İbrani Edebiyatı

İbrani edebiyatının en eski örneği, Kutsal Kitap'ın Eski Ahit (Tevrat ve Zebur) denen bölümüdür İbraniler'in Kutsal Kitap'ı, Talmud ve Midraş gibi yapıtla­rın da kaynağıdır Bu yapıtlarla daha sonraki İbrani edebiyatı örnekleri İbraniler'in Kutsal Kitap'ındaki düşüncelere ve yasalara açıkla­ma getirir Kutsal Kitap'ın üslubu yalnızca İbrani edebiyatını değil, başka dillerdeki ede­biyat yapıtlarını da etkilemiştir
İbraniler'in Kutsal Kitap'ı İÖ 1300'den başlayarak 1000 yıl süren bir zaman içinde yazılmış metinlerin toplamıdır Bu metinlerin yazarları da çoğu zaman bilinmemektedir
Eski Ahit'te hem tarih, hem de öyküler vardır İÖ yaklaşık 2000'deki Hz İbrahim döneminden, İÖ yaklaşık 450'de Yahudi sürgünlerin Ezra ile Nehemya'nm önderli­ğinde dönüşlerine kadarki İbrani tarihinin kaynağı da Eski Ahit'tir Eski Ahit üç ana bölüme ayrılmıştır: Musa'nın beş kitabından (Tekvin, Çıkış, Levililer, Sayılar ve Tesniye) oluşan Tora, Neviim ("Peygamberler") ve Ketuvim ("Yazılar") İbraniler'in Kutsal Ki
tap'ı değişik edebiyat türlerinin yanı sıra hu­kuk, ahlak öğretileri ve atasözlerini de içerir
Eski Ahit ilk dönemde yazılan kitapların hepsini içermez Orada sözü edilen Rabbin Cenkleri ve Yaşar Kitabı gibi birçok kitap kaybolmuştur Ayrıca bilinçli olarak Eski Ahit'in dışında bırakılan kitaplar da vardır Bunlara Yunanca'da "gizli" anlamına gelen apokrifa denir Bunların en ünlülerinden biri Sirak'ın Bilgeliğindir Kaynağı belirsiz kitapla­rın bazılarında, örneğin Ester'de, tarihsel bilgilerden başka öyküler, şiirler ve dualar da vardır
1947'de bazı eski mağaralarda Lût Gölü Rulolan'nın bulunması gibi önemli bir olay Kutsal Kitap elyazmaları konusuna yeni bir ışık tutmuş oldu Yeni bulunan metinler arasında, özgün mez-murlar örnek alınarak yazılmış 20 mezmuru da içeren "Şükran İlahileri" de vardır
İbrani düşüncesinin ve edebiyatının önemli bir bölümü Talmud'da bir araya getirilmiştir Talmud da Kutsal Kitap gibi, yaklaşık 1000 yılı aşan bir zaman içinde oluşmuş ve İS 200 yıllarında yazıya geçirilmiştir Yahudiler'in gündelik yaşamını düzenleyen yasaları anla­tan Mişna ile bu yasaları açıklayan Gemara Talmud'u oluşturur


Ortaçağ



En yüksek düzeyine Magripliler'in İspanya'yı istila ettikleri dönemde ulaşan Arap kültürü­nün etkisi altında, İspanyol Yahudileri'nin birçoğu bilgin ve şair olarak ün kazandı 900 ile 1200 arasında Yahudiler'in İspanya'ya yerleşmeleri sırasında pek çok önemli yapıt ortaya çıktı Bu dönem bu yüzden Yahudi yaratıcılığının "altın çağı" olarak bilinir
Ortaçağın en ünlü Yahudi düşünürü İbrani-ce adı Moşe Ben Maymon olan İbn Meymun' du (1135-1204) Kurtuba doğumlu olan İbn Meymun daha sonra Mısır'a giderek Kahire yakınlarına yerleşti Orada Selahaddin Eyyu-bi'nin saray hekimi oldu Astronomi, tıp, mantık, felsefe ve hukuk gibi birçok konuda yapıtlar kaleme alan İbn Meymun Delaletti'l-Hairin (1204; "Şaşırmışların Kılavuzu") adlı felsefe yapıtında dinsel sorunları ele aldı

Bu dönemin önde gelen şairleri arasında İbn Cebirol (1021-7)) ile Yehuda ha-Yevi (1075-1140) gibi ayni zamanda düşünür olan kişiler vardı İbn Cebirol özellikle Tanrı'ya bağlılığını dile getiıen "Krallık Tacı" adlı şiiriyle ün kazandı Ha-Yevi ise Kutsal Kitap döneminden sonraki fen güzel dinsel ve dindışı şiirleriyle, özellikle ı de "Siyon'a Övgü"yle tanındı


Fransa ve Almanya'daki Yahudiler arasın­da da birtakım bilginler yetişti Bunların en ünlüsü Rashi (Rabbi Şlomo Yitshaki) idi (1040-1105) Kutsal şKitap'ı yorumlayan bil­ginlerden en önemliii olan Rashi, Tevrat'ı ve Talmud'u açık ve Valin bir dille açıklayan yapıtlar yazdı


Çağdaş Dönem



Yahudiler'in 1492'dfe ispanya'dan sürülmele­rinden sonra edebi) atlarında belli bir gerile­me görüldü Yahudi toplulukları Avrupa'nın değişik kentlerinde (getto denen özel kesim­lerde yaşamak zorunda kaldılar (bak Getto) Bu dönemdeki İbrani edebiyatının büyük bir bölümünü hahamlar yazdılar Bu yapıtların çoğu da hukukla ilj;ili metinlerdi Yahudiler' in çoğunun sığındığı Osmanlı İmparatorluğu topraklarında, Yasîf ben Efraim Karo da hukukla ilgili olan Şulhan aruh'u (1565; "İyi Kurulmuş Sofra") yazdı






Çağdaş İbrani ec ebiyatının İtalya'da ürün veren şair ve oyı n yazarı Moşe Hayyim Luzzatto (1707-46) ile başladığı kabul edilir Öbür Avrupa ülke|erindeki Yahudiler'in ya­şama koşulları da 18 yüzyılın sonuna doğru düzelmeye başladı Gettolarından çıkmaları­na izin verilmesiyle gerçekleşen bu değişim çok olumlu sonuçlar doğurdu Yahudi cema­atleri bu olayı bir aydınlanma hareketi (Has-kala) saydı Bu yeni akımın öncülerinden biri de Yahudi düşünür Moses Mendelssohn'du (1729-86)
Aydınlanma dönemi edebiyatı Almanya, Avusturya ve Rusya'da gelişti İbrani yazarla­rı okurlarına yeni düşünceler ve yeni bir yaşam biçimi aşılamaya çalıştılar Rusya'da Abraham Mapu (1808-67) İsrailoğulları'nın Kutsal Kitap dönemindeki parlak günlerini anlatan ilk yeni İbrani romanı sayılan Siyon Sevgisini yayımladı (1854) Bu dönemin önde gelen şairi Yehuda Leib Gordon (1830-92) aydınlanma hareketinin Rusya'daki sözcüsü oldu İbranice gazetelerin yayımlanmasıyla bu dil yalnız dinsel değil, dindışı konularda da kullanılmaya başlandı Ne var ki, Yahudiler'e karşı 1800'lerde başlayan büyük baskılar ve kıyımlar sonunda bazı Yahudi büyükleri bu tehlikeye karşı tek çözümün Kutsal Kitap'ta sözü edilen Filistin'e dönmek olduğu görü­şünde birleşti Bu görüş Siyonizm adıyla yaygınlaştı


İbranice'nin Yeniden Doğuşu



Siyonizm'den etkilenen İbrani yazarların ön­cüsü, bu akımı yaygınlaştırmak için büyük çaba harcayan Theodor Herzl'di (1860-1904) Yahudiler'in yeniden doğuşu ile ilgili dene­meler yazan Ukraynalı Aşer Ginzberg ise daha çok Ahad Haam adıyla ün kazandı (1856-1927) Ha-Şiloah adlı dergiyi yöneten Ahad Haam çok sayıda Yahudi'nin Filistin'e yerleş­mesine yol açan ulusal bilincin pekişmesinde bu dergi yoluyla önemli bir rol oynadı
Yeni İbrani edebiyatının gelişmesindeki en önemli yazarlardan biri de Rusya'da doğup ömrünün büyük bir bölümünü Filistin'de ge­çiren Haim Nahman Bialik'ti (1873-1934) Halkının çektiği acıları ve Filistin'e dönme öz­lemini dile getirdiği için Bialik "ulusal İbrani şairi" olarak ünlendi Ayrıca güzel bir dille birçok öykü ve deneme de yazan Bialik, çağ­daş İbrani edebiyatının yapıtları başka dillere en çok çevrilen yazarıdır
Bialik'in çevresinde birçok önemli yazar bir araya geldi Bunlardan şair Saul Çernihovski (1875-1943) doğa bilimleri ve yabancı diller uzmanıydı Homeros'un, Longfellow'un ve daha birçok yazarın yapıtlarını İbranice'ye çevirdi Öbür önemli yazarlar arasında Zal-man Şneur (1887-1959) ve Yakov Kohen (1881-1960) gibi şairler ile ince alaycılığın usta bir temsilcisi olan denemeci David Frishman sayılabilir
I Dünya Savaşı'ndan önce İbrani edebiyatı Rusya, ABD, Polonya ve başka ülkelerde büyük gelişmeler gösterdi İbrani yazarlar eski dilde romanlar ve şiirler yazdılar Ne var ki, İbranice'nin gerçekten yeniden doğduğu yer, bu dili okullarda ve gündelik yaşamda kullanarak resmi dil olarak benimseyen İsra­il'dir
İsrail'de en tanınmış romancı ve öykü yazarları 1966'da Nobel Edebiyat Ödülü'nü alan Shmuel Yosef Agnon (1888-1970) ve Hayyim Hazaz'dı (1898-1973) Daha sonraki yıllarda Amos Oz (doğumu 1939) ile A B Yeoşua (doğumu 1936) çağdaş İsrail toplumu­nun önde gelen romancıları olarak ün kazan­dılar İsrail'in ilk şairleri arasında ise Uri Tsvi Grinberg (1894-1981), Abraham Şlonski (1900-73) ve Şapiro Şalom (doğumu 1904) sayılabilir Daha sonraki genç şairler kuşağı 1950'lerde ve 1960'larda Romantizm'e karşı çıkan "Yeni Dalga" geleneğine başkaldırdı; dilde daha özenli ve uyumlu bir şiir anlayışı getirdi