Yaralanmalar

YARALANMALAR

Yaranın İyileşmesi
Tehlikeli Yaralar
Yumuşak Doku Yaralanmaları
Ezilme ve Kompartman Sendromu
Kanamanın Durdurulması
Yumuşak Doku Yaralanmasında Acil Bakım
İskelet Kas Sistemi
Yaralanmaları (Kırık-Çıkık-Burkulma) Destekleme/Atelleme İlkeleri
Desteklemelerle İlgili Tablo ve Şekiller



ANATOMİ VE FİZYOLOJİNİN GÖZDEN GEÇİRİLMESİ


©Yumuşak dokunun yapısı
FDerinin tabakaları: Üst deri (Epidermis), Deri (Dermis)
FDerialtı tabakası: Yumuşak bağ dokusu, Yağ dokusu,
FDerin dokular (Deep Fascia): Fibröz doku, Destekleme ve koruma
© Yumuşak dokunun işlevleri
FYaralanmalardan korur
FIsıyı düzenler
FDuyuları algılar: Ağrı, dokunma, ısı, basınç gibi
FBulaşıcı hastalıklardan korur
FSıvı dengesini korur
©Derinin gerginliği (Skin Tension Lines)
FSabit gerginlik (Static Tension): Deri belirli bir gerginliğe sahiptir Bu gerginlik, yaralanmalarda kabuk (scar) oluşumunu sağlar
FHareketle oluşan/aktif gerginlik: Kasların kasılması ile etkilenir Yaralanmalarda kabuk oluşumunu sağlar



VÜCUT SIVILARI VE İLTİHAP KONULARININ GÖZDEN GEÇİRİLMESİ


Vücut sıvılarına maruz kalındığında oluşabilecek sorunlar
FKan yoluyla hastalık bulaşması
FBulaşıcı hastalıklar
©Vücut sıvılarından korunma ve bulaşıcı hastalıklardan korunma yöntemleri (enfeksiyon kontrolü önlemleri)
FKişisel korunma yöntemleri
FKeskin ve bulaşmış malzemelerden korunma



YARANIN İYİLEŞMESİ



©Kanamanın durdurulması dönemi -Hemostasis
FYaralanma ile derinin anatomisinde değişiklik oluşmuştur
Fİlk anlarda başlayan vazokonstriksiyon 10 dakika kadar devam eder
FPıhtılaşma oluşur
©Yangı dönemi-Inflammatory phase
FYara yerine granülositler (yaranın içinde oluşan ve yaraların iyileşmesini sağlayan ufak, yuvarlak, kabarcıklardan oluşan bağ dokuları) ve makrofajlar(artık yiyici hücreler) yığılır
FHistamin salgılanır
©Epitel oluşma dönemi-Epithelialization phase
F12 saatte oluşur
FYeni deri katmanlarının oluşmasıyla iyileşme süreci tamamlanır
©Yeni damarların oluşma dönemi-Neovascularization
FYaralanmayı takip eden üç gün içinde yeni damarlar oluşumaya başlar ve 21 güne kadar tamamlanır
©Bağ dokusu oluşumu-Collagen Synthesis
FFibroblastlar kollajen sentezler
FKollajenler kenarları birbirine bağlarlar
FTekrarlayan kalıplar oluşturulur: derinin eski haline gelmesi için kollajenler birkaç kez yıkıma uğrayıp tekrar yapılırlar
Yaranın iyileşmesi ve kemik dokunun iyileşmesi

YARANIN İYİLEŞMESİNİ ETKİLEYEN ETKENLER


© Anatomik etkenler
FYaranın bulunduğu bölge
FDerinin gergin olduğu bölgeler
FPigmentli deri
FYağlı deri
©Kullanılan İlaçlar
FKortikosteroidler
FNSAIDs (Non-steroidal anti-inflammatory drugs; ağrı kesici, ateş düşürücü ilaçlar: aspirin, ibuprofen, paracsetamol/acetaminofen gibi)
FPenisilin
FColchicine (gut, artrit tedavisi)
FAntikoagülanlar (pıhtı çözücüler)
FAntineoplastikler (kanser ilaçları)
©Kişinin Sağlık durumu ve Hastalıkları
Fİleri yaş
FAlkolizm
FAkut üremi
FKaraciğer yetmezliği
FDiabetes mellitus
FHipoksi
FAğır kansızlık (Anemi)
FBeslenme bozukluğu (Malnütrisyon)
FKalp – damar, akciğer hastalıkları
FKanser



TEHLİKELİ YARALAR

©Isırıklar: İnsan, Hayvan
©Yarada yabancı cisim olması
©Organik maddelerin bulaşması
©Sokma yaraları
©Canlılığını yitirmiş doku
©Çarpışma sonucu oluşan yaralar
©Bağışıklık sistemi sorunu olan hastalar
©Uçlardaki(periferik) dolaşımın iyi olmadığı hastalar

DOKU İYİLEŞMESİNDE GÖRÜLEBİLECEK SORUNLAR
© KELOID
FYaraların içinde oluşan ve yaraların iyileşmesini sağlayan ufak, yuvarlak, kabarcıklardan oluşan bağ dokusunun aşırı miktarda çoğalması sonucu ortaya çıkan dokudur
FGenellikle koyu renklidir
F Keloid genellikle kulak, kol, bacak ve göğüs kemiğinde (sternumda) oluşur

©KALICI NEDBE/YARA İZİ (HYPERTROPHİC SCAR)
FYara iyileşirken, iyileşmeyi sağlayan dokuların normalin çok üstünde çoğalması ve iyileşme sonrası deride iz olarak kalması

DOKU İYİLEŞMESİNDE GÖRÜLEBİLECEK SORUNLAR NEDENİYLE
©KAPATILMASI GEREKEN YARALAR
FYüz, dudak, kaş vd yarılması
FBoşluk olan alanlardaki
FDerinin gergin olduğu alanlardaki
FYüzük yaralanmaları
FDeri yırtılmaları

YUMUŞAK DOKU YARALANMALARI

1 Kapalı Yaralanmalar
©ÇÜRÜK, MORARMA (CONTUSION; KONTÜZYON)


FÜstteki deri dokusunun (epidermis) bütünlüğü bozulmamıştır
FDerideki damarlar hasar görmüştür
FŞişlik ve ağrı olur
F Ekimoz: morluk; deri altındaki kan birikintisidir




©KAN TOPLANMASI (HEMATOMA)


FDeri bütünlüğü bozulmamış, ancak deri altındaki kanama nedeniyle, kan deri altında sınırlı bir alanda toplanmıştır (su toplaması gibi)
FDoku hasarı morarmaya göre daha fazladır
FDaha büyük damarlar hasar görmüştür

2 Açık Yaralanmalar


Yara çeşitleri
©SIYRIK
FDerinin en üst tabakası olan epidermisin etkilendiği yaralardır
FGenellikle pürtüklü, rende testere gibi yüzeylerle sürtünme sonucunda oluşur
FAğrı yaralanmanın derecesiyle orantılıdır
FKanama ya çok azdır veya hiç yoktur
Fİltihaplanmaya açıktır




©YIRTIK (LACERATION)


FDeri bütünlüğü sıyrığa göre daha fazla bozulmuştur
FGenellikle sivri bir cisimle güçlü bir çarpışma sonucu oluşur ve kanar
FBaşka yumuşak doku yaralanmaları da oluşabilir
FÇok fazla kanama görülebilir
FDiz, kaş vb organlarda daha sık görülür




©KESİK (INCISIONS)


FDeri bütünlüğü sıyrığa göre daha fazla bozulmuştur
FYırtığa benzerse de farklı olarak kenarları ona göre daha düzgündür
FYırtılmalar a göre daha çabuk iyileşir
FGenellikle keskin ve düzgün yüzeyli cisimlerle oluşur (bıçak, cam, bistüri vb gibi)




©DERİNİN AYRILMASI/KOPMASI (AVULSION)


FDeri dokusunun yerinden ayrılması olayıdır; ya tümüyle kopmuştur ya da küçük bir parçasıyla halen sağlam deri ile bağlantılıdır




©ORGAN/UZUV KOPMASI (AMPUTATION)


FKulak, burun gibi organların veya kol-bacak gibi uzular ile onların uç kısımlarının kopmasıdır
FÜç çeşittir: Tam kopma, kısmi kopma, eldiven tarzı kopma
Başa Dön

EZİLME YARALARI VE KOMPARTIMAN SENDROMU
©EZİKLER (EZİLME YARALANMALARI)


Künt nesnelere çarpma, künt darbe, basınç veya göçük altında kalma sonucunda oluşur
FÜstteki derinin bütünlüğü bozulmayabilir
FOrgan yaralanmalarına ve ciddi kırıklara neden olabilirler
FEzilen kısımda, basınç altında kalan hücrelerdeki metabolizma bozulur Bunun sonucunda;
·Kas hücrelerinde yıkım (Rhabdomyolysis)
· Elektrolit dengesinde bozulma
·Asit-baz dengesinde bozulma
· Hipovolemi
·Akut böbrek yetmezliği, oluşur




©KOMPARTMAN SENDROMU



Kompartman: Fasialarla sınırlı, kas, damar ve sinirden oluşan, kapalı boşluklardır
Kompartman Sendromu: kompartman denilen kapalı boşluklardaki basınç artışı, iskemi gibi sorunlar nedeniyle ortaya çıkan değişikliklerdir
FEziklerin maruz kaldığı basınç, kaslarda beslenme bozukluğuna (iskemiye) neden olur Basıncın etkisiyle kapalı alanda ağır iç kanama, şişlik, ağrı oluşabilir
FDoku basıncı sonucu kapiller hidrostatik basınç etkilenir
FSistemik sorunlar ortaya çıkabilir (bakınız: ezikler)
©Kas hücrelerindeki yıkımın (Rhabdomyolysis) – Patofizyolojisi:
Kaslar (kas hücreleri) hasar gördüğünde; hücre dışındaki sıvı kas hücrelerine dolmaya başlar Kas hücresindeki H20, NaCl, Kalsiyum miktarı artar ve kaslardaki sıvılar hücre dışındaki sıvıya doğru akar Laktik asit, Myoglobin, Potasyum, Fosfat, Tromboplastin, Kreatin kinase ve Kreatine miktarı azalır
FKas hücrelerindeki yıkımının yaratacağı olası sorunlar
·Hipovolemi (dolaşan kan hacmında azalma)
·Hipokalsemi (kandaki kalsiyumun 22 mmol/L or 9mg/dl değerinin altına düşmesi)
·Hiperkalemi (kandaki potasyumun 50 mmol/L değerinin üstüne çıkmasıdır)
·Metabolik asidoz
·Hiperürisemi
·Hiperfosfatemi
·DIC (Disseminated intravascular coagulopathy; yaygın damar içi pıhtılaşma) olasılığı
FKas hücrelerinde beslenme bozukluğu başlar ve ödem oluşur
·Uzun (6-8 saat) süren beslenme bozukluğu (iskemi) sonucunda, dokuda oksijen eksikliği (hipoksi) baş gösterir ve hücre ölümü başlar
·Yumuşak doku yaralanmasına ilave olarak ödem ve iskemi görülebilir
·Böbrek yetmezliği (hipovolemi nedeniyle) oluşabilir

©EZİLME YARALANMALARINDA BULGULAR


İlk bulgular
FYaralanan bölgede hareket ve duyu kaybı
FYaralana kasın alt kısmındaki(distalinde) eklemde sertlik
F Ağrı, şişlik, duyuların algılanmasında farklılık, güçsüzlük
FCilt sıcaktır, nabızlar hissedilebilir
Daha geç ortaya çıkan bulgular
FAğrı, duyu kaybı (parestezi), ciltte solukluk, nabızların alınamaması

© EZİLME YARALANMALARINDA AMAÇ


FAni ölümleri önlemek
FBöbrek yetmezliğini önlemek
FUzuvları korumak olmalıdır
FAcil servis öncesinden başlayacak şekilde, mümkün olduğu kadar erken tedavi edilmelidir Hipovolemi gelişirse damar yolundan sıvı başlanır
FEzik yara olan koldan asla damar yolu açılmaz

YUMUŞAK DOKU YARALANMALARINDA KANAMANIN DURDURULMASI


Kanama, bilindiği gibi, yırtılan damardan kanın dışarı akmasıdır Kanamada amacımız dışarı akan kanın akışını durdurmak olmalıdır; çünkü kanama devam ederse biliyoruz ki dolaşan kan hacmi azalacak (hipovolemi) ve kana en çok gereksinim duyan organlardaki (beyin, kalp vs) oksijensizlik ve beslenme bozukluğu sonucu şok denilen tablo ortaya çıkacaktır O halde ilk yapılacak şey, kanayan damarın yırtılan kısmına basınç yapılarak kanın dışarı akması engellenir Aynen delinen hortumda yaptığımız gibi Buna doğrudan ya da parmakla basınç diyoruz Peki, bu basınç nasıl yapılabilir?




© DOĞRUDAN BASINÇ


FPansuman malzemeleri (gazlı bez) kullanarak
[İlkyardımda, hatta büyük kazalarda malzeme bulana kadar yaralının giysisinden yararlanabilirsiniz]
FHastanın durumu uygunsa malzeme gelene kadar hasta kendi eliyle baskı yapabilir ya da siz eldivenli elinizle baskı uygulayabilirsiniz
[İlkyardımda eldiven bulmak zor olacağından çevrede bolca bulunan temiz bir poşeti elimize geçirerek eldiven niyetine kullanabiliriz; yaralı kendi bastırıyorsa eldivene gerek yoktur çünkü kendi kanıyla kendisine hastalık bulaştıramaz]
FDoğrudan basınç/baskı en etkili ve en kolay yöntemdir
FKanayan yerdeki damar sıkıştırılacağı için pıhtılaşma başlar
FKanama devam ettiği sürece basınç uygulamaya devam edin gerekirse ikinci bir gazlı bez koyun (öncekini almadan, onun üzerine)




© YÜKSEĞE KALDIRMA



Kanamayı durdurmaya yardımcı olan diğer bir yöntemdir, tek başına işe yaramayacağını hiç unutmayın Kanın damardan çıkışını engellemediğiniz sürece bu yöntemin bir anlamı kalmaz
FKol ve bacaklarda uygulanabilecek bir yöntemdir
FDoğrudan basınçla birlikte uygulanır
FKalp seviyesinin üzerine kaldırılır
FBurada amaç Kan akışını yavaşlatarak pıhtılaşmaya yardım etmektir
FKırık varsa pek kullanışlı bir yöntem değildir


© BASINÇ NOKTALARINA BASKI



HÜG’e ait bir görüş: Birçok kaynak kitapta yer alan bu bilginin etkinliği konusunda şüphem var Damarların anatomik yapısı göz önüne alındığında şakaktaki ya da kulağın önündeki bir atardamara yapacağınız basınç hangi atardamar kanamasını durdurur? Belki ameliyat esnasında cerrahın işini görür ama bir acil bakımcı ya da ilkyardımcının işini görür mü? Yine her ilkyardım ve acil bakım kitabında yer alan alt koldaki kanamalarda (arter ya da venöz kanama açıklaması da yoktur) kol yükseğe kaldırılır ve brakiyal artere bası yapılır Alt kolu besleyen sadece brakiyal arter midir? Eğer öyleyse kolu büktüğünüzde zaten damar sıkışacağı için kanama hafiflemez mi? Ben basınç noktalarına baskı, acil ve ilkyardımda araştırılması ve ona göre anlatılması gereken bir konudur Uygulanışı:
FAtardamarın (arterin) yüzeye ve kanayan yere yakın olduğu durumlarda kullanılır
FDoğrudan basınç uygulanır
FEn rahat kullanılabilecekler: Kol atardamarı (brakiyal arter), kasık atardamarı (femoral arter),



© BOĞUCU SARGI (TURNIKE)


HÜG’e ait bir görüş: Boğucu sargı, diğer kanama durdurma yöntemlerinin yetersiz kaldığı durumlarda son seçenek olarak önerilmektedir Genellikle yaralının çok ilkyardımcının/sağlık personelinin sayıca yetersiz olduğu kazalarda ve organ kopmalarında zorunlu önerilerden biridir Çünkü turnike adından da anlaşılacağı üzere boğma işlemidir Sadece kanayan damar değil kol veya bacaktaki diğer tüm damarlar boğulmaktadır; yani alt taraftaki dokuya kan gitmemektedir Bunun nasıl bir şey olduğunu anlamak için tansiyon aletini üst kolunuza bağlayın 200 mmHg ya kadar sıkıştırın ve birkaç dakika bekleyin, bu sırada kolunuzdaki değişimleri fark edin (ağrı, uyuşma, morarma) Bu duygularınızı hiç unutmayın Çünkü kendinizde biraz sıkıştırdığınız bu manşonu, yaralıda kan akımı durana kadar sıkıştırmanız gerekiyor, bunun yaralıdaki sonucunu bilerek kullanma konusunda karar verin Amputasyon (organ kopması) konusunu tekrar okumanız da yarar var Uygulanışı:
FDiğer kanama durdurma yöntemlerinin işe yaramadığı durumlarda uygulanır
FYaranın 4 parmak üzerine uygulanır
FSadece kol ve bacaklardaki kanamalarda kullanılır
FDoğrudan ekleme uygulamayın
FBir kere uyguladığınızda; emboli oluşması ya da kanamanın devam etmesi olasılığı nedeniyle gevşetmeyin
FEnli kumaş cinsi malzeme kullanın

KIRIKLAR


Kırık, kemiğin bütünlüğünün bozulmasıdır Kırığa yol açan nedenler:
©Doğrudan gelen darbe
©Dolaylı darbe
© Dönme/kıvrılma etkisi
©Kemik hastalıkları (patolojik kırıklar): Osteoporoz, tümörler


AÇIK – KAPALI KIRIK


©Kapalı kırık: Kırığın üzerindeki derinin bütünlüğü bozulmamıştır; kırık dışarıdan görülmez Kalça, köprücük kırıkları
©Açık kırık: Deri bütünlüğü bozulmuştur ve kırık kemik ucu dışarıdan görülür Kırık kemik küçük bir yaradan bile görünse bu açık kırıktır Kırık kemiğin ucuyla damar yırtılırsa, açık kırıklar aşırı kan kaybına veya iltihaba neden olabilirler

KIRIK ÇEŞİTLERİ



©Çarpışma kırığı: Kemik uçları birbirine çarpmıştır
©Ezilme kırığı: Kemikte üç ya da üçten fazla kırık parça oluşmuştur

KIRIK KEMİK BULGULARI


©Şekil bozukluğu
©Hassasiyet: Genellikle küçük bir alandadır ve kırığın olduğu yerdedir
© Etkilenen/kırılan kol veya bacak kullanılamaz, yaralanmada en güvenilir bulgudur Şekil bozukluğu varsa düzeltmek doğru değildir, desteklerken hasta kendiliğinden düzeltebiliyorsa sorun yok ancak siz ya da yaralı düzeltmek için sakın uğraşmayın
© Şişlik, morarma
©Çıtırtı /krepitus: Parmakla muayene ederken, kemik uçlarında hissedilir veya duyulabilir
FÇıtırtı var mı ARANMAZ, ancak muayene/değerlendirme esnasında fark edilirse, kaydedilir

ÇIKIK


Eklemi oluşturan kemiklerden birinin yerinden ayrılmasıdır
© ÇIKIK BULGULARI
F Şekil bozukluğu
FEklemin çevresinde şişlik, morluk
FEklemde ağrı/hassasiyet
FYerinden oynayan kemik nedeniyle hareket edememe

BURKULMA (Sprain)


Kısmen, “geçici çıkık” şeklinde de tanımlanabilir Bağların kopmasınaneden olabilir, kemikler yerinden ayrılmaz


© BURKULMA BULGULARI


FHassasiyet
FŞişlik, morluk
FEtkilenen kol veya bacak kullanılamaz
FŞekil bozukluğu olmaz

ZORLANMA / GERİLME (Strain)


Kas-kiriş bölümündeki zedelenmedir Hareket edildiğinde ağrı oluşur Pasif harekette ağrı olmaz Ayaktaki ve eldeki bağlar


İSKELET KAS SİSTEMİ YARALANMASINDA DEĞERLENDİRME


©İlk değerlendirmeyi yapın
©Hayati tehlike oluşturan bir sorun varsa acil bakım verin
© Baş, göğüs, karın, kalça kemiğinde yaralanmalar olup olmadığını araştırın
©Uçlardaki dolaşımı ve duyuları (distal neurovascular) değerlendirin
©Kalça ve uyluk kemiği kırıkları haricindeki kemik kırıkları genellikle hayati tehlike oluşturmazlar Kalça kemiğinde kırık olup olmadığını anlamak için şemada görüldüğü gibi kalça çıkıntısına ve simfisiz pubis üzerine hafifçe bastırın, eğer hassasiyet varsa (yaralı ağrım var ya da inleme tepkisi veriyorsa) kırık varsayın Sırt tahtasına kepçe sedye ile alın Kepçe sedye yoksa karşılıklı iki kişi kalçayı desteklerken, baş-sırt-bacakları başkaları destekler ve aynı anda kaldırılarak yaralı sırt tahtasına (yoksa sedyeye) yüklenir
©İlginç bulduğunuz bir kırığın sizi, ABC yi değerlendirmekten (ilk muayeneden) alıkoymasına izin vermeyin
©Unutmayın: GÖRÜNMEYEN nedenler hastayı öldürür!
© Değerlendirmede etkilenen kol ve/veya bacaktaki duyu ile dolaşım MUTLAKA değerlendirilmelidir Bunlar:
FUçlardaki nabızlar
FUçlardaki derinin rengi
FTırnaklardaki kapiller(kılcal) geri dolum
FHissetme duyusu (Elinizle dokunduğunuzda algılıyor mu? Uyuşma-ağrı var mı?)
FHareket etme yeteneği (parmaklarını açıp kapamasını söylediğinizde yapabiliyor mu? DİKKAT: El ya da ayakta yara varsa açıp kapama eziyetli olacağından sadece parmakları oynatıp oynatamayacağı sorulur; zaten parmaklar oynuyorsa sorun yok demektir, tüm elin ya da ayağın oynatılmasına gerek yok)


ACİL BAKIM


©Destekleme /atelleme:
FEtkilenen (kırık, çıkık, burkulma gibi) bölge hareketsiz hale getirilerek, harekete bağlı daha başka yaralanmaların oluşmasını önler
FDaha fazla doku hasarını ve kanamayı önler
FOrgan dinlenme durumunda olacağından ağrıda hafifler
©Olay yerinde kırık-çıkık-burkulmayı ayırt etmek zordur O nedenle bunu araştırmak için vakit kaybetmeyin

DESTEKLEME/ATELLEME İLKELERİ


©Olay yerinde tehlike yoksa, yaralıyı desteklemeden HAREKET ETTİRMEYİN
©Kolu/bacağı daha iyi değerlendirebilmek için gerekiyorsa giysiyi çıkarın/sıyırın/kesin
©UNUTMAYIN: desteklemeden önce ve destekledikten sonra duyu ve dolaşımla ilgili değerlendirmeleri yaparak kayıt edin: Tırnaklarda morluk var mı? Parmaklarını hareket ettirebiliyor mu? Dokunduğunuzda elinizi hissediyor mu? Uyuşma varmı?
©Destekleme esnasında, desteklenen uzvu mümkün olduğunca az hareket ettirin
©Yaralar varsa desteklemeden önce yaraları steril ve kuru pansuman ile kapatın
©Kırıklarda: kırık kemiğin altında ve üstünde yer alan eklemleri de kırıkla beraber destekleyin
©Çıkıklarda: Eklemin altındaki ve üstündeki kemikleri de kapsayacak şekilde eklemi destekleyin
©Destekleme tamamlanana kadar yaralı kısım başka biri tarafından tutulsun
©Destekleme esnasında, destek amacıyla kullanılan malzemenin (sert destek gibi) baskı oluşturduğu bölgeler yumuşak maddelerle desteklenmelidir
©Kırık kemiklerde açılanma/bükülme varsa:
FDesteklemeden önce düzeltme olanağını varsa düzeltin (siz müdahale etmeyin, yaralıya düzeltip düzeltemeyeceğini sorun, yapabilirse gerekirse yardımcı olun aksi halde olduğu gibi bırakın)
FDüzeltme esnasında direnç ya da ağrı olursa hemen bırakın ve bulduğunuz şekilde destekleyin
©Çıkıklarda:
FDolaşım bozulmayacak şekilde destekleyin
FNabızda sorun varsa, desteklemeden önce düzelene kadar pozisyonu ayarlayın
FDüzeltme esnasında direnç ya da ağrı olursa hemen bırakın ve olduğu gibi destekleyin