Büyük Selçuklu Devleti"ne Bağlı Beylikler

BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ'NE BAĞLI BEYLİKLER

Dandanakan Savaşı'ndan sonra yapılan kurultayda ülkenin çeşitli bölgelerine hanedan üyelerinin idareci olarak gönderildiğini belirtmiştik Gönderildikleri bölgelerde, devlete bağlı kalmak şartıyla kendi idaresini kuran bu kişiler, Melikşah'ın ölümünden sonra (1092) bağımsızlıklarını ilân etmeye başlamışlardır Bu dönemde ülke dörde bölünmüştür:

Irak ve Horasan, Kirman, Suriye ve Anadolu Irak ve Horasan Selçukluları (1092-1194) Irak ve Horasan Selçuklu Devleti'nin merkezi durumundaydı Sultan Mehmet Tapar'dan sonra Selçuklu tahtına geçen oğlu Mahmut tahta geçtiği sırada amcası Sencer Horasan meliki idi Sencer Mahmut'u tahttan indirdi ve himayesine aldı Mahmud, merkezi Hemedan olan Irak Selçuklu Devleti sultanlığına getirilirken, Sencer büyük sultan sıfatıyla Horasan'daki Merv'de tahta oturdu (1119) Irak Selçukluları, Azerbaycan'dan Fars bölgesine, Horasan Selçukluları ise Maverâünnehir'den Afganistan'a kadar uzanan bölgeleri içinde barındırmaktaydı Irak Selçuklularının son sultanı III Tuğrul devrinde yönetim aslında atabeylerin eline geçmişti Sultan Tuğrul'un Harezmşah Tekiş'e
yenilmesiyle Irak Selçuklularının toprakları Harzemşahlara geçti (1194)

Kirman Selçukluları ( 1092-1187)

Çağrı Bey'in oğlu Kavurd , Selçukluların Kirman kolunun başı idi İran'ın güneyinde yer alan Kirman'dan başka Fars, Hürmüz ve Umman'ı da zapt etmişti Birkaç kez isyan eden Kavurd Sultan Melikşah tarafından boğdurulmuştu Yerine geçen oğulları Selçuklulara bağlı kaldılar Bir ara Gurlular'ın hâkimiyetine giren Kirman Selçuklularına Oğuz Başbuğu Dînar tarafından son verilmiştir (1187)

Suriye Selçukluları ( 1092-1117)

1077 yılından beri Suriye Selçuklu meliki olan Tutuş, kendini sultan ilân ederek, Berkyaruk'un üzerine yürümüş, fakat yenilmişti (1095) Oğullarından Rıdvan Halep'te, ve Dokak Şam'da hâkimiyetlerini ilân ettiler Halep hakimi Rıdvan Haçlılarla mücadele etti Bir ara sınırlarını Güney Anadolu'ya kadar genişletti 1117'ye gelindiğinde her iki bölgede de hâkimiyet, atabeylerin eline geçmişti

Türkiye Selçukluları (1075-1308)

Türkiye Selçukluları kolu, Arslan Yabgu'nun oğlu Kutalmış'ın neslindendir Kutalmış'ın oğlu Süleyman Şah 1075'te İznik'i almış ve oğlu 1nci Kılıçarslan burada hükümdarlığını ilân etmiştir (1092) Daha sonraları Konya başkent olmuştur Türkiye Selçukluları İlhanlılar tarafından ortadan kaldırılmıştır (1308)

Atabeylikler

Ülke idaresini öğrenmek için çeşitli bölgelere gönderilen şehzadeleri eğitmek ve onlara vekillik etmekle görevlendirilen tecrübeli komutanlara atabey denilmektedir Atabeyler Selçuklu Devleti'nin zayıfladığı zamanlarda bölgedeki gücünü ve nüfuzunu artırarak, idareyi tamamen ellerine geçirmişlerdir Böylece atabeylik adı verilen sülâleler ortaya çıkmıştır Büyük Selçuklular zamanında ortaya çıkan atabeylikler şunlardır:

Salgurlular (1147-1284)

Oğuzların Salgur (Salur) boyundan Atabey Sungur tarafından kurulmuştur Güney İran'daki Fars bölgesinde kurulduğu için Fars Atabeyliği olarak da bilinir Merkezi Şiraz idi İlhanlıların hâkimiyetinden sonra 1284'te sülâle sona ermiştir

İldenizoğulları (1146-1225)

İldenizliler veya Azerbaycan Atabeyliği de denir Kıpçak Türklerinden Şemseddin İl-deniz'in kurduğu Atabeyliğin merkezi Tebriz idi Zamanla çok güçlenen ildenizliler, Azerbaycan'dan başka bütün Irak'a, Hemedan ve İsfahan'a da hâkim oldular Celâlettin Harzemşah 1225'de Tebriz'i ele geçirince bu atabeylik sona ermiş oldu

Beg-Teginoğulları (1146 -1232)

Musul Atabeyi Zengî'nin valilerinden Beg-tegin oğlu Zeyneddin Ali Küçük tarafından kurulmuştur Merkezi Erbil olup, Şehr-i Zor, Hakkari, Sincar ve Harran atabeyliğin sınırları içerisindeydi Ülkeyi 44 yıl başarıyla yöneten Kök-Böri, Anadolu Selçuklularına bağlıydı Ölünce, vasiyeti gereği Erbil Abbasi halifeliğine verildi (1225)

Böriler (Şam Atabeyliği) (1128-1154)

Suriye Selçukluları'nın Şam kolu, Atabey Tuğtekin tarafından yönetiliyordu Oğlu Tacü'l-mülk Böri babasının ölümü üzerine idareyi ele aldı Pek güçlü olmayan bu atabeylik, Zengî Atabeyi Nureddin Mahmut tarafından ortadan kaldırıldı (1154)

Zengîler (1127-1259)

Melikşah'ın Halep Valisi Ak-Sungur'un oğlu İmadeddin Zengi'nin Musul valiliğine getirilmesiyle kuruldu (1127) Haçlılara karşı verdikleri mücadelelerle öne çıkmışlardır İmadeddin Zengî, Haçlılardan Urfa'yı alınca Avrupalılar 2nci Haçlı Seferi'ni düzenlemişlerdir (1137) Zengî'nin ölümünden sonra atabeylik Musul ve Halep olmak üzere iki kola ayrıldı (1146) Halep'teki oğlu Nureddin Mahmut haçlı kontluklarına karşı başarılı mücadeleler verdi Şam'daki Börileri kendine bağladı Haçlılarla iş birliği yapan Mısır Fâtımî Devleti'ni ortadan kaldırdı (1171) Nureddin Mahmut ölünce atabeylik Eyyûbî ailesine intikal etti (1174) Nihayet 1259'da İlhanlılar atabeyliğin tamamını işgal ettiler