Hamam

Hamam

HAMAM a (ar hamm, sıcaklık'tan hammâm)

1 Yıkanılacak yer (Eşanl yunak)

—2 Halkın yıkanma gereksinimini karşılayan genel yapı

—3 Yıkanma, hamama gitme: Yarın hamam günümüz

—4 Hamam anası -

—Esk Hamam-ı harr, sıcak hamam; sıcaklık derecesi +25° - +37°'ye kadar olan hamam ¡¡Hamam-/ mutedil, ılıman, hamam; sıcaklık derecesi +18° - +25°'ye kadar olan hamam

|| Hamam-ı tennuri-i ra-tıb, sıcaklık derecesi +40° - +45°'ye kadar olan ve su buharı ile ısıtılan hamam \\Hamam-ı tennuri-iyabis, sıcaklık derecesi +37° - +55° kadar olan hamam

—Folk Adak hamamı, adakta bulunan kişinin isteğinin olması halinde hamam kiralayarak düzenlediği eğlence (Bk ansikl böl)

||Ge//n hamamı

— gelin \\Güvey hamamı -> güvey ||Kırk hamamı, yeni doğmuş çocuğun kırkı çıktığında hamamda düzenlenen tören (Bu törene tüm akraba ve komşular çağrılıdır Çocuk, ebesi tarafından yıkanıp kırklanır ve "kırk giysisi" denen özel giysiler giydirilir Aile durumuna göre gelenlere çeşitli ikramlarda bulunur, eğlenceler düzenlenir) \\Sünnet hamamı - sünnet

—Tasav Hamam mührü, mevlevi tarikatında üzerinde "hamam" sözcüğü yazılı kâğıt (Bazı tarikat müritleri hamama gittiklerinde hamamcılara bu kâğıtları verir, hamamcılar da bu kâğıtları tekkeye göstererek paralarını tahsil ederlerdi)

—Ansİkl Yunanlılar, genellikle gymnasi-onların yanında, halka açık hamamlar inşa ettiler; ancak, ba/neum'ların yaygınlık kazanması, bu yörede çok sayıda sıcak su kaynağının bulunmasının da etkisiyle, Güney italya'da oldu Hamamlar, imparatorluk dönemi uygarlığının belirgin özelliğiydi Mimarlıkta çimentonun kullanılması ve kubbe yapımında sağlanan ilerlemeler sonucunda, hamam yapıları bu dönemde gelişti Hamamlarda her zaman, beden eğitimi çalışmaları için bir palaest-ra, kuru ortamda terlemek için bir laconi-cum, sıcak su banyosu için bir caldarium, orta sıcaklıkta tepidarium'lar ve büyük bir soğuk su havuzunun yer aldığı frigidarium bulunur

Fırınlardan (praefurnium) gelen sıcak hava, yükseltilmiş zeminin (hypo-causton) altından ya da duvarların içindeki borulardan geçerek mekânları ısıtırdı Hamamlar çeşitli plan düzenlerine göre yapılıyordu Bunların en görkemli örnekleri imparatorluk hamamlarıdır (Paris'te Cluny hamamı, Roma'da Caracalla hamamı) Caracalla hamamı'na (İS 206-217), kemerli bir revakla süslü anıtsal bir caddeden (via Nova) geçerek ulaşılıyordu 220x114 m boyutlarında dikdörtgen bir ana yapı (asıl hamam yapısı), park olarak düzenmiş bir dış bahçe ve çeşitli ek yapılardan oluşan Caracalla hamamı, bir kenarı 350 m uzunluğunda kare bir alana yayılmıştı

Ana yapıda üç büyük mekân (frigidarium, tepidarium ve caldarium) yer alıyordu Zemini yeşil mozaiklerle süslü fri-gidarium'da duvarlar, mermer levhalar ve yalancı mermer süslemelerle kaplanmıştı; yanlarda pembe granit sütunlu revak-lar uzanıyordu Tonozların ustalıklı bir dengeyle birbirlerine yaslandığı orta bölümün her iki yanında dikdörtgen bir perystilon (palaestralar) vardı Perystilonun revakla-rı av sahnelerini betimleyen frizlerle süslenmişti; zeminde ise deniz canavarlarını resmeden mozaikler bulunuyordu Yapının öteki bölümleri giriş aralıkları ve soyunma odalarından (apodyterium) oluşuyordu

Bodrumlarda ise hizmet bölümleri (ısıtma dairesi, çamaşırhane, odunluk vb) vardı Dikdörtgen biçiminde, ağaçlarla kaplı geniş bir alana yayılan bahçe (yunan palaestrasının gezi, tartışma, top oyunlarına ayrılmış bölümü), bir dizi ek yapıyla çevrelenmişti: eksedralar, gymnasi-onlar, stadionlar, kütüphaneler vb Erkekler ve kadınlar için ayrı ayrı mekânlar bulunabildiği gibi, bunlar değişik saatlerde aynı mekânda da yıkanabiliyorlardı Çatı örtüsü düz teras biçiminde (frigidarium), köşeli tonozlu (tepidarium) ya da kubbeliydi (caldarium)-, ışık, değişik yükseklikteki tonozları birleştiren duvarlara açılan pencerelerden sağlanıyordu
Canlı bir havanın hüküm sürdüğü hamam tam bir eğlence yeriydi, halkın en çok beğendiği gezinti mekânıydı Bir kentte birçok hamam bulunabiliyordu (nüfusu 15 000 olan Timgad'da 12 tane) Villa ve ordugâhların da hamamları vardı

• Türk hamamı Soyunmalık" ya da ca-mekân (osm camegâh, Roma hamamlarında apoditerium), soğukluk' (frigidarium), ılıklık' (tepidarium), sıcaklık" (caldarium), halvet", cehennemlik", külhan" gibi bölümlerden oluşan türk hamamları da Bizans gibi, Roma hamamlarından esinlenmiştir Özellikle osmanlı döneminde önem kazanan ve gelişen bu yapılar, çoğunlukla merkezi planlı, tek ya da çifte hamam türündendir Bunlar ya bağımsızdır ya da külliyeler içinde yer alırlar; genellikle hayır kurumlarına, özellikle de camilere gelir sağlamak amacıyla yapılmışlardır

Anadolu'da türk dönemi hamamlarının ilk örnekleri G-D Anadolu'da, Artuklular' da görülmektedir Mardin'deki Maristan hamamı'nın, Anadolu'daki en eski tarihli türk hamamı olduğu sanılmaktadır (XII yy başı) Yapı, haç biçimi dört eyvanlı, dört köşe hücreli sıcaklık bölümüyle dikkati çeker Gene Mardin'deki Radviyye hamamı'nda da (XII yy sonu) aynı plan uygulanmıştır Oktay Aslanapa'nın kazıla-rıyla ortaya çıkarılan Diyarbakır Artuklu sarayı hamamı (1220-1222) altın yaldızlı mozaik bezemeleriyle önemli bir örnektir

Anadolu Selçukluları döneminden günümüze ulaşan çok az sayıda hamam vardır Kayseri'deki çifte hamam planında Kölük hamamı aslında bir danişmentli yapısı olup 1210'da onarılmıştır Gene Kayseri'deki Kümbet hamamı (XIII yy), çifte hamam planındaki Sultan hamamı, Alan-ya'daki içkale hamamı (XIII yy ilk yarısı), Alara kalesi hamamı (1224/1225) dönemin belirtilmesi gereken örnekleridir Palas köyündeki (Kayseri) Sultanhan hamamı (1232-1236) bir konaklama yerinde olması açısından önemlidir Ayrıca beş bölmeli dairesel planıyla da ilgi çeker

Karatay hanı (1240) ve Ağzıkara hanı (XIII yy ilk yarısı) hamamları da bu türden örneklerdir Kayseri'dekl Huanthatun külliyesi hamamı, haç biçimi dört eyvanlı, zengin çini bezemeli önemli bir yapıdır Konya Sahipa-ta külliyesi hamamı (XIII yy ortaları), Tokat Pervane hamamı (1275), Kastamonu Vakıf hamamı (XIII yy sonları), Selçuklu hamamlarının en tanınmışlarıdır Dönemin kaplıcaları da hamam mimarisi düzenin-dedir Yoncalı köyündeki (Kütahya) Yoncalı kaplıcası (1233), Ilgın'daki (Konya) Ilgın kaplıcası (1236, onarım 1267) bu türün İlginç örnekleridir

Beylikler döneminde Anadolu'nun pek çok yöresinde küçük boyutlu hamamlar yapılmıştır Bunlar arasında Karaman-oğulları döneminden Konya'daki Meram Hasbey hamamı (1424) ve Celaliye vakfından Abidçelebi hamamı (Şifa hamamı) belirtilebilir
Osmanlı mimarlığının sayıca en zengin yapı türlerinden biri hamamlardır Bunlar gelir getirdikleri sürece kullanıldıktan sonra yıktırıldığından, günümüze ulaşan örnekler azdır Bu yapılarda İşlevsellik ve yalınlık önde tutulmakla birlikte, özellikle mu-karnaslı geçişler, değişik örtü düzeni, mermer ve alçı süslemelerle iç mekânlar zenginleştirilmiştir Osmanlı hamamları sıcaklık ve halvet bölümlerinin düzenlenişine göre haç biçimi dört eyvanlı ve köşe hücreli; yıldız biçimi sıcaklıklı; kare planlı sıcaklığın çevresine yerleştirilmiş halvet hücreli; çek kubbeli; ortası kubbeli, enine sıcaklıklı ve çifte halvetll; soğukluk, sıcaklık ve halvet bölümleri benzer biçimde tasarlanmış türler olarak sınıflandırılmaktadır

En yaygın olanı haç biçimi dört eyvanlı ve köşe hücreli plandır Yenişehir' deki (Bursa) Saray hamamı (XIV yy başı) dönemin çifte hamamlarının ilk örneklerindendir iznik kazılarında ortaya çıkarılan Orhangazi hamamı, merkezi kubbeli, haç biçimi dört eyvanlı, köşe hücreli planıyla Bursa hamamlarının öncüsüdür Bursa'daki Eski hamam (1337), Orhangazi hamamı (1339), Göynük'teki Süleyman-paşa hamamı (XIV, yy) dönemin ilk örnekleri arasında belirtilebilir Hamam mimarisi kapsamında olan kaplıcalar arasında Bursa'daki Çekirge kaplıcası (1326), Eski kaplıca (XIV yy ortaları), Kükürtlü kaplıca (XIV yy ikinci yarısı) sayılabilir Mudurnu'daki Yıldırım külliyesi hamamı, mimarisi yanında bezemeleri ve yüksek sekizgen kasnağın içine gizlenmiş gibi yapılmış kubbesiyle dikkati çeker Dönemin öteki örnekleri arasında Bergama Deb-bağlar hamamı, Merzifon Çifte hamam (1388), Ankara Karacabey hamamı (1444), Ezine Seferşah hamamı, Bursa Atpazarı hamamı (XV yy), Mahkeme hamamı (XV yy ilk yarısı), Edirne Tahtakale hamamı (1435), Mezitbey hamamı (1442), Gazimi-halbey hamamı (1422), Beylerbeyi hamamı (XV yy ilk yarısı), Afyonkarahisar Gedikahmetpaşa hamamı (1472) bulunmaktadır

Evliya Çelebiye göre istanbul' daki ilk örnek Fatih Sultan Mehmet'in yaptırdığı Irgatlar hamamidır Bunu Azablar, Vefa ve Eyüp hamamları İzler Fatih'teki Çukur hamamı ötekilerden daha büyük bir yapıydı Mahmutpaşa hamamı da Edirne Tahtakele hamamı İle başlayan büyük hamam geleneğini sürdüren bir örnek olmasının yanı sıra, planıyla da İlgi çeker Burada ılıklık iki eyvanlı, iki halvet hücreli, sıcaklık İse iki büyük, beş küçük eyvanlı, dört halvet hücrelidir, istanbul Ge-dlkpaşa'daki Gedikpaşa hamamı, Tahta-kale'dekl Tahtakale hamamı çifte hamam planında büyük yapılardır Bayezit külliyesi hamamı ise (1501-1506) haç biçimi eyvanlı, köşe hücreli, çifte hamam planı ve mu-karnas dolgulu kubbeleriyle bu türün anıtsal örneklerindendir

Klasik dönem hamam yapılarında bakışık düzende çifte hamam planı egemendir Bu yapılar kübik gövdeli, yalın mimarilerinin yanı sıra, bezemeleri ve örtü dü-zenlerlyle de ilgi çeker Bu dönemde Mimar Sinan'a bağlanan hamamların on altısı istanbul merkezinde, yedisi Üsküdar, Galata ve Boğaziçi'ndedlr Bunların yanı sıra, Sinan'a bağlanan saray hamamları da vardır Çifte hamam planındaki Hayret-tinpaşa (Çinili) hamamı (1546), tek hamam planındaki Ağa hamamı (1547), Hadımlb-rahimpaşa hamamı (1551), yol açımı sırasında yıktırılan Slnanpaşa hamamı (1555) ilk klasik örneklerdir Haseki (Ayasofya) ha-maminda (1556) Mimar Sinan değişik bir plan uygulayarak, kadınlar ve erkekler bölümlerini aynı eksene yerleştirmiş, kubbeli camekân, üç kubbeli soğukluk ve yıldız biçimi sıcaklık bölümleriyle yeni bir üslup geliştirmiştir

Süleymanlye külliyesi hamamı (1550-1557), haç biçimi dört eyvanlıdır Mollaçelebi hamamı'yla Mlhrimahsultan hamamı (1565) benzer planda çifte hamamlardır Kılıçalipaşa külliyesi hamamı ise (1580), yıldız biçimi sıcaklıklı, tek hamam planında bir örnektir Atikvalidesul-tan külliyesi'nln (1577-1583) hamamı aynalı tonoz örtülü soğukluk; ortası kubbeli, yanları tonoz örtülü ılıklık; büyük kubbeli sıcaklık bölümlerinden oluşan bir çifte hamamdır, istanbul'daki saray hamamları içinde Topkapı sarayı'ndaki Yenisaray hamamı ile Validesultan hamamı belirtilebilir

istanbul dışındaki önemli örnekler arasında Karapınar'daki (Konya) Selim II külliyesi hamamı (1563), izmit'teki Pertev-paşa külliyesi hamamı (1579), Edirne ve Lüleburgaz Sokullumehmetpaşa hamamları (XVI yy), Sapanca'dakl Rüstempaşa hamamı sayılabilir Mimar Sinan'dan sonra yapılan külliyelerde hamamlara daha az rastlanmaktadır Geç klasik döneme damgasını vurmuş olan ve günümüze ulaşmayan istanbul Cerrahpaşa külliyesi hamamı (1598), çitte hamam planınday-dı Burada, dört eyvanlı sıcaklık bölümünde dörtgen köşeler pahlanarak sekizgen bir plan elde edilmiş, köşelere halvet hücreleri yerleştirilmiştir Sultanahmet külllye-sl'nln (1609-1617) hamamı tek hamam planındadır, sıcaklığı altı köşelidir Değişik bir planın uygulandığı Üsküdar Çinili külliye hamamı'nda (1640), kadınlar bölümünün sıcaklığı sekiz köşelidir; köşelere dörder eyvan ve halvet hücresi yerleştirilmiştir

Merzifon'daki Büyük hamam (1658), Karamustafapaşa hamamı (1676), Tuzpa-zarı hamamı (1677), Vezirköprü'deki Taş-kale hamamı (1659), Çifte hamam (Ayşe-sultan hamamı) (XVII yy ortaları] istanbul dışından gösterilebilecek örneklerdir XVI-II yy'dan sonra hamam mimarisi önemini yitirmiş, yapımı da azalmıştır Bu dönemin örneklerinde merkezi plandan uzak-laşıldığı görülür, istanbul'daki en önemli örnek Cağaloğlu hamamidır (1740) Çifte hamam planında, barok üsluptaki yapının soğukluk ve sıcaklık bölümleri, klasik şemadan çok farklı biçimde düzenlenmiştir Barok, ampir ve rokoko üsluplarında yapılan daha sonraki örneklerden, mimarlık tarihi açısından değer taşıyan hamamlar yoktur








istanbul'un konak ve yalılarında da çarşı hamamlarıyla benzer planda, daha küçük ölçekte hamamlar vardı Daha sonra Çamlıca Kız lisesi olarak kullanılan Ahmet-ratippaşa konağı'nın mermer oymalı hamamı İle Boğaziçi'ndekl Zarlfmustafapa-şa yalısinın hamamı bu türün özgün örnekleri olarak belirtilebilir Dolmabahçe sarayinın hünkâr hamamı da mimari özelliği olmamakla birlikte süslemesiyle ilgi çeker Hamamın soyunma bölümünün duvarları Zonaro'nun Kayığa binen kadınlar tablosuyla süslüdür Yıkanma bölümü du-varlarıysa açık sarı renkte alabastrlt kaplıdır Tavan tunç çerçeveli camla kapatılmıştır

—Folk Anadolu'da hamamın özel törenler yanında (gelin hamamı, güvey hamamı, kırk hamamı vb) günlük yaşamda da önemli bir yeri vardır Birçok yörede topluca hamama giderek yemekli eğlence düzenleme ve yıkanma geleneği günümüzde de sürdürülmektedir Görücü usulüyle yapılan evlenmelerde erkek annesi, çoğu kez oğluna alacağı kızı hamamda beğenir Hamam, bedensel temizlik yanında, tinsel kirlerden arınmada da araç olarak görülür Din gereklerine ya da törelere göre yanlış bir davranışta bulunup tinsel yönden kirlendiğine inanılan kişilerin yedi ayrı hamamda yıkanırlarsa arınacakları inanışı vardır Çocukları olmayan kadınların bir süre her gün hamama giderek en sıcak havuz ya da kurnaya oturtulması, günümüzde de başvurulan sağaltım yöntemlerindendir

Hamamlar bazı inanışlara da konu olmuştur Buna göre karanlık bastıktan sonra hamama gidilmez, tekin değildir Hamamların cinlerin konaklama yerlerinden olduğuna, karanlık basınca burada yıkanıp eğlenceler düzenlediklerine inanılır Rahatsız edlllrlerse mutlaka bunu yapanı cezalandıracakları inanışıyla karanlık bastıktan sonra hamamda telınmaz Bazı hamamların ermişlerin, evliyaların uğrak yeri olduğuna inanılır ve Anadolu'daki çeşitli hamam ve kaplıcalar İçin bu türden efsaneler anlatılır

• Adak hamamı, Anadolu'nun birçok yöresinde yaygın bir gelenektir Adak sahibi, dileği gerçekleştiğinde 24 saatliğine bir hamam kiralar Yakınlarını, komşularını, birer mum ya da sabun göndererek davet eder Ayrıca kapının önünde duran bir kişi ya da natır bağırarak adak hamamı olduğunu çevreye duyurur Adak hamamı herkese açıktır Adak hamamında yıkanmanın sevap olduğuna inanılır Adak sahibi, durumuna göre tüm gelenlere İkramda bulunur ve hamamın havlu, süpürge vb gereksinimlerinden bazılarını karşılar

İstanbul hamamları hakkında kısa bilgi vermek isterim
1- Gedikpaşa hamamı benim favorim olan bu 1472 yılında yapılmış olan ve en eski hamamların başında geliyor mesela örnek Süleymaniye ve Sultanahmet cami lerinden çok daha eski
2- Çemberlitaş güzel ve hoş daha pahalı gedikpaşaya göre turistlere yönelik olan bir yer
3- Yeni açılan hürrem sultan hamamı ise ayasofya camii'nin tam karşısında ve çok pahalı 100 eur filan diyorlar