2.göktürk Devleti

2GÖKTÜRK DEVLETİ

'2GÖKTÜRK DEVLETİ

Bu savaş Göktürklerin Ötüken'e hakim olmalarını sağladıKutluk Kagan'' ilan edildi ve ''İLTERİŞ'' ünvanını aldı İlteriş Türkçe de devleti derleyip, toparlayan manasına gelir
İLTERİŞ KAĞAN (682-692)

İlteriş önce Devleti teşkilatlandırdı Kardeşi KAPGAN'ı ''ŞAD'' öteki kardeşi TO-Sİ-FU'yu ''Yabgu'' ilan etti İstiklalin kazanılıp, Devletin kuruluşunda birinci planda rolü olan Tonyukuk, Devlet müşaviri oldu Tonyukuk ordu ve diplomasi işlerinin düzenlenmesi görevini üzerine aldı

Yeni Devletin ilk hedefi Çin oldu Çünkü hem bu devlet sinsi ve hilekar hem de yeni Göktürk Devletinin yiyecek, giyecek ve at gibi şeylere yoğun ihtiyacı vardı Bu bakımdan Çin'e seferler düzenlendi 682-687 yıllarında Çin içlerine doğru 46 akın yapıldı Saldırı hedefi olarak daima Çinlilerin ÇU dedikleri garnizon ve eyalet merkezleri seçiliyordu Çin orduları bu seferler sonucunda dağıtıldı, 685 ve 687 yıllarında büyük zaferler elde edildi

İlteriş Kagan Devleti tekrar eski gücüne kavuşturmayı başarmıştı 2Göktürk Devletinin milli kahramanı payesine yükselen bu ilk Kağanı kutlu Ötüken yaylasında dalgalandırdığı altın kurt başlı sancağı gölgesinde 692 yılında öldü

İlteriş öldüğü zaman iki oğlunda Bilge 8 Kül-Tegin 7 yaşlarındaydı Bu sebepten dolayı 27 yaşındaki kardeşi KAPGAN Kağan oldu
KAPGAN KAĞAN

Bu Türk Hükümdarı Türk tarihinin büyük fatihlerinden biridir Tonyukuk yine aynı görevini devam ettiriyordu Kapgan'ın yeğenleri ve oğulları yavaş yavaş Göktürk Hakanlığının seçkin simaları haline gelmeye başlamıştı

Uzak görüşlü ve büyük devlet adamı Kapgan'ın planı üç ana noktada toplanıyordu:
1-Çin'i baskı altında tutmakBöylece Türk Devletinin huzuru korunmuş ve halka yetecek ölçüde tarım ürünü elde edilmiş olacaktı
2-Çin içlerinde dağınık halde yaşayan Türkleri anavatan Ötüken'e çekmek Bu suretle Türkleri yabancı hakimiyetinden kurtaracağı gibi Türk ülkesinde askeri ve iktisadi kalkınmayı da gerçekleştirmekti
3-Asya kıtasında ne kadar Türk varsa hepsini Göktürk birliğine bağlamak
ÇİN VE KİTAN'LAR ÜZERİNE BASKI

Kapgan seferler ve zaferler dizisini 693 Çin baskını ile açtı Önce Ling-Çu eyaletine şiddetle saldırdı İlk darbeden sonra, aynı yıl içinde Ling-Çu'ya sekiz sefer daha yaptı Sonra Ordos'a seferler düzenledi Bu sırada Kitan'larla Çin bozuşmuştu Durumu kendi lehine çeviren Kapgan, Çin imparatoriçesini destekledi ve 696'da Kitan'ları ağır bir yenilgiye uğrattı Zaferden sonra Kapgan Çin İmp isteklerini bildirdi:

1-Çin topraklarında oturan Türk asıllıların anavatana iadesi,
2-1250 ton tohumluk darı,
3-3000 adet tarım aleti,
4-10000 libre demir
KIRGIZ'LARIN BİRLİĞE KATILMASI

Çin'den sonra sıra Yenisey bölgesini ellerinde tutan Kırgız Türklerine gelmişti Mevsim kış olmasına rağmen sefer kaçınılmaz hale gemişti Çünkü Çin Kırgız ve On-Oklar arasında anlaşma yapmıştı Göktürk casuslarından alınan istihbarat bilgilerinde de Altay Dağlarında buluşarak ordularını birleştirip ve doğuya yürüyerek Göktürklere saldırmayı planladıkları yönündeydi

Kapgan ve Tonyukuk idaresindeki bir Göktürk ordusu yolsuz vadilerden bin zorlukla geçip KÖGMEN DAĞLARI'nı aştı Anı Irmağı kıyısında Kırgızlara baskın yaptı Savaşta hanları ölen Kırgızlar fazla direnmeden Göktürk birliğine katıldılar
ÇİN ÜZERİNE TEKRAR AKINLAR

Şimdi Çin tekrar dağıtılmalıydı On-Oklar ise sonraya bırakıldı ve tekrar anayurda dönüldü Bunun için Kapgan,ordusunu ve idareyi yeniden düzenledi Kardeşi To-Si-Fu'yu Hakanlığın sol kanadına, İlteriş'in oğlu Bilgeyi sağ kanada ''şad'' olarak tayin etti Kendi oğlu BÖGÜ'yü de küçük kağan yaptı

Bu suretle Türk İmparatorluğunda iki cephe oluşurken, askeri kuvvetlerde iki ordu grubu halinde düzenlenmiş oluyordu Kapgan Çin ile savaşa hazırlanırken, İnal Kağan ile Bilge Şad emrindeki batı orduları grubuna da On-Okları Devlete bağlamak görevini verdi Bu grubu asıl sevk ve idare eden Tonyukuk'tu

Çin elçilerine karşı Kapgan Kağanın şiddetli ve kararlı tutumu bu doğu komşusunu tekrar telaşlandırdı Türkler anavatana iade edildiler Daha önceden istenen şartlar yerine getirildi ve Kapganın planlarından ilk ikisi gerçekleşmiş oldu

Kendisine gelen Çin elçilik heyetinden bir generali ''Çin İmp'' ilan etti ve onunla birlikte Türk ordularının bütünü ile ansızın Çin topraklarına girdi (698) 100000 kişilik ordusu ile bütün Çin kuvvetlerini ezdi ve başta at sürüleri olmak üzere bol miktarda ganimet ve esir aldı 23 kasaba tahrip edildi Türk orduları Peçili Körfezine kadar ulaştılar

Kapgan oradan kuzeye yöneldi Ümidini kaybeden Çin sarayı orduya gizli bir emir vererek Kapgan'ı bulup öldürenin prens ilan edileceğini bildirdi Fakat Çin orduları başkomutanı emrindeki birkaç yüz binlik kuvvetine rağmen hücuma cesaret edemiyor Göktürk süvari tümenlerinin geçişini ancak seyrediyordu
TÜRK BİRLİĞİNİN YENİDEN KURULUŞU

Aynı yıl içinde batı seferide başladı Tonyukuk'un yüksek kumandasında, İnal ve Bilge tarafından yönetilen batı orduları Altayları aşıp Çungarya'ya ilerlediler On-Oklar ordusunu kesin bir yenilgiye uğrattılar Bolçu'daki bu savaşta Balkaş, İli, Isık Gölü, Çu ve Talas bölgelerindeki bütün Türkler Göktürk hakanlığına bağlandılar Bars Bey Türgiş Kağanı ilan edildi ve Bilgenin kızkardeşi ile evlendirildi Hakanlığın sınırları batıda Seyhun Nehri kıyısına ve Fergana'ya dayanmıştı (698)

Kapgan'ın planındaki üçüncü noktanın tamamlanması için Tonyukuk, İnal, Bilge komutasındaki batı ordusu Altaylardan aşarak Seyhun-Sir derya Irmağını geçti Maveraünnehir'in kızıl kum çölüne daldı Ordunun bir kısmını, yan hücumu önlemek üzere, İnal kumandasında bırakan Tonyukuk güneye ilerledi Türgiş Komutanı SOKO'nun idaresindeki Sogd halkı teslim oldu Göktürk ordusu 701 tarihinde güneyde Demirkapı'ya ulaştı Burası MÖyıllardan beri İran-Türk tabii sınırı olarak kabul edilmekteydi

Bu sefer dolayısıyla Göktürkler Müslüman Arablar'la ilk defa karşılaşmış oldular İnal kumandasındaki kuvvet, Keş şehrinde karargah kurmuş olan müslüman Horasan valisinden gelebilecek bir hücuma karşı orada bırakılmış, fakat Arab kuvvetleri herhangi bir saldırıda bulunmamıştı
DOĞUDA VE BATIDA ZAFERLER

Çin üzerine akınlar devam ettirildi 702 yılında çeşitli Çin eyaletlerine 20 sefer yapıldı İki yıl sonra 95000 kişilik Çin ordusu büyük bir yenilgiye uğratıldı (Ming-Şa Savaşı) İlginç olan çok kısa süreler içerisinde Çin ordularının tamamen dağıtılmasına rağmen yeniden toparlanabilmesiydi

Çok zor durumda kalan Çin sarayı Göktürkleri mağlup etmenin yollarını aramaya başladı Bunun için pek çok saray erkanını plan hazırlamaları amacıyla görevlendirdi Nihayet sarayın yüksek memurlarından biri İmparatora bir rapor sundu Çare olarak:

1-Önce Türkleri birbirine karşı kışkırtmayı,
2-Daha sonra Türkleri iki cephede birden savaşa zorlamayı,

teklif eden bir planı ortaya koydu

Bu arada MÖ36 yılında Çiçi'nin böyle yenildiğini de İmparatora hatırlatmaktan geri durmadı Bu planlarını yürürlüğe koydular İlk olarak Kırgızlar isyan ettiler ama hemen bastırıldı(709) Aynı yıl içinde bu kez Bayırku'lar bozguna uğratıldı 711 yılında,itaatten çıkmış olan Türgiş'ler yeniden merkeze bağlandı
KAPGAN KAĞAN'IN ÖLÜMÜ

Kapgan bütün hedeflerine ulaşmıştı Fakat onun birliği ayakta tutmak için şiddetini gittikçe artırdığı hoşgörü tanımaz tutumu huzursuzluğa sebep oluyordu Bu yüzden bazı Türk boyları isyan edip Seyhun kıyılarına gitmiş ama 711'de Kül Tegin tarafından cezalandırılmışlardı Fakat aynı içinde Çin'in kışkırtmasıyla, Karluk'ların da katıldığı ve iyice alevlenen isyanlar üç yıl sürdü

Bu arada tekrar ordu hazırlayan Çin üzerine tekrar yürünmesi gerekiyordu Bunun için Çin orduları toplanma merkezi Beşbalık üzerine sefer yapıldı İnal ve Bilge'nin de katıldığı bu savaşta Beşbalık ele geçmedi ama Çin ordusu da iyice dağıtıldı Böylece Çin'den yakın zamanda bir saldırı ihtimali ortadan kalkmış oldu

İmparatorluğun esasını teşkil eden Oğuz'ların ayaklanmasına ise bizzat Kapgan Kağan kumanda etmiş, fakat ömrü boyunca dinlenmeyen bu çok sert tabiatlı hükümdar bu başarılı seferin ardından dönerken Çinlilerin kışkırttığı Bayırku'ların pususuna düşerek 716'da öldürülmüştür
BİLGE KAĞAN'IN HÜKÜMDAR OLUŞU

Kapgan'ın yerine oğlu İnal geçti Yeni Hakan bunalımı giderecek ve Devleti idare edecek kapasiteye sahip değildi Yurda huzur getiremedi Oğuz'ların isyanı durmamış bilakis şiddetlenmişti Devletin kurtuluşu, İlteriş'in oğulları Bilge ve Kül Tegin'in omuzlarına yüklenmişti Nihayet bir halk ihtilali sonunda İnal Kağan tahttan indirildi ve yerine Bilge geçti (716-734)

Tonyukuk ise Devlet Yüksek Mahkemesi üyeliğinden tekrar eski görevi olan müşavirliğe atandı Bilge Kağan bu zor günleri Orhun Kitabelerinde şöyle anlatır:

''Tanrı Türk kavmi yaşasın diye beni tahta geçirdi Babamızın, amcamızın kazandığı milletin adı,sanı unutulmasın diye kardeşimle sözleştik Türk milleti için gece uyumadım, gündüz oturmadım Kül Tegin ile ve Şadlarla ölesiye çalıştık''

Tonyukuk Çin'in toparlanmış, Göktürkler'in ise yorgun olduğu kanaatindeydi Bilge Kağan da aynı görüşte idi Bu sebepten dolayı Çin ile iyi geçinmek istiyordu Ancak Çin eski oyunlarına yeniden başlamıştı Büyük devlet adamı Tonyukuk sayesinde bu tehlikeli durumda bertaraf edildi Çin ile anlaşmış olan Basmıl'lar ani bir baskınla mağlup edildiDaha sonra Beş balık ele geçirildi ve Çin üzerine yürünüp Şan Tung savaşı ile mağlup edildi(720)Çin'in Kuzeybatı bölgesi tamamen ele geçirildi Hakanlık eski canlılığını tekrar kazandı
BİLGE TONYUKUK

Göktürklerin bağımsızlık savaşından başlayarak, İlteriş, Kapgan, Bilge zamanlarında Devlete aralıksız 46 yıl hizmet eden Tonyukuk, girdiği bütün savaşları kazanmayı bilmişti

Tonyukuk, o çağın dini, kültürel akımlarını da yakından takip ederek Türk milleti açısından değerlendiriyordu Bilge Kağan, Çin'de olduğu gibi Türk ülkesini de surlarla çevirmek istiyordu Tonyukuk bu fikre itiraz etti, ''Bunlar olmamalı, biz ömrünü sulu ve otu bol bozkırlarda geçiren bir milletiz Bu hayat bizi daima bir savaş egzersizi içinde tutmaktadır Göktürklerin sayısı Çinlilerin yüzde biri bile değildir Başarılarımız yaşayış tarzından ileri gelir Kuvvetli zamanlarımızda ordular yürütür, akınlar yaparız Zayıf isek bozkırlara çekilir mücadele ederiz Eğer kale ve surlar içine kapanırsak, Tang orduları bizi kuşatır, ülkemizi kolayca elde ederler''

Bilge'nin bir başka düşüncesi ise ülkede Budist ve Taoist tapınaklar yaptırarak bu din ve felsefeyi Türkler arasında yaymak istiyordu Tonyukuk ise yine itiraz etmiş ve şöyle demişti:

''Her ikiside insanlıktaki hükmetme ve iktidar duygusunu zayıflatır Kuvvet ve savaşçılık yolu bu değildir Türk milletini yaşatmak istiyorsak, ne bu çeşit öğretime, ne de bu türlü tapınaklara ülkemizde ihtiyaç vardır''

Tarihte Türk milletinin geçirdiği acı tecrübelerin ışığında yapılmış olan bu tavsiyeler, Göktürk başkentinde iyi anlaşılmıştır Batılı araştırmacılar Tonyukuk için '' Göktürk'lerin Bismarck'ı '' derler

Tonyukuk 725'i takip eden yıllarda öldü Sonra hatırasına Orhun'un doğusunda bir kitabe dikildi Bu kitabe Türk dili ve edebiyatının , uzunca okunabilen ilk anıtı olarak kültür tarihinde önemli yer tutar Aynı zamanda,Türklerden kalma bir milli tarih kaynağıdır Kitabe metninin Tonyukuk tarafından ölmeden önce yazılmış olma ihtimali oldukça yüksektir Bu da bu Devlet büyüğüne Türk edebiyatının adı ve şahsiyeti bilinen ilk siması olma şerefini kazandırır
KÜL TEGİN

731 yılında da Kül Tegin öldü Öldüğü zaman 47 yaşında idi Kül Tegin'in ölümü karargahta derin bir üzüntü yarattı Bu durumu Bilge Kagan şöyle anlatır: ''Küçük kardeşim Kül Tegin öldü, görür gözüm görmez oldu, bilir bilgim bilmez oldu Zamanın taktiri Tanrı'nındır Kişi-oğlu ölmek için yaratılmıştır Yaslandım gözden yaş, gönülden feryat gelerek yıkıldım Milletimin gözü, kaşı (ağlamaktan) fena olacak diye sakındım''

Adına bir kitabe dikilmiş, bu kitabe Göktürk tarihi,kültürü ve Türk dili ve edebiyatı yönlerinden eşsiz değerdedir 1 kasım 731 günü yapılan cenaze törenine Göktürk halkı ve ileri gelenlerinden başka, Çin'den İran'a kadar pek çok devlet adamı ve kavimler hususi heyetlerle katılmışlardır
BİLGE KAĞAN

Bilge iki büyük yardımcısını kaybettikten sonra önemli bir faaliyette bulunmadı Bilge Kağan, Buyruk-Çor adındaki nazırını, bir ortak pazar yeri anlaşması için Çin'e gönderdi Daha sonra bir Çin prensesi ile evlenmek isteğini kabul eden Çin İmp teşekkür mektubu yazmıştı Fakat bu evlenme gerçekleşmedi Çünkü Buyruk Çor Bilge Kagan'ı zehirleyerek öldürmüştür

Bilge 25 Kasım 734 tarihinde hayata gözlerini yumdu

Öldüğü sırada 50 yaşlarındaydı Bilge 19 yıl ''ŞAD'' ve 19 yıl da Kagan olarak milletine hizmet etmiştir Türk milletini çok sevmiş ve inanmış bir devlet adamıydı Bu duygularını şöyle dile getirir:

''EY TÜRK MİLLETİ, ÜSTTE GÖK YIKILMAZ,ALTTA YER DELİNMEZSE, DEVLETİNİ TÖRENİ KİM BOZABİLİR'' ''ÜSTTE TANRI, AŞAĞIDA YER BUYURDUĞU İÇİN, MİLLETİMİ GÖZÜNÜN GÖRMEDİĞİ, KULAĞININ DUYMADIĞI İLERİ GÜN DOĞUSUNA, GERİ GÜN BATISINA, BERİ GÜN ORTASINA, YUKARI GECE ORTASINA KADAR GÖTÜRDÜM ALTIN'IN SARISINI, GÜMÜŞÜN BEYAZINI, İPEĞİN HALİSİNİ, ATIN AYGIRINI, KAKIMIN SİYAHINI, SİNCABIN GÖKÜNÜ, MİLLETİME TÜRKLERİME KAZANDIRDIM''

Bilge Kagan'ın ölümü, Kül Tegin'in acısını henüz unutmayan Türk halkını derin üzüntüye boğdu Çin imparatoru da baş sağlığı dileyerek ülkesinde matem ilan etmiştir
GÖKTÜRK DEVLETİNİN YIKILMASI

Bilge Kağan'ın ölümü üzerine devlette çöküş sürecide başlamış oldu Bilge'nin yerine sırasıyla oğulları TÜRK BİLGE KAGAN ve TENGRİ HAN geçtiler Fakat devletin idaresi Tonyukuk'un kızı olan annelerinin elindeydi

Devlete hakim olamadılar Hanedan üyeleri birbirine düştü Durumdan faydalanan Basmıl'lar, Karluk'lar ve Uygur'lar birleştiler Aşına ailesinden gelen basmıl yöneticisini 742 yılında Kagan ilan ettiler Bu arada müttefiklerin arası açıldı ve Basmıl Kagan'ı ortadan kaldırıldı Kağan'lığa Uygur yöneticisi KUTLUG BİLGE KÜL geçirildi

Ötüken'de artık Uygur devleti başlıyordu (745) Bununla beraber, Göktürk çağının bazı aileleri, hatta Tonyukuk soyundan gelenler Uygur devletinde ve daha sonraki devirlerde bile önemlerini korumuşlardır
'''