Tarihden Günümüze Çark Hikayesi

Tarihi Çark Anıtı - Çark Anıtı Hakkında - Sakarya Çark Anıtı - Sakarya Tarihi - Sakaryanın Simgesi Çark Anıtı - Çark Anıtı Resimleri



Sakarya’nın simgelerinden olan Tarihi Çark, 1901 yılına ait kartpostaldan elde edilen görüntüsünden esinlenerek, Sakarya Büyükşehir Belediyesi tarafından yeniden inşa edildi Kent Park’ın içerisinde yapılan Tarihi Çark için dün akşam görkemli bir açılış yapıldı Gerçekleştirilen açılışa Sakarya Valisi Mustafa Büyük, Büyükşehir Belediye Başkanı Zeki Toçoğlu, Sakarya Milletvekilleri Ayhan Sefer Üstün, Recep Yıldırım ve Hasan Ali Çelik, AK Parti Sakarya İl Başkanı Recep Uncuoğlu, SATSO Başkanı Akgün Altuğ, SESOB Başkanı Hasan Alişan, ilçe ve belde belediye başkanları, kaymakamlar ve çok sayıda Sakaryalı katıldı Tarihi Çark, Vali Mustafa Büyük, Başkan Zeki Toçoğlu ve protokol heyetinin açılış kurdelesini kesmesinin ardından dönmeye başladı Açılış töreninde bir konuşma yapan Başkan Toçoğlu, “Sakaryamız için simge olmuş, ismi sokaklara, caddelere, dergilere, spor kulüplerine ve mesire yerlerine verilmiş Tarihi Çark’ı şehrimize yeniden kazandırmaktan büyük mutluluk duyuyoruz” dedi


Sakarya için derin anlamı var


Başkan Toçoğlu, “İstanbul için Galata Kulesi, Haydarpaşa Garı, Kız Kulesi; İzmir için Saat Kulesi, Afyon için Tarihi Kale neyse; Sakarya ve Sakaryalılar için de Tarihi Çark böyle derin bir anlam ifade etmektedir Bugün burada bizlerle birlikte olan değerli Sakaryalıların, tarihi bir güne tanıklık ettiklerine inanıyorum Bizler her zaman, şehrimize, kültürümüze, tarihimize sahip çıkacağımızı, gelecek nesillere daha yaşanabilir Sakarya bırakmak istediğimizi vurguluyoruz İşte bugün; titiz bir araştırma ve mühendislik çalışmasıyla uzun süredir üzerinde emek sarf ettiğimiz Tarihi Çark, dönmeye başlayacak Ve Sakaryamızın, tarihiyle ve kültürüyle olan bağı daha da güçlenmiş olacak” diye konuştu


Tarihi özelliklerine uygun yapıldı




Sakarya Büyükşehir Belediyesi Su ve Kanalizasyon İdaresi (ADASU) Genel Müdürü Rüstem Keleş ise tarihi çarkın Sakarya’ya bambaşka bir hava katacağını söyledi Rüstem Keleş, “Bugün, Sakarya’da bir su kültürü oluşturulması maksadıyla gerçekleştirdiğimiz yatırımlardan Tarihi Çark’ı Sakarya’ya kazandırmanın mutluluğunu yaşıyoruz Bir fotoğraf üzerinden gerçekleştirilen incelemelerden sonra aslına uygun bir şekilde inşa ettiğimiz Adapazarı’nın simgelerinden Tarihi Çark’a Sakarya Nehri’nden su veriyoruz Çapı, 1630 m Genişliği 2,2 m olan ve dakikada bir devir dönecek olan Çark, tamamen ahşaptan ve hiç metal bağlantı elemanı kullanılmadan imal edilmiştir Bu yönüyle çok orijinal bir yapı olan Çark’ın Sakarya’ya hayırlı olmasını diliyorum Ayrıca titiz bir mühendislik çalışması ile gerçekleştirilen bu projede emeği geçenlere de tek tek teşekkür ediyorum” dedi


Şehirleri hikâyelerinden mahrum etmemeli






Açılış programında Yazar Necati Mert ise, Tarihi Çark’ın Adapazarı tarihindeki önemini ve Adapazarılıların Çarkla olan yaşam hikâyesini anlattı Necati Mert, “Pazarları istasyondan yol boyunca gelir, 3 makastan sağa sapar, Donatım duvarının yanından Çark suyuna inerdik Kıyısı nasıl yüklü, nasıl yeşil olurdu Bir baştan bir başa sazlık Su yılanları kısa ve yavaş, solucanların büyümesiyle olmuşlar gibi Kurbağalar cup cup Balıklar kaçışır Sonra envai çeşit böcek Şimdi o çark yeniden yapılmış, bu büyük bir güzellik Şehirleri hikâyelerinden mahrum bırakmamalı, çünkü şehirler hikâyeleriyle yaşarlar Emeği geçen herkese teşekkürlerimizi sunuyoruz” diye konuştu





Çarksuyu küçük çay; Sakarya öfkeli


Sait Faik, Çarksuyu?nu ?gölü kendine memba yapmış küçük çay? olarak anar Sazlıklar içinde ve gayet durgun olduğunun da altını çizer Göl, sularını vermekten galiba pişman uyuklar o kuytuluklarda Der ki hikâyeci: ?Bu çay bir göldü sanki Suları bir göl suyu gibi ılık ve sessiz Sanki bir göl gibi sakin, sanki bir göl gibi akmıyor?


Sakarya öyle değildir Sakarya ?deli Sakari, azgın Sakari, hayın Sakari?dir Sait Faik?te ?Suyuna atılmış bir değneği yüz defa döndürerek hızlı hızlı gözden kaybettiren? bir öfkeli sudur Hele sonbaharda, hele sürekli yağmurlardan sonra: ?Ah, ne sinsi sudur bu! Sanki en büyük düşmanı fukara insandır Adeta seçer de, gelir avara dul kadının evindeki mandayı boğar Sanki kötü insan dünyada eksikmiş gibi, gider de, on üç yaşındaki masum Kara Recep?in koyunlarından alır; ağanın koyunlarına dokunmaz?


Çarksuyu taşmış, hiç hatırlamıyorum Sakarya taşar hep Kurbanlar?a kadar geldiği, yani çarşılar, Gümrükönü, İstasyon dışında dört taraftan kuşattığı bile olmuştur şehri İçinde Zirai Donatım?ın yer aldığı şu bahçe, karşısındaki tek katlı memur evleri sular altında kaldıydı Çarksuyu bir garip su Gölün fazla suyunu alır, şehrin batısından adımcık adımcık götürüp yukarıda, Seyifler?de Sakarya?ya bırakır Taşmak gibi bir kibri yoktur onun Olmaz Sakarya taşar, taştı mı geri teper, garibi yükseltir, görülmez eder Garibim ise, suların yükselişinde de sakin ve sadedir, çekilişinde de


Çarksuyu?nun bir yanı






Pazarları istasyondan hat boyunca gelir, üçüncü makastan sağa sapar, Donatım duvarının yanından yanından Çarksuyu?na inerdik Yolun sonunda, solda Tabh-hane vardır, ?Tabahna? derdik, Sonraki adı Tuna Gazinosu Salkımsöğütler içindedir Su üzerine uzanmış köşkvari odacığı ile harikadır İçkili Karşısında, bahçenin bitiminde de alçarak ve eğretiden bir iskele, iki yanında tenteli sandallar Binişirdik Sağımızda bahçe uzar İçinde Demir ve Ahşap Malzeme İmalathanesi adıyla bizzat Enver Paşa tarafından açılan, sonradan Türkiye Zirai Donatım Kurumu?na geçip tarım alet ve makineleri üretmeye başlayan fabrikanın atölye, yemekhane ve depoları, idare binaları, yönetici lojmanları Kıyısı nasıl yüklü! Nasıl yeşil! Bir baştan bir başa sazlık Suyılanları kısa ve yavaş Solucanların büyümesiyle olmuşlar gibi Başlarını çıkarıyorlar muzip muzip Kurbağalar cup cup! Balıklar dolaşır, güya kaçışır Sonra envai böcek Su sinekleri Hele helikopter böcekleri Burnunun doğrusuna uçarken uçarken birden vazgeçip geri geri uçmaya başlarlar ki seyri çok hoştur Sahi helikopter icat edilmeden önce neydi bu böceklerin adı? Yusufçuk diyen de vardı, kızböceği diyen de Eski adları bunlar mıydı acaba? Sonradan öğrendim bazı şeyleri Mesela yusufçuklar kanatlarını iki yana tam açarlarmış, asıl helikopter onlar demek Kızlar yapıca narin ve hoş ama huyca mazbutlar imiş, kanatlarını birleştirerek uçarmış onlar Ah, o sular şimdi olsa da bugün bildiklerimle baksam aynasına!





Karşı kıyı peş peşe bahçeler


Neyse Karşıyı unutmayayım Karşısı peş peşe bahçeler: elma, armut, ayva, incir? Ağaç altlarına serilmiş hasır ve kilimler üstünde aileler Börekler, köfteler yenir Semaverde çaylar demlenir Kimi bardaklar elbette beyaz Darbuka sesleri, def, zil gırla Uzaktan klarnet Bizim suların, Sait Faik?in dediğince: ?isimleriyle beraber yendiği için lezzetli? balıklarına: oklamaya, çılpığa, hösgüne atılmış oltalardan ve suya boyun eğmiş ağaçların dallarından sakına sakına ve sesleri seslere ekleyerek suyun akışınca yol alırız Sandalcı sadece yön vermek için kullanır kürekleri Su sakin hem de gayet sıvandır Sığ Dönüşte bile pazı gerekmez Kürekleri derinden çekmek ise suyu bulandırır ki, Nahid Sırrı Örik gibi bir İstanbullu ve edebiyatçı için bile ?küçük çapta Kâğıthane âlemi? sayılan bu gezintinin ??tenezzüh? derdik- tadı kaçar yoksa


Hİkâye alçakgönüllülüktür





Hikâyeyi, alçakgönüllülüktür, diye tarif ederim Hoşa gitmiş, kabul görmüştür bu tarif Çarksuyu?nu bilmeseydim, tanımasaydım bu tarifi yapamazdım Sait Faik?i yine anacağım: ?Bohça? adında bir hikâyesi vardır Şöyle: Binbaşı Hidayet Bey?in beslemesi ile yeni geldiği evin küçük beyinin karşılaşması, yazın bir akşamüstü olur Küçük Bey, dut ağacının dibinde, yüzme bilmeyen arkadaşlarına, yüzmeyi kendisinin nasıl öğrendiğini anlatmaktadır hararetle Sıra, ayaklarının yerden kesildiği ana gelmiştir tam; kız, evlerinin bahçeye açılan kapısında görünür: ?Küçük Bey, anneniz sizi istiyor? der O an, Küçük Bey?in ayaklarının, bize anlatılan hikâyede de yerden kesildiği andır Bir dargın bir barışık geçirilen bir yılın ardından ateş düşer karşılıklı Küçük Bey?le kız, dut ağacının altındadırlar İçlerinde duyduklarını yine diyememişlerdir; yalnız, demiş gibidirler Kızın kafası Küçük Bey?in dizinde, kokusu burnundadır Felaket! Küçük Bey?in annesi çıkagelir, Küçük Bey, bahçe kapısından sokağa fırlayıp su kenarına kaçar, akşama kadar da, kızın saçlarının sarışınlığı gibi ılık bu sudan çıkamaz Zorda kalmış insanın sığınak ihtiyacını iyi bilirim Yazılarımın, hikâyelerimin felaket bulunduğu günler oldu, altı kitabımı kendim yayımlamak zorunda kaldım Nasıl mı? Çarksuyu Yayımcılık adı altında Aylık gazete çıkardım, onun da adı yine Çarksuyu?ydu Tarif değil sadece, Küçük Bey?in aldığı ılıklığı da aldım Çarksuyu?ndan


Bizim Çark





Gezinti Çark?ta biter Çark demek Çark Mesiresi, o da iki su arasında gazino demek Bugün de yerinde olan köprüde ineriz Top sahası orada Tümen az ötede Adapazarı Kocaeli?ne bağlı, Vali Konağı yok haliyle, İmam Hatip yok Lise yok Çark Caddesi Şerefiye?de bitmekte Şehrin bir ucundayız yani Dönüş ya tabanvayla olacaktır ya da bekleşen şıngır mıngır paytonlarla


Ama bir röntgen atalım önce Çark bohemdir çünkü Jantidir Frapandır Kimileyin külhan Köprünün orada suyun bir kısmı yapay bir yatakla gazinonun önünden geçirilir Suyu döven çark bu yapay yatağın sağ ucunda, havuza nazırdır Orhan Veli?nin, başında kadehlerin şişe olduğunu söylediği Çark?tır bu Aşağı yukarı dört metre boyunda, çapı da ona yakın bir üstüvane Silindir Kanatlıdır Su, kanatlara çarparak mil üzerindeki çarkı döndürür, başını divane aşık gibi taştan taşa vura vura gürültüyle havuza düşer, havuzdan da gazinonun arkasından geçip gelen asıl suya karışır Çarkın yanında, abartılmışı bugünün su parklarındaki kaydıraklar olan, oturmuş bir insanın anca sığacağı genişlikte gayet kaygan bir taş meyil uzanır İtiş kakış olur sıra kapmak için Kapan kayar, kapan kayar Yan yana kayanlar bile çıkar Otoban kazalarında nasıl karışırsa ortalık öyle karışır su Çözülen çocuklar donlarını çektire çektire kaçışır hengâmeden ama sakin köşe ne mümkün! Her yer çığlık kıyamet ve lebaleptir Büyük müdür havuz? Yerinde bugün lunapark var, en az iki pavyonunu içine alır


Anlatılan Çark






Bize hep şöyle anlatıldı: Çark, suyu döver, temizler, hem de yukarıya çıkarırmış; şehir şebekesine verilişi oradan ve cazibeyle olurmuş Doğru, çarkın yanında makineli, gürültü bir oda vardır Hep ıslaktır Top sahasına bakar bir de kule yükselir dışında Su taşar tepesinden boyuna Önünde aslan ağızlı, yine hep akar bir de çeşme Şebeke artığı sanmışımdır taşarı, akarı Tamam, içinde suyu olan ev de parmakla gösterilecek kadar azdı Su da zeminde, mutfakta yahut arka bahçe kapısındaydı evlerimizde Artema, ECA, armatür bilmezdik Bildiğimiz musluktu Sarı, minik metal bir T ile açılıp kapanan bir borucuk İp gibi su Büyükleri, bol su akıtanları mahallelerde, on beş yirmi hanede bir yer alan hazneli çeşmelerde olurdu Şimdi aklıma geliyor: Benim gördüğüm çarkın kanatlarında kova yoktu; olduğunu sayalım, o ip gibi suyu akıtmaya bile gücü yetmezdi Sanırım çark eski çarkın hatırası olarak oraya kurulmuştu, şehre de su yandaki odadan motor gücüyle basılıyordu


Çark hikâyelidir


Doğru muyum? Yine emin değilim Çark hikâyelidir En güzeli ama en firaklısı da Faik Baysal?ın ?Kırmızı Sardunya?sıdır Anasını, babasını, beş kız kardeşini öldüren Mustafa anlatılır Kızlar Çark?a gitmek istemiş, Mustafa da, ?Gidin ama akşam ezanına kalmayın, babamdan da önce gelin? demiştir Gelemez, gecikirler Geldiklerinde babaları ağır konuşur Mustafa?ya avluda ?Namusum, şerefim var? der Tokat da atar Ünleyip ?Yettin ulan artık!? diye çeker makineyi belinden Mustafa O kadar Baba Küçük Osman?dır Numaralıya çevrilmediyse eğer Bulvar?dan Kız Meslek Lisesine giden sokakta adı yaşar


Fotoğrafını Köfteci İsmail?deki, Tunatan Ada-Bazaar?daki servis altlıklarından birinde gördüğümde hayret ettim İçimden, bizim Çark değildir, dediğim bile oldu İtiraf ederim, doğruluğuna bire bir yeniden yapılışı sırasında erdim Bu bizim Çark?tı, şehre de ancak böyle bir Çark su verebilirdi


Büyüklerimden bu Çark?ı hiç duymadım Anlattıkları, benim de bildiğim, gerçeğinin belki onda, on beşte biri olana aitti Aslı büyüklerimin büyüklerinden de öncesine uzanıyor demek Düşülmüş bir tarih vardır muhakkak Rastlamadım Fotoğrafçılık çok çok iki yüz yıllık bir sanat Türkiye?deki geçmişi II Abdülhamit?ten eskiye gitmez İstanbul?da ilk fotoğrafhanenin açılışı da M Naya adlı bir Fransız?ın İstanbul?u fotoğraflamak için gelmesinden az sonradır Diyelim 1846, olsun olsun 1850 Fotoğrafı 160 yılı geçmez yani, öyleyken, Çark?ın kendisi unutulmuş, küçültülmüşü yerine geçmiş


Çark?ın yeri





Peki, bu Çark suyun hangi noktasındaydı? Soru abes ama insan yine de merak ediyor: Mesire içinde miydi? Değilse Mesire?den önce olacak Nerede? Gezdiğimiz sularda mı? Zayıf ihtimal Tabh-hane?den önce, Hovarda Değirmeni var, orda mı acaba? Belki Ama biz Mesire?ye bir hatırayı ziyarete gider gibi gider, Çark?ın başında da adeta tavafta gibi toplaşırdık Nasıl ki bugün de Zirai Donatım?ın hatırası bizi toplamaktadır Asıl Çark da oradaydı belki, bütün o yapay yatak, gazino, havuz da belki hep sonradandı Düzenleme idi Dedim ya, Çark hikâyelidir


Aslıyla bire bir bu Çark orada, Mesire?de mi yapılmalıydı? Böyle düşünenler var Bunu fazla önemli bulmuyorum Şehre su da Çark?tan verilsin, demekle aynı bu Yerinden şikâyetim yok benim Hatta sevinilmeli buna Bir başka hatıra da hayat bulabilir böylece sayesinde Şöyle ki Zirai Donatım, enerji ihtiyacını 450 kw?lık kendi termik santralından sağlar, bir bölümünü de ta 1940?lardan 1952 Mart?ına kadar şehre verir Şehir nüfusu 25 bin Elektrik kıymetli Pardon! ?Ceryan? derdik, hatta ?ceyran? ?Cereyan? yerine Elektrik dilimize sonradan girdi Tavandaki duydan ucunda ampul olan bir kablo indirmişti babam Ampule de yaldızlı kâğıtla şapka geçirmişti ki ışık zayi olmasın Ziyanlığa uğramasın Ampul de 15 mumluk 25?lisi israf Oya onun altında yapılır, dantel onun altında örülür Dedemle o ışıkta Kuran okur, ailecek o aydınlıkta el el ütünde kimin eli var oynardık Neyse? Bakmışsınız, yıllar sonra bu iki hikâye birleşmiş, ?O Çark var ya, o Çark, hüü! Adapazarı?na suyu da, elektriği de o vermiş? olmuş


O Çark suyu ki


Varsın birleşsin Bu bir hikâyedir, şikâyetçi olmam İnanın Çarksuyu da olmaz O Çarksuyu ki? Sahi Çark mı öncedir, su mu? Su olduğuna göre, suyun adı Çark?tan önce ne idi? Sadece kayıtlarda geçer ?Melas? diye Yani ?Yavaş Su? Bugün tedavülde değil Hatırlanmaz, bilinmez Su, Çark öne çıkınca adından vazgeçmiştir bütün yavaşlığı, aşağıdan alışı ve alçakgönüllülüğüyle Hikâye buradadır


Kardeşlerim! Şehirler de zaten bizler gibidir, hikâyeleriyle yaşarlar

Şu ilk resimdeki eski halini bilirim Paletlerin üzerine çıkar başlardık basamaklara tek tek basmaya biz bastıkça değirmen dönerdi kudururduk Tabi biz bu yeni halini bilmeyiz eski değirmenin enkazında oynardık Hey gidi günler
©LEVIS-501

Evet mahalleden bir arkadaşın ayağı sıkışmıştı da bir gün itfaiyeci amcalar zor kurtarmıştı arkdaşı, sonrada etrafını çevirmişlerdi tellerle, yaramazlık bizde ya illa giderdik o eski çarkın tepesine, dön bakalım dön


Bir gün canlı canlı göreceğin inşaallah, yıllar sonra olsada