Gübre Kullanımı

Doğal gübreler - Hangi gübreleri kullanmalıdır - Gümreleme nasıl olmalıdır - Gübrelemenin yapılışı - Yapay gübreler - Gübreleme hangi sıklıta uygulanır



1 Hangi gübreleri kullanmalıdır

Bu sorunun cevabı, önce fidanlık pratiğinde en çok kullanılan belli başlı güb relerin tanımı ve özelliklerini bilmekten geçer

Fidanların topraktan aldıkları en önemli besin maddeleri azot, fosfor ve po tasyumdur Ayrıca bitkiler için kalsiyum ve maynezyum da zorunlu maddeler ka tegorisine girer Fakat ülkemiz koşullarında fidanlıklarımızda noksanlıkları en çok görülen azot ve fosfattır Hatta Eskişehir Toprak Laboratuvannın fidanlıklarımız da yaptığı tesbitlere göre, fidanlıklarımıza sadece azot ve fosfor gübrelerinin ve rilmesi gerekli ve yeterlidir41

Fidanlıklarda kullanılan gübreleri 2 grupta toplayabiliriz:

40Efeoğlu, I 1967: Fidanlıklarda gübreleme, gübre çeşitlerinin kullanma zamanı ve miktarları Fidan Üretim, Tohum ve Toprak Semineri Bildirisi (18-2591967), Eskişehir


1 Doğal gübreler (organik gübreler)

2 Yapay gübreler (ticari gübreler)

Doğal gübreler olarak ahır gübreleri, kompost bu konuda ön planda gelir

Doğal veya organik gübreler, yalnız birçok besin elementlerini içeren bir tam gübre değil, fakat aynı zamanda toprağın fiziki yapısını da İslah eden gübrelerdir

Ahır gübreleri, fidanlıkların en başta gelen, fidanlar için hayati bütün besin maddelerini bol miktarda içeren gübrelerdir Ahır gübrelerinin besin değeri hay van türüne, hayvanın beslenme şekline ve ona verilen besin maddelerine, gübre nin olgunlaşması için tabi olduğu işleme göre çok değişir Örneğin açıkta kalan veya iyi istiflenmeyen bir ahır gübresi besin değerini büyük ölçüde kaybeder Fi danlık topraklarında genellikle en uygun ahır gübresi bir soğuk gübre olan sığır gübresidir inek ve manda gübresi de soğuk gübrelerdir Bunlar zor ayrışır Etki leri uzun süre devam eder Buna karşılık at ve koyun gübreleri gibi sıcak gübre ler çabuk ayrışır, etkileri çabuk geçer ve bu nedenle hafif topraklar için uygun ol maz Ancak bunlar ağır ve soğuk topraklarda çok daha iyi sonuçlar verirler Bil hassa destera tozu ile karışık at gübresi bu koşullarda çok etkindir Ahır gübrele ri içersinde tavuk, özellikle güvercin gübresi en etkili olanıdır Örneğin bu gübre ler, iyi bir gübre olan koyun gübresinin 3 katı azot, 6 katı fosfat ve potas, 4 katı kireç içerir Ancak çok pahalıdır

Hayvan dışkısından oluşan "gübre şerbeti" de özellikle azot ve potasyumca-çok zengindir

Taze gübre fidanları yakar Bu itibarla ahır gübresi belli bir süre, belli metod-lara başvurularak olgunlaştıktan yani halk dilinde oluşturduğu yüksek sıcaklık dolayısıyle yanma tabir edilen fermantasyona uğradıktan sonra kullanılmalıdır Ancak bu şekilde gübre içindeki besin maddeleri bitkiler için faydalanılabilir bir düzeye gelmiş olur

Bunun için gübrenin belli yöntemlere göre istiflenmesi, açıkta bırakılmama sı, mümkün olduğu kadar hava ile temas etmemesi ve rutubetli tutulması gerekir Bunu sağlamak üzere önce gübrenin tabanına 5-10 cm kalınlığında sap ve sa manla karıştırılmış kültür toprağı serilir Bu zemin üzerine 20'şer cm'lik tabaka lar halinde gübre sıkıştırılarak, 3-4 m yüksekliği buluncaya kadar tabaka tabaka istiflenir İstiflerin dar olması ve mümkünse gübrenin en kıymetli ürünü olan şer betinden istifade için, zeminin beton kaplanması ve şerbetin bir yerde biriktirile cek tarzda açılan kanallarla bir depoda birikmesinin sağlanması için zeminin oluklu yapılması isabetli olur Yanma esnasında meydana gelen yüksek sıcaklık (70°C'ye kadar çıkar) birçok zararlıları ve yabani ot tohumlarını öldürür, yok eder Böylece iyi yanmamış gübrenin en büyük sakıncası olan yabani ot tohumla rının fidanlık parsellerine taşınması önlenmiş olur Olgunlaşmayı hızlandırmak için ayrıca her tabaka istif arasına bir miktar kireç ve hatta süper fosfat ilavesi yerindedir Gereken hallerde istiflere amonyum sülfat da verilmesi, gübrenin de ğerini büyük ölçüde yükseltir Gübre tabakaları ne kadar iyi sıkıştırılır ve sıcak lığın muhafazası sağlanırsa o kadar iyi gübre elde edilir Bunun için sıkıştırma yanında gübre yığınının en üstünün de hafif bir toprak tabakası ile örtülmesi fay da sağlar

Ahır gübresi tabaka tabaka toprakla karıştırılarak bir kompost halinde de hazırlanabilir Yığınların yan ve üst tarafları toprakla iyice kapatılıp en üstüne baklagiller ekimi yapılırsa, hazırlanan yığın 3 ay sonra bir kere alt üst edilmek suretiyle, tamamı 5-6 ayda kullanılabilecek hale gelmiş olur

Ahır gübresi kullanılabilir hale geldiği nasıl anlaşılır veya bir yerden satın alırken halen olgunlaşmış olup kullanılabilir bir halde midir, bu nasıl belli olur so runu önem taşır

Olgunlaşma işlemi yukarda belirtilen işlemlere başvurulduğunda optimal şartlarda yaz boyunca 2-3 ayda, kışın da 4-5 ayda olgunlaşma olur Aksi halde bir kaç sene beklemek zorunluğu vardır Olgunlaşma, gübrenin bir örnek bir yapı ve renk göstermesi, koyu kahverengi bir renk alması ve ayakla ezildikte kolaylıkla tane yapısının dağılması ile anlaşılır Olgunlaşma koşullan itinalı ve usulüne uy gun hâzırlanmamışsa yalnız süre uzamakla kalmaz gübre etkinliğini de büyük öl çüde kaybeder Zira gübrenin en önemli içeriği olan amonyak uçarak azot oranı büyük ölçüde kayba uğrar

Hayvan dışkısından oluşan "gübre şerbeti" zamanla gübreliğin deposunda birikerek kıymetli bir besleyici güç oluşturur Özellikle fazla miktarda azot ve po tasyum içerir Fosfat noksanlığı da şerbete süper fosfat (100 İt şerbete 15 kg sü per fosfat) ilave edilerek telafi edilebilir Ancak şerbetin kullanılabilmesi için ta ze olmaması, hava ile temas etmemiş şekilde olgunlaşmış olması gerekir

Doğal (organik) gübreler içinde fidanlıklarda, kompostun da özel bir yeri vardır Kompost besin değeri olan her türlü organik artıktan (ot, yaprak, dal par çalan, çöp ve diğer her türlü bitki artıklanndan) hazırlanabilir Bu suretle bir ta raftan dökülen yapraklar temizleme esnasında değerlendirilirken ucuz bir fidan besleme kaynağı da sağlanmış olur

Bunun için toplanan organik materyal gölge bir yerde özellikle yapraklı ağaçların gevşek siperi altında, ahşap bir ızgara ve bunun üzerinde yer alan sap, saman ve toprak karışımını içeren bir beton gübre çukuruna veya daha basiti doğal toprak zemini üzerine 1-3 m yükseklik 2-3 m genişlikte kuzey-güney istikame tinde uzanan şeritler halinde tesis edilir Organik materyal, örneğin yaprak top rakla değişimli olarak her tabaka 30 cm'yi geçmeyecek şekilde tabaka tabaka yerleştirilir Ancak ahır gübreliklerindeki hazırlanışın aksine bu istiflenme gevşek bir şekilde yapılmalıdır Her tabakaya bir miktar kireç (m3 'e 5-10 kg) serpilmesi kompost oluşumunu hızlandırır Bu kireç, ayrışma esnasında oluşan asiditeyi de nötralize eder Ayrıca ilk katın üzerine ve üst katlara gübre şerbeti ile biraz hay van gübresi ilavesi de olgunlaşmanın hızlandırılmasında çok etkin olur Amon yum sülfat ilavesi de kompostu bir hayli zenginleştirir, istiflerin üstü de toprakla kapanmalı, zaman zaman sulanmalı, ilk sıcaklık yükselmesi düşünce alt üst edil meli ve bu alt üst edilme işlemi mümkün olduğu kadar tekrarlanmalıdır Bu alt üst edilmede büyük fidanlıklarda kepçelerin kullanılması pratik olur Ancak her alt üsten sonra yığının üstü ve yanları güneş ve rüzgara maruz kalmayacak şekilde toprakla tekrar kapatılmalıdır Örtülmesine rağmen otlanma olursa bunları to hum bağlamadan biçmek gerekir Yığının üstüne kabak 've bostan gibi gölge ya pan ve fazla su sarf eden bitkilerin ekilmesi hem yığının güneş ve rüzgarın kuru tucu etkilerinden korunmasını sağlar ve hem de yığının rutubet azalmasının ih barcısı görevini üstlenir Nitekim pörsümeleri halinde sulama gerektiği kolaylıkla anlaşılır

Kompost, talaş ve turba kompostu şeklinde de hazırlanabilir Bunda bir ha cim talaş için bir hacim kadar hayvan gübresi ve diğer organik maddeler hesap edilerek yığın oluşturulur

Kompost da belli bir olgunluğa ulaştıktan sonra kullanılmalıdır Bu olgunlaş ma kullanılan organik materyale, hazırlanışı tarzı ve koşullara bağlı olarak 6 ay ile 2 hatta 3 sene arasında değişir Bu taktirde her yıl bir yığın kullanılacak şekil de bir rotasyon düzeni uygulanması gerekir

Kompostun olgunlaşması kullanılan yaprak ve diğer organik artıkların tanın mayacak bir hale gelmesi, gevşek bir yapı kazanması ve gri-siyah bir renk alma sıyla anlaşılır

Kompost toprağı nötüralleştirir, su tutma gücünü ve biyolojik aktivitesini art tırır Ağır toprakların geçirgenliğini yükseltir Özellikle bu durumda yan olgun laşmış halde kullanıldığında, etkisi daha uzun süreli olur Tesisi ekonomik oldu ğu kadar, ot mücadelesi giderlerini de ahır gübresine kıyasla önemli ölçüde azalt ması fidanlıklarda yaygın şekilde kullanılmasına yol açar Kompostu oluşturan organik artıkların cinsine bağlı olmakla beraber kompostta oldukça yüksek bir hu mus (iyi bir kompostta yaklaşık % J5) ve azot (% 2) oranı gözlenir

Organik gübre olarak doğrudan ormandan alınan iyi ayrışmış bir yaprak çürüntüsü de özellikle humus bakımından çok zengin bir kaynak oluşturur Fidanlık yakınında bir orman, özellikle yapraklı, iğne yapraklı karışımı orman (örneğin Kayın + Ladin) veya bir Kayın, Gürgen ormanından alınan böyle bir yaprak çü-rüntüsü hem alkalen bir toprağı nötralize eder, hem de fidanlar için iyi bir beslen me ortamı yaratır Yeterli ölçüde ayrışmamış ise kompost halinde bekletilerek kı sa zamanda kullanılacak hale getirilebilir

En ucuz bir organik gübreleme yöntemi ise "yeşil gübreleme "dir Yeşil güb releme ile toprağın organik madde içeriği arttırılarak fiziksel özellikleri iyileştiri-lir Özellikle ağır topraklara geçirgenlik kazandırılır ve havalanma koşullan sağla nır, drenajı kolaylaştmlır Yeşil gübreleme için kullanılan bitkilerinin derine giden kökleri, toprağı da gevşetir Yeşil gübre bitkileri ayrıca, toprağa verilen yapay güb relerin de yıkanıp alt katmanlara gitmesini engeller, onları bünyesinde tutar ve za manla fidanların faydalanmasına sunar Gerçi yeşil gübrenin toprağa humus olarak katkısı kompost kadar yüksek değilse de, özellikle azotça fakir topraklarda bunla rın kök yumrularının azot bağlaması oldukça etkili olur Zira yeşil gübreleme ile toprağa hektarda 65-125 kg arasında bir azot ilavesi sağlanabilmektedir

Yeşil gübre uygulamasında hafif topraklar için Sarı lupin (Lupinus luteus), orta ağırlıkta topraklar için Bezelye, Adlifig ve Tüylü fig, Bakla, ağır topraklar için Mavi lupin (Lupinus angustufolia), Yonca ve gene Bezelye, Fig ve Bakla öne rilir Adi fig ve Koca fig (dekara 15 kg) her türlü toprakta yeşil gübre olarak ba şarı ile kullanılabilir Lupin olarak dekara 40 kg, karışık lugümünöz ekilecekse 50 kg, Fig ve Yulaf karışımı ekilmesi halinde 10-15 kg Fig ve 5-10 kg Yulaf tohumu ekilmesi uygun olur Bunların ekimleri, parsellerden fidanlar söküldükten sonra mayıs sonu veya haziran ayı başlarında yapılır Geç yapılması nedeni, yazı top rağı siper altında tutmasıdır Böylece bu bitkiler ağustos sonuna kadar sahada kalabilir Yeşil gübre bitkilerinin 2/3 'ü çiçeklenmiş ve baklalar oluşmaya başla mışsa, bitkilerin bir toprak işlemesiyle hemen toprağa karıştırılması gerekir Ge cikme halinde toprağa verilecek azotun büyük kısmını bitki bakla tabir edilen to humlarının olgunlaşmasına sarfeder Ekimden önce alana 10-15 kg amonyum sülfat ve 10-20 kg süper fosfat verilmesi baklagillerin azot bağlamalarını artıra rak toprağı çok daha zenginleştirir

Yapay yani ticari gübrelere gelince;

Bunlardan organik orjinli yapay gübreler olarak, hayvan ve bitki ürünlerini işleyen fabrikaların tırnak, boynuz, kurutulmuş kan, kemik ve balık tozları, yağlı tohum küsbeleri vs kullanılmaktadır Bu_organik maddelerde mevcut olan azot ve fosfat suda çözülür halde olmadığı için, toprağa yavaş ve uzunjşüre etki_yağar lar Yani bunlar etkisi uzun süre olan gübreleri oluştururlar

Yapay gübreler arasında en büyük yeri ve kullanım alanını inorganik yapay gübreler alırlar Bugün ticarette çeşitleri yüzlerceyi bulan inorganik gübreler mev cuttur Bunlardan tek bir besin maddesi içerenlere "saf gübreler", iki ve daha faz la besin maddesi içerenlere de "kompoze veya karışık gübreler" diyoruz

Saf gübreler içinde azot gübresi olarak burada ele aldığımız en önemlileri amonyum sülfat, amonyum nitrat ve üredir Fosfat gübreleri olarak da süper fos fat ve birkaç potas ve bazı durumlarda kireç gübreleri en çok kullanılan gübreler olarak değer taşır

Bunlardan amonyjım sülfat % 21 azot içerir, suda, kolayca şöziinür ve bitki ler bundan süratle faydalanabilirler Ancak toprak kireç kaybına uğrar ve asitlesin Alkalen reaksiyonlu topraklar için bilhassa önerilir Aksi halde toprağa kireç ver mek gerekir 21 ünit ve 50 kg'lik bir çuvalı 105 kg azot verir42

Amonyum nitrat işe % 35 azot içerir, en çabuk etki yapan azot^übresidir Toprağı asitîeştirmez

Üre % 45 azot içerir, suda süratle çözülür, toprağa hemen karıştırmak gere kir Aksi halde amonyak uçar, kaybolur Bi üret içeren üre çimlenmeyi engelleye bilir Bu yüzden ekim yastıklarında kullanmamalıdır

Fosfatlı gübreler olarak süper fosfat % 18-22 oranında fosfat içerir Suda eri diğinden bu da baş gübresi* olarak kullanılabilir Toprağın reaksiyonunujısitleş-tirir^Bu nedenle fazla kireçli toprakların nötralize edilmesinde etkilidir Bu güb re asit kumlu topraklarda, asiditeyi ve yıkanmayı arttırdığı için kullanılmamalıdır Kompost oluşumunda katkısı en etkin olan bir yapay gübredir Bugün ülkemiz gübre piyasasında kullanılan triple süperfosfat normal süper fosfatın 25 misli da ha konsantredir % 42-47 fosfat içerir

Potasyum gübreleri kullanımı açısından, ülkemiz topraklarında daha önce belirttiğimiz gibi genelde potas yetersizliği görülmediği cihetle ancak fazla kireç li topraklarda potasyum bağlanması nedeniyle bitkilerin potasyum alamadığı du rumlarda sözkonusudur Bu durumda, potasyum gübrelemesine başvurmak gere kebilir Bu konuda % 60 potasyum içeren potasyum klorür kullanılabilir Ancak genç fidanlar ve iğne yapraklılar klorüre hassastır Bunlarda bu gübreyi kullanma malıdır Bunun yerine klorürden arî % 48-50 potasyum içeren potasyum sülfat emniyetle kullanılabilir

421 ünit 0508 kg azot içerdiği hesabiyle * Baş gübresi hakkında bilgi için bkz s 232

Kireç ise ülkemizde daha çok toprak asiditesini nötralleştirmek, toprak strük-türünü İslah etmek için kullanlır Başlıca kireç gübreleri olarak kalker (tabii kireç) Ca Co3, yanmış kireç (Ca O), sönmüş kireç Ca (OH)2 ve marn sayılabilir

Yapay yani ticari gübreler içinde bu saf gübreler yanında kompoze (karışık) gübreler de geniş kullanım yeri bulmaktadırlar Kompoze veya karışık gübreler N, P ve K gübrelerinin ikili veya üçlü karışımlarıdır Karışık gübrelerin en önem lileri nitro foskada NPK oranı 12xl2x20'dir Yani 100 kg'lik bir gübre çuvalın da 12 kg azot, 12 kg fosfat, 20 kg potas mevcut demektir Diğer önemli bir karı şık gübre de Diamonyum fosfattır Bunda % 21 azot, % 54 fosfat vardır Suda ta mamen erir Toz halindeki karışık gübreleri, saf gübrelerden kendimizce belirli oranlara göre kolaylıkla yapabiliriz Ancak yapılan gübre hemen kullanılmalıdır Aksi halde kısa zamanda topaklaşmalar olur Bu durumda kullanılacak kadar ha zırlamalı, depo edilmemelidirler