Gelgit

GELGİT a (gelmek ve gitmek'ten)

1 Bir yere boşuna gidip gelme: Bu gelgitler bir işe yaramadı

—2 Almaşık olarak yükselme ve alçalma biçiminde ortaya çıkan, denizin günlük düzey salınımları (Esk eşanl MEDDÜCEZİR) [Bk ansikl böl]

—Denize, ve Denlzbil Gelgit akıntısı, alçalmanın ve kabarmanın neden olduğu akıntı (Bk ansikl böl, Denize, Denizbil, Gökbil ve Jeofiz)|| Gelgit değişimi, akıntının yön değiştirmesi || Gelgit işaretleri, limandaki su yüksekliğini denizcilere bildirmek için ticaret limanlarının ağzına yerleştirilen işaretler

|| Gelgit katsayısı, her gelgite özgü olan ve 20 ile 120 arasında değişen sayı; bir limanın su yükseklik birimiyle çarpılarak ortalama düzeye göre denizin maksimum yüksekliğini ya da alçaklığını verir || Gelgitten yararlanmak, bir limana ya da bir geçite girmek ya da çıkmak için kabarma ya da alçalma akıntılarından faydalanmak

|| Gelgitin yön değiştirmesi, gelgit akıntısının yön değiştirdiği an (Bu durumdaki denize durgun denir) || Büyük gelgit, gelgit çevriminde, gelgit genliğinin en yüksek olduğu dönem (Büyük gelgit yeniay ve dolunay dönemine rastlar Terim yalnızca yarım günlük gelgit tipi için kullanılır)

|| Çekilmiş gelgit, alçak deniz düzeyi || Günlük eşitsizlik gösteren yarım günlük gelgit, birbirini izleyen iki alçalmanın farklı yüksekliklere ulaştığı gelgit || Günlük gelgit, Ay'ın meridyenden iki geçişini ayıran zaman aralığında bir kabarma ve bir alçalma içeren gelgit || Karma gelgit, gelgitin kamer ayının bir bölümünde günlük, diğer bölümünde yarım günlük olması || Yarım günlük gelgit, Ay' ın meridyenden iki geçişini ayıran zaman aralığında iki kabarma ve iki alçalma içeren gelgit

—Gökbil Bir gökcisminde, bir başka gökcisminin çekiminden kaynaklanan her tür biçim değişimi

—Jeofiz Yer gelgiti, Güneş sistemindeki yıldızların, özellikle Ay ve Güneş'in yer yuvarına göre ayrımsal çekimlerinden kaynaklanan, Yer'in biçim değişimi (Sık sık gözlenen okyanus gelgitleri, okyanus yüzeyinin devinimi ile kara yüzeyinin devinimi arasındaki farktan doğar Kara yüzeyindeki devinimlerin okyanuslara oranla göz ardı edilemeyecek düzeyde olduğunu vurgulamak gerekir; çünkü bunların genliği ekvator bölgesinde onlarca santimetreye ulaşır)

—Meteorol Atmosferik ya da barometrik gelgit, Güneş'in ya da Ay'ın yol açtığı çok zayıf basınç salınımları (Yalnızca evrensel çekimden kaynaklanan Ay gelgitleri [okyanuslardaki gibi] belirgin değildir; oysa Güneş önemli gelgitlere yol açar, çünkü ısıl dalga çekim dalgasına eklenir (özellikle dönenceler arası bölgelerde görülen rezonans olayı) [basıncın yarı-günlük sa-lınımı])

—Süslem sant Gelgit ebrusu, boyalar serpildikten sonra bir iğne ya da at kuyruğu kılıyla, gelişigüzel hareketlerle desenler oluşturarak elde edilen ebru (Tarama ebru da denir) —Tekst Tül yapımında, bu dokumayı üreten tezgâhın almaşık devinimi

—ANSİKL Denize Denizbil, Gökbil ve Jeofiz Statik gelgit kuramında (bk şekil) bir A gökcisminin yüzeyindeki bir P noktasında, komşu bir S gökcisminin varlığından doğan gelgit, S'nin A'ya uyguladığı çekimden değil, A'nın merkezi ile P noktasına S'nin uyguladığı çekimlerin farkından kaynaklanır Bu ayrımsal çekim, S'nin kütlesiyle doğru, SA uzaklığının küpü ile ters orantılıdır

Ay'ın ve Güneş'in göreli kütleleri ile bu gökcisimlerinin Yer'e uzaklıkları göz önüne alındığında, Yer yüzeyinin herhangi bir noktasına Ay'ın tedirgin edici etkisinin, Güneş'in etkisinden 2,17 kat büyük olduğu anlaşılır

Yer yüzeyindeki noktalar için gelgit, yarı -günlük bir olaydır P0 ve P'0 Yer'in, tedirgin edici S gökcismi doğrultusundaki çapının iki uç noktası olsun: S'nin, P0 noktasına uyguladığı çekim, Yer'in A merkezine uyguladığı çekimden büyüktür; dolayısıyla P0 üzerinde bulunan sıvı moleküller S'ye doğru yönelen bir sıvı basınç sırtı oluşturma eğilimi gösterir Ama S'nin, A'daki çekimi P0' noktasındaki çekimden büyük olması yüzünden, P0' daki yerçekimi bu iki çekimin farkı kadar azalır Bu kez P0' noktasında AS'ye ters yönde gelişen bir kabarıklık görülür Her iki kabarıklık hemen hemen bakışımlıdır

Gerçekte, gelgit dalgalarının ayırtedici özellikleri, çekim kuvvetlerine (gelgiti doğuran kuvvetler) bağlansa bile, coğrafi ortamın etkisiyle az çok değişim gösterir
Gelgiti doğuran kuvvetin yeğinliği, Ay ve Güneş çekimlerinin (büyük med doğuran birleşim) birbirine eklenmesine ya da birbirini götürmesine göre (cezire yol açan dörtlük ve ters birleşim) değişir Demek ki genlik, zaman içinde farklar sunar; med kuvvetli, cezir ise zayıftır Genliğin bu çev-rimsel değişimleri gelgit katsayıları ile ifade edilir Ayrıca etkiyen kuvvet, dalganın asal bileşenlerinin Ay ya da Güneş kökenli olmasına göre med ve cezirin dönemsel-liğini düzenler; bu dönemsellik günlük (Doğu Asya takımadaları, Kızıldeniz ve Antiller denizi), yarı-günlük (Atlas ve Hint okyanusu kıyıları) ya da karma (Nam Phân'da küçük ve büyük çekilme, Hawa-ii adalarında küçük ve büyük kabarma vb) olabilir

Kuramsal dalganın genliği, dönemi ve izlediği yol, okyanus çanaklarının biçimlerine göre değişir Okyanusların ortasında zayıf olan kabarma, geniş çanaklarda (özellikle kıyılarda) rezonans etkisiyle genliğini artırır: metrelerce boyutlara ulaşan genliklerle karşılaşılır; rekor düzeydeki genlikler Mont-Saint-Michel koyunda (16,10 m), Fundy koyunda (19,60 m) ve Doğu Kanada'da görülür Tersine Akdeniz gibi bazı kenar denizlerinde genlik düşüktür Bazı bölgelerde bileşenlerin biri üstünlük kurar; bazı bölgelerde de sinüzoit biçimini az ya da çok bozabilen hidrolik dalgalar oluşur: haliçlerdeki med biçimi ya da Le Havre'da 2 saat arayla birbirini izleyen iki med buna örnektir

Yarı aylık, aylık, yıllık ve hatta Ay yörüngesinin düğüm* dolanımını karşılayan 18 2/3 yıllık dönem gibi çok daha uzun dönemli dalgalar da görülür Yer ve Ay yörüngelerinin dışmerkezliğinden kaynaklanan Yer-Ay ve Yer-Güneş uzaklıklarındaki değişimlerin de göz önüne alınması gerekir Gökgünlükleri* yılın her günü için bu üç gökcisminin birbirine göre konumlarına denk düşen kuramsal bir katsayı (bir yükseklik tipine göre) yayınlar Bu katsayılar yaklaşık 0,26 ile 1,19 arasında (iki uç noktası) değişir Var olan cisimlerin kütlelerine göre hesaplanan okyanus gelgitlerinin ortalama genliği 0,55 m'yi geçmez

Deniz altı engebeleri, gelgit dalgalarını az ya da çok hızla yayılmaya ve amfidromik bir noktanın çevresinde dönel ötelenme devinimi yapmaya zorlar

Gelgit akıntıları, dalga geçişinin deniz yüzeyinde doğurduğu düzey far
klarından kaynaklanır Yükselme sırasında med akıntıları, çekilme sırasında da cezir akıntıları oluşur Akıntıların doğrultusu gelgitin saatine göre değişir Yakın engel bulunmadığında akıntı vektörleri topaç devinimi yapar Boğaz ve haliç gibi dar geçitlerde devinim almaşık biçime dönüşür

Devinimin hızı genlikle ve gelgit katsayısıyla doğru orantılıdır Öte yandan hız, deniz altı engebesinden de etkilenir (sığ bölgelerde ve liman ağızlarında hızlanma) Dalga kararlı olduğunda, akıntı hızı, med ve cezir dönemlerinin ortasında en yüksek düzeye ulaşır; maksimum med ve maksimum cezir anında ise hız sıfırlanır Kararlı iki dalganın girişimi, ilerleyen bir dalga oluşturduğunda, akıntı hızı med ve cezir dönemlerinin ortasında en düşük, maksimum med ve maksimum cezir anında en yüksek düzeydedir; gelgit akıntıları özellikle kıta sahanlıklarında ve kıyılarda çok etkindir; nitekim termohalin rejimde akıntılar derinlikleri 200 m'nin altında olan bölgelerde biçimlenmede, tortulların dağılımında, suların ve deniz tabanının üretkenliğinde ve deniz ulaşımında çok büyük bir rol oynar Akıntı enerjisi, Rance'taki gelgit santralını çalıştırmak için yalnızca bir bölümü yetecek kadar büyüktür

Her büyük ülkede bir hidrografi servisi, her ilginç kıyı noktasında en önemli dalgaların yerel genlik ve evre katsayılarını deneysel olarak belirler Böylece bu noktalar ve yılın her bir günü İçin yukarıda belirtilmiş öğeler kullanılarak bir tahmin yapılır