bi suppadan geri geldi 7 Geldi gişi, getti teşi 8 Gişı kızı 9 Gişı oğlı 10 Hanım etti, her ola, halayıh etti, kôr ola 11 Hesse tıraşa, Fate oynaşa 12 Kayın arvatları, hayın arvatları 13 Kıziy çirkin Hak vergisi, geliniy çirkin kôr mıdi 14 Parpara kubbesi 15 Saçı uzun ‘eklı kısa 16 Saçlı şıha mürit olmış 17 Viş herif göziy kôr mıdı? Bilmeceler Şanlıurfa’da genellikle kış gecelerinde nineleri veya dedeleri tarafından çocukları eğlendirmek ve eğlendirirken de düşündürmek maksadıyla söylenir Bazen de çocuklar eğlenmek ve birbirlerinin bilgilerini sınamak için birbirlerine sorarlar Bilmecelerden birkaç örnek:** Allah yapar yapısını, kullar açar kapısını (Karpuz) Altı derya, üstü nar, bir incecik yolu var (Nargile) Al atlas yeşil atlas, suya atarım batmaz (Elma) Ayakları su içer, üstünden gelen geçer (Köprü) Bir küçücük kuyu, içinde suyu, ağzında mercan, içinde yılan (Gaz Lambası)