Eskişehir Lületaşı Tarihi

Lületaşı, magnezyum ve silisyum esaslı ana kaya parçalarının yerin muhtelif derinliklerindeki başkalaşım katmanları içinde, hidrotermal etkilerle hidratlaşması sonucunda oluşmuş kayaçtır Bu kayacı farkeden bir alman mineralog (E F Glocker) tarafından 19 yüzyıl ortalarında sepiolit olarak adlandırılmıştır Sepiolit ismi mürekkep balığının yunanca ismi olan 'sepion'a ithafen verilmiştir Bu mineralin Almanca ismi olan 'Meerscaum' (deniz köpüğü) da mineralin yoğunluğuna ithafendir

Kimyasal formülü Mg4Si6O15(OH)2•6 H2O şeklindedir ve yoğunluğu 0988 - 1279 gr/cm3 değerleri arasında değişir Mikroskopik büyüklükteki kristalleri düzensiz biçimde bağlanmıştır Çok ince gözenekli yumuşak bir dokuya , beyaz ve beyaza yakın tonlarda bir renge sahiptir

Arkeolojik çalışmalar , lületaşının yaklaşık beşbin yıl öncesinden bilindiğini ve değişik amaçlarla kullanıldığını göstermiştirGünümüzde Lületaşı süs eşyası ve özellikle pipo yapımında kullanılmaktadır Pipo ile tütün içme alışkanlığının yaygınlaşması lületaşının tüm dünyada tanınmasını sağlamıştır

Çıkarılması

Lületaşı ve benzer minerallere, Yunanistan'daki bazı adalar, Çek Cumhuriyetindeki Moravya bölgesi, Fransa, İspanya ve Fas ve ABD'de de rastlanmaktadır Ticari olarak işlenebilir Lületaşı yataklarının nerede ise tamamı Türkiye'nin Eskişehir İli'nde bulunur

Oluşumunu sağlayan tepkimeler dolayısıyla, lületaşı yeraltında ıslak halde bulunur Lületaşının toprak içindeyken temizliğini, çıkarıldıktan sonra da kolay işlenmesini, gözenekli yapısının tuttuğu bu doğal nem sağlar Doğrudan veya işlendikten sonra kurutulan lületaşı, kaybettiği nem oranında hafifler ve önemli bir direnç kazanır

Eskişehir ilinin batısında, kuzeydoğusunda ve güneydoğusunda bulunan, sahalarda, yüzeyle 300 metreyi aşan derinlikler arasında, içinde dağınık yumrular halinde lületaşı bulunan başkalaşım katmanlarına rastlanır Taşı elde edebilmek için yüzeyden itibaren dik inen kuyular kazılır Toprak içinde kolayca ayırdedilen başkalaşım katmanlarına ulaşıldığında, bu katmanı takip eden yatay tüneller açılarak lületaşı yumruları aranır Bazı bölgelerde lületaşı tabakaları yeraltı suları seviyesinden daha aşağıdadır Buralardan lületaşı çıkarabilmek için önce suyun boşaltılması gerekmektedir Lületaşı çıkarılmasında büyük ölçüde insan gücünden ve uzun yıllar sonucunda kazanılmış kişisel tecrübelerden ve sezgilerden yararlanılır

Çok hafif ve gözenekli olan lületaşı kurutulduktan sonra tekrar neme veya herhangi bir gaza maruz kalırsa bu nemi veya gazı büyük ölçüde emer, tekrar kururken de bu nemin veya gazın içindeki artıkları bünyesinde tutar Bu temel özelliği dolayısıyla çok uygun bir pipo malzemesi, aynı zamanda pek çok sanayi dalında iyi bir emici, filtre, yalıtım ve dolgu malzemesidir Yaklaşık 300 yıldır büyük ölçüde dünyanın en kıymetli pipolarının yapımında kullanılan lületaşı, ilerleyen teknolojiye paralel olarak sanayide de vazgeçilmez bir yardımcı madde haline gelmiştir

Lületaşı işlemeciliği

Başlangıçta tamamı ihraç edilen ham lületaşları Avrupa'da işlenmekteydi Günümüzde ham lületaşı ihracı önlenmiş ve tamamının, Cumhuriyet döneminde yetişmiş Eskişehir'li ustalar tarafından işlenmesi sağlanmıştır

Lületaşından yapılma bir pipoZarif narin yapısıyla tamamen özgün bir malzeme olan lületaşının artık sadece tütün için araçları değil, kullanım ve estetik değeri yüksek yepyeni eserler de üretilmektedir Yer altından çıkarılan lületaşı bünyesindeki nemi kaybetmediği sürece kolay olarak işlenebilir Lületaşı işlemeciliği , yetenek , tecrübe ve sabırlı bir çalışma gerektiren zor fakat zevkli bir el işçiliğidir Özel olarak biçimlendirilmiş bıçaklarla lületaşı üzerinde her türlü işleme yapılabilir

Genellikle ustaların kendilerince hazırlanan bu bıçakların ve benzeri araçların sayısı bazen elliye yaklaşır Uzun süreli çalışmalarda nemini kaybederek sertleşen taş suya batırılarak yeniden yumuşatılabilir Taşın doğal biçimine en uygun modelinin seçilmesi işletmede esastır Böylece, taşın mümkün olan en az fireyle değerlendirilmesi sağlanır

Model konusunda en önemli kaynak gözlem ve ustaların hayal gücüdür Tasarlanan biçimde işlenen lületaşı endirekt ısıyla uzun sürede kurutulur ve çok ince zımparalanır Tamamlanan lületaşı eserler beyazlatılmış ve yeteri kadar ısıtılmış balmumuna batırılarak cilalanır Yüzeyden itibaren sıcak balmumu emdirilmiş lületaşı eserler ovularak parlatılır Bu esnada şeffaf krem / sarı renk alan lületaşı, fildişine benzer bir görüntü kazanır Bu yüzyılın başlarında, özellikle, hanımların parça taşlardan el tornalarında boncuk çekmesiyle başlayan lületaşı işlemeciliği, Cumhuriyet yıllarından itibaren çok yönlü olarak gelişmiştir