![]() |
Ses Bilgisi (ünsüzler) |
![]() |
![]() |
#1 |
Prof. Dr. Sinsi
|
![]() Ses Bilgisi (ünsüzler)Çıkış sırasında bir engele (ses yolunun kapanması veya açılması) takılan ve bu engel sayesinde şekil alan seslerdir ![]() Tek başlarına telâffuz edilemezler (özellikle süreksiz olanlar); kendilerinden sonra gelen “e” ünlüsü yardımıyla dile getirilirler: b›be c›ce k›ke h›he *k ve h ünsüzleri “ka” ve “ha” şeklinde telâffuz edilirler ki bu yanlıştır ![]() ![]() Türkçede 21 tane ünsüz vardır: b c ç d f g ğ h j k l m n p r s ş t v y z *Bunlardan g, k, l ve t seslerinin ince ve kalın olmak üzere ikişer şekilleri vardır, ama birer harfle karşılanırlar ![]() organ / yegâne, gani / ordugâh kolum / alkolü, kurulumuz / kabulüm, otlakçı / emlâkçilik, katı / hakikati, yatta / saatte, surattan / sadakatten ![]() ![]() ![]() A ![]() Ünsüzler birkaç başlık altında sınıflandırılırlar ![]() a) Ses tellerinin durumuna göre: Türkçede ünsüzler, ses tellerinin titreşime uğrayıp uğramamsına göre sert (tonsuz) ve yumuşak (tonlu) ünlüler olmak üzere ikiye ayrılır: 1 ![]() 2 ![]() -Sert ünsüzlerden bazılarının yumuşak karşılıları vardır ki bunlarla ilgili ses olayları daha sonra görülecektir: b-p, c-ç, d-t, g-k b) Çıkaklarına göre: Bir ünsüzün boğumlanma noktasına o ünsüzün çıkağı denir ![]() 1 ![]() 2 ![]() 3 ![]() 4 ![]() c) Ses yolunun durumuna göre: Ünsüzlerin oluşumu sırasında ses yolu ya kapalıdır ya da dardır ![]() 1 ![]() 2 ![]() Ünsüzlerle ilgili bazı kurallar: 1 ![]() ![]() ![]() tren, fren, plân, grup, trafik, klan, kral gibi kelimeler Türkçe değildir ![]() 2 ![]() ![]() ![]() ilimon, ıraf, Iramazan, İrecep, ıradıyo ![]() ![]() ![]() candarma, capon, cartiyer ![]() ![]() ![]() 3 ![]() ![]() ![]() ![]() Hac, şad, yad gibi bazı kelimeler hariç yabancı kelimelerin son ünsüzleri de bu kurala uyularak sertleştirilmiştir ![]() sebeb›sebep, kitab›kitap, cild›cilt ![]() ![]() ![]() -Bu gibi kelimeler ünlüyle başlayan ek aldıklarında sertleşen ünsüzler tekrar yumuşar ![]() sebep›sebebi, kitap›kitabı, etüt›etüdü, renk›rengi ![]() ![]() ![]() 4 ![]() ![]() ![]() 5 ![]() ![]() alkolü, emlâkçilik,hakikati, helâkimiz, kabulüm, saatte, sadakatten ![]() ![]() ![]() B ![]() 1 ![]() Ünsüzlerin sertlik ve yumuşaklık özellikleri burada karşımıza çıkmaktadır ![]() ![]() Sert ünsüzlerin bazılarının yumuşak (karşılık)ları (benzerleri) vardır ![]() ![]() ![]() Dilimizde bazı ünsüzler yan yana getirilemez, bu şekilde telâffuz edilemezler ![]() ![]() ![]() -Aşağıda verilen kelimelerde yan yana gelmeyecek ünsüzler yan yana verilmiştir ![]() ![]() ![]() ![]() -Yumuşak ünsüzlerin yan yana gelmesinde bu bakımdan bir problem yoktur ![]() kalemler, defterde, adlar, ordu, uygun ![]() ![]() ![]() Ama sert ünsüzlerle yumuşak ünsüzler yan yana gelirken, yumuşak ve sert hâli bulunan (b/p, c/ç, d/t, g,ğ/k) ünsüzlerden hangisinin kullanılacağı, telâffuza bağlı olarak belirlenir ![]() ![]() Kökte:aptal, eksik, nispet, ispat, kispet, müspet, naspetmek, tespit, tespih,gövde, iğde, dalga, kuzgun, abdal Ekte: 1 ![]() kardeş, sürgün, yaygı, kuralcı, okulda, bilgin ![]() ![]() ![]() 2 ![]() -İkinci durum özel isimlere, sayılara/rakamlara ve kısaltmalara getirilen ekler için de geçerlidir ![]() ![]() Karabük’ten, İstanbul’da ![]() ![]() ![]() Saat 23:00’te, 1934’ten beri, 15’te, 12’lik, 121’den ![]() ![]() ![]() BOTAŞ’tan (Boru Hatları ile Petrol Taşıma Şirketi), BCG’de (aşı) -Not: Üçgen, dörtgen, beşgen, dikgen, çokgen kelimelerinde bu kurala uyulmaz ![]() -Kelimeler arasında ünsüz uyumu aranmaz ![]() “Hiç de öyle değil” yerine “hiç te öyle değil” yazılamaz ![]() Yukarıda anlatılan ünsüz benzeşmelerinin bir kısmı zaten var olan uyumluluklardır ![]() ![]() ![]() ![]() Ünsüzlerle ilgili ses olayları şunlardır: a ![]() Türkçe veya yabancı bir kelimenin sonunda f, h, s, ç, ş, p, t, k ünsüzleri bulunuyor ve bu kelimelere, sert şekli de olan yumuşak bir ünsüzle (b, c, d, g) başlayan ek getiriliyorsa, ekin başındaki yumuşak ünsüz, kelime sonundaki sert ünsüzün etkisiyle sertleşir ![]() Aşağıdaki eklerin hepsi aslında yumuşak ünlüyle başlayan eklerdir ![]() lâf-çı, silâh-çı, heves-ten, dolap-ta, ağaç-tan, kitap-çı, kuru yemiş-çi, çift-çi, cilt-çi, yurt-taş, kat-kı, coş-ku, coş-kun, yayıldık-ça, biç-ki, biç-ti, yat-tı, kanat-tı ![]() ![]() ![]() Demek ki ünsüz sertleşmesi kökte veya gövdede var olan bir ünsüz uyumu değil, sonradan meydana gelen bir ses olayıdır ![]() b ![]() “p, ç, t, k” seslerinden biri ile biten Türkçe veya yabancı kelimelere ünlü ile başlayan ekler (yapım veya çekim eki) getirilince, kelime sonundaki sert ünsüz yumuşar ve “b, c, d, g, ğ”ye dönüşür ![]() ağaç›ağaca, çocuk›çocuğu, senet›senedin dolap›dolabın, ekmek›ekmeği, kitap›kitabım tüfek›tüfeği, diyalog›diyaloğu ![]() ![]() ![]() almak›almağa ![]() ![]() ![]() -Bu daha çok sert ünsüzün iki ünlü arasında kalmasının sonucudur, ama kelime sonunda iki ünsüz bulunduğunda da yumuşama görülmektedir ![]() ![]() borç›borcum, kalp›kalbi, kurt›kurdun, denk›dengim, renk›rengi, kepenk›kepengi -Sanat, millet, devlet, ahlâk, cumhuriyet, evrak, hukuk, sepet gibi bazı yabancı kelimelerde yumuşama olmaz:ahlâkım, merakımı, anketin, sanatı, millete, devletin, sürati, hakikatin, tazyiki, hukukun ![]() ![]() ![]() -Sert ünsüzle biten özel isimlerde meydana gelen yumuşama yazıda gösterilmez, telâffuzdan anlaşılır: Gemlik’e (okunuşu: gemliğe), Ahmet’i (okunuşu: ahmedi) ![]() ![]() ![]() -Yumuşama, tek heceli kelimelerde bazen görülse de genellikle yoktur: ip-e, suç-u, et-e, ak-ı, at-a, ok-u, aç-ı, tok-a, alt-ında, birik-en, acık-an, lig-in, org-um ![]() ![]() ![]() cep›ceb-i, kap›kab-ı, çok›çoğ-u, taç›tac-ı, yurt›yurd-u ![]() ![]() ![]() Sonuç Sonuç olarak şunu söyleyebiliriz ki ünsüz sertleşmesi de yumuşaması da doğrudan doğruya Türkçenin telâffuzuyla ilgilidir ![]() ![]() ![]() 2 ![]() Ünsüz türemesinin görüldüğü yerler: 1 ![]() ![]() ![]() ![]() hiss›his›hissetmek, hissi zann›zan›zannetmek ,zannı redd›ret›reddetmek, reddi şıkk›şık›şıkkı, zemm›zem›zemmetmek, hall›hal›halli, halletmek ![]() ![]() ![]() afv›af›affetmek, affı 2 ![]() fiat›fiyat, faide›fayda, zaif›zayıf, repertuar›repertuvar, lâboratuar›lâboratuvar, konservatuar›konservatuvar, tual›tuval, tualet›tuvalet ![]() ![]() ![]() -Bu kelimelere benzeyip de ünsüz türemesi görülmeyen kelimeler:dua, duayen, fail, faiz, fuar, fuaye, kuaför, lâik, puan, suare ![]() ![]() ![]() 3 ![]() Ünsüz düşmesinin görüldüğü yerler: 1 ![]() ![]() ![]() hakk›hak, redd›ret, hiss›his, zann›zan, zemm›zem, hall›hal, şıkk›şık, afv›af ![]() ![]() ![]() 2 ![]() ufak›ufacık, alçak›alçacık, minik›minicik, küçük›küçücük, büyük›büyücek ![]() ![]() ![]() Not: Bu ekin somut isim türettiği durumlarda kelime sonundaki k düşmez: kulak›kulakçık, karın›karıncık, kapak›kapakçık ![]() ![]() ![]() *Alıntı kelimelerden ft, st ünsüz çiftleriyle bitenlerin bir kısmında t sesi söyleyişte düşme eğilimi gösterse de yazıda korunur ![]() çift, rast, serbest ![]() ![]() ![]() *Farsça “hane” kelimesiyle yapılan birleşik kelimelerde “ha” hecesi korunmalıdır ![]() Hastahane, pastahane, postahane, muayenehane, yazıhane, sarphane, dökümhane, yatakhane, yemekhane, dershane, eczahane ![]() ![]() ![]() *Fransızca’dan dilimize girmiş olan sürpriz kelimesindeki r, yazıda da konuşmada da korunur ![]() C ![]() 1 ![]() Bir dudak ünsüzü olan “b” sesinin, kendinden önceki hecedeki “n” sesini “m”ye dönüştürmesidir ![]() ![]() ![]() saklanbaç›saklambaç, dolanbaç›dolambaç, anbar›ambar, canbaz›cambaz, anber›amber, çeharşenbe›çarşamba, pencşenbe›perşembe, çenber›çember, sünbül›sümbül, penbe›pembe, tenbel›tembel, menba›memba ![]() ![]() ![]() -İstanbul, Safranbolu, Zeytinburnu, düzenbaz, sonbahar, bin bir, binbaşı, onbaşı gibi kelimelerde söyleyişte m’ye doğru bir kayma olmasına rağmen yazda yine “n” olarak korunur ![]() 2 ![]() Bazı kelimelerin söylenişinde “ğ”nin “v”ye dönüştüğü görülür ![]() ![]() döğmek›dövmek; göğermek›gövermek; oğmak›ovmak; öğmek›övmek; söğmek›sövmek, öğün›övün ![]() ![]() ![]() Söyleyişte ğ›v değişimi görülen bu kelimeleri “v”li yazmak daha uygundur ![]() 3 ![]() b›p değişmesine uğratılan Arapça kelimeler ![]() ![]() nispet, ispat, kispet, müspet, naspetmek, tespit, tespih ![]() ![]() ![]() *“s”den sonra gelmeyen “b”ler ise olduğu gibi kalır ![]() makbul, ikbal, tatbik, teşbih ![]() ![]() ![]() 4 ![]() c›ç değişmesi görülen ve görülmeyen Arapça kelimeler: eçhel, içtihat, içtimaî, meçhul ![]() ![]() ![]() mescit, tescil, teşci ![]() ![]() ![]() 5 ![]() d›t değişmesi görülen yabancı kelimeler ![]() ![]() emektar, minnettar, silâhtar, taraftar ![]() ![]() ![]() *Bazı Arapça kelimeler:miktar, metfun, methal, methiye, tetkik, Hayrettin, Seyfettin ![]() ![]() ![]() *Bazı Arapça kelimelerde “d” korunmuştur:takdim, takdir (taktir farklı anlamdadır), takdis, tasdik, tekdir ![]() ![]() ![]() III ![]() 1 ![]() 2 ![]() Ünsüzle biten kelimelerden sonra ünlü ile başlayan kelimeler gelirse, önceki kelimenin son ünsüzü, sonraki kelimenin ilk ünlüsüne bağlanarak okunabilir ![]() ![]() ![]() Korkma, sönmez / bu şafaklar / da yüzen al / sancak; Sönmeden yur / dumun üstün / de tüten en / son ocak ![]() Ben ezelden / beridir hür / yaşadım, hür / yaşarım ![]() Kendi gök kub / bemiz altın / da bu bayram / saati, Dokuz asrın / da bütün hal / kı, bütün mem / leketi *Ulama yapılacak kelimeler arasında hiçbir noktalama işareti olmamalıdır ![]() ![]() ![]() ![]() IV ![]() KAYNAŞTIRMA HARFLERİ Türkçede iki ünlü yan yana bulunmaz ![]() ![]() *Asıl kaynaştırma harflerimiz, “y” ve “n”dir ![]() Ali-y-e, liste-y-i, masa-y-a, kardeşi-n-i, defteri-n-e, su-y-u-n-un su-y-u, yolcu-n-un, gelme-y-e ![]() ![]() ![]() * s ve ş ünsüzleri de kaynaştırma harfi olarak kabul edilir: * s ünsüzü üçüncü tekil şahıs iyelik ekinde kullanılır: baba-s-ı, para-s-ı, bitme-s-i ![]() ![]() ![]() * ş ünsüzü ise sadece üleştirme sayı sıfatlarında kullanılır: altı-ş-ar, iki-ş-er, yedi-ş-er ![]() ![]() ![]() |
![]() |
![]() |
|