Sesbilim

Sesbilim




Ses bilimi, (fonoloji, fonetik dil) belirli dil seslerini (fonemler) inceleyen bir bilim dalıdır Ses bilimi dil içindeki seslerin işlevlerini inceler Konuşma seslerinin eklemlenmesi (articulatory), nakli (transport), alınması (receival) ile ilgili bir bilim dalıdır Fonetiğin bu üç çalışma alanına karşılık gelen üç branşı vardır: eklemleme (articulatory), akustik ve işitim fonetiği (auditory phonetics) Fonolojiye zıt olarak, fonetik konuşma seslerinin fizikî yönüyle ilgilenir Konuşma seslerinin tam bir transkripsiyonunu vermek için, birkaç özel alfabe vardır Bu alfabelerden en çok kullanılanı bu metinde bulacağınız alfabe olan IPA’dır
Sesbilim, dilin seslerini, dilsel iletişim dizgesindeki işlevleri açısından inceleyen bilim dalıdır Sesbirim ve bürünbilim gibi soyut birimlerin incelenmesi üzerine kuruludur F de Saussure, J Baudouin de Courtenay gibi araştırmacılardan esinlenen Prag Dilbilim çevresinde oluşmuştur

Alanları

Sesbilimde, sesbilgisi gibi, kendi içinde birçok alana ayrılır Bu alanlararı aşağıdaki biçimde gösterebiliriz:

Genel sesbilim

Bu bilimin inceleme alanı oldukça geniştir Sadece bir dilin sesbilimsel dizgesini değil, bütün dillerin sesbilimsel dizgelerini ve bunların işleyiş kurallarını incelemeyi amaç edinir

Karşılaştırmalı sesbilim

Bir ya da birçok dilin sesbilimsel dizgelerini birbiriyle karşılaştırarak bunlar arasındaki farklılıkları ve benzerlikleri ortaya koymayı amaçlar Bu bilimin elde etmiş olduğu bulgular çeşitli amaçlar için uygulanabilir

Eşsüremli

Kısaca tanımlamak gerekirse, bir dilin sesbilimsel düzgesindeki evrimi göz önünde bulundurmadan, sadece bu dilin belli bir döneminde yer alan sesbilimsel dizgesini bir bütün olarak alır

Artsürmeli sesbilim

Eşsüremeli sesbilim aksine, sesbilimsel dizgelerin evrimini, bir dil durumundan öbürüne geçişte ortaya çıkan değişimleri ortaya çıkarmaya çalışır

Farklar

"Okunduğu gibi yazılan diller" kavramı ile "fonetik dil" kavramı arasında fark vardır zira her dil kendi yazım stilini ve kurallarını üretmiştir ve o dilde yazılmış bir yazı o dilin okunuş kurallarına göre okunduğunda gayet yazıldığı gibi okunan(ya da tersi) bir dil olur dolayısıyla yazıya aktarılmış her dil okunduğu gibi yazılan dillerdir ama bu onların fonetik dil oldukları anlamına gelmez

Her dil ilk yazıya geçirildiğinde fonetik kurallara olabildiğince saygılı olduğu kabul edilir Dilin yazımını fonetik olmaktan uzaklaştıran ise zamanla konuşulan dilde(spoken language) görülen değişikliklerdir Konuşmada ortaya çıkan değişikliklerin anında yazıya yansıması hiçbir zaman söz konusu olamayacağından dolayı, yazım konuşulan dilin evrim hızına yetişemez, bu da zamanla yazıyla konuşulan dilin kopmasına, yazımın fonetik olmaktan uzaklaşmasına neden olur Kimi dillerde bu evrim süreci çok dramtik yazım farklılıklarına yol açmışken(ing, fr) kimi dillerde daha az farklılık gözlenir(İspanyolca, Almanca vs)

Türkçe yazımı daha yeni adapte edilmiştir(1928) dolayısıyla herhalde günümüzde türkçe dünya üzerindeki en fonetik dillerden birisidir dil evriminde 80 yıllık bir süre bir nefes alıp verme kadar olduğundan türkçe yazımı ile okunuşu arasında farklılıklar çok ama çok nadirdir öte yandan süreç içerisinde her dil gibi türkçenin de yazımı ile okunuşları arasında farklar oluşacaktır, bu kaçınılmazdır hatta şimdiden birkaç belirgin örnek ortaya çıkmıştır Örneğin "değil mi" yerine "diğ mi", "geleceğim" yerine "gelcem", peki, abi gibi bu sayılan örnekler her ne kadar gözümüze yanlış kullanım gibi gelse de zaman içerisinde oluşan okunuş kaymaları(pronunciation shift) böyle oluşmaktadır

Sesbilim Abecesi]


Ünlüler

IPA International Phonetic Association anlamı taşımaktadır harf IPA özellikleri (çene, dudak biçimi, dilin devinimi) örnek
a [A] geniş, düz, arkadil anı [ÈAn1]

[a] geniş, düz, öndil laf [Èlaf]
e [e] geniş, düz, öndil (kapalı) elma [elÈmA]

[E] geniş, düz, öndil (açık) dere [deÈrE]
ı [1] dar, düz, arkadil ısı [1Ès1]
i [i] dar, düz, öndil (açık) iğde [iùÈdE]

[I] dar, düz, öndil (kapalı) simit [sIÈmIt]
o [] geniş, yuvarlak, arkadil (açık) soru [sÈRu]

[o] geniş, yuvarlak, arkadil (kapalı) oğlak [oùÈlAk]
ö [¿] geniş, yuvarlak, öndil (açık) örtü [¿RÈtY]

[O] geniş, yuvarlak, öndil (kapalı) öğren [OùÈREn]
u [U] dar, yuvarlak, arkadil (açık) kulak [kUÈlAk]

[u] dar, yuvarlak, arkadil (kapalı) uğur [uùÄ]
ü [y] dar, yuvarlak, öndil (açık) ümit [YÈmIt]

[Y] dar, yuvarlak, öndil (kapalı) düğme [dyùÈmE]

Ünsüzler

harf IPA özellikleri (titreşim, çıkış biçimi, yeri) örnek
b [b] ötümlü, patlamalı, çiftdudak balık [bAÈl1k]
c [dZ] ötümlü, sürtünücü, dil-öndamak cam [ÈdZAm]
ç [tS] ötümsüz, sürtünücü, dil-öndamak seçim [seÈtSIm]
d [d] ötümlü, patlamalı, dilucu-dişardı dede[deÈdE]
f [f] ötümsüz, sürtünücü, dudak-diş firma[ÈfIRmA]
g [g] ötümlü, patlamalı, dil-artdamak karga [kARÈgA]

[j] ötümlü, patlamalı, dil-artdamak (ön) genç [ÈjEntS]
h [h] ötümsüz, sürtünücü, gırtlak hasta [hAsÈtA]
j [Z] ötümlü, sürtünücü, dil-öndamak müjde [mYZÈdE]
k [k] ötümsüz, patlamalı, dil-artdamak akıl [AÈk1l]

[c] ötümsüz, patlamalı,dil-artdamak (ön) kedi [ceÈdI]
l [l] ötümlü, yandaralma, dilucu-öndamak kul [ÈkUl]

[l] ötümlü, yandaralma, dilu-öndamak (ön) lale [lAùÈlE]
m [m] ötümlü, genizsi, çiftdudak dam[ÈdAm]
n [n] ötümlü, genizsi, dilucu-dişeti anı [ÈAn1]

[N] ötümlü, genizsi, dil-artdamak süngü [sYNÈjY]
p [p] ötümsüz, patlamalı, çiftdudak ip [ÈIp]
r [r] ötümlü, çokçarpmalı, dilucu-dişeti raf [ÈrAf]

[R] ötümlü, tekçarpmalı, dilucu-dişeti ırmak [1RÈmAk]

[Ä] ötümlü, sürtünücü, dilucu-dişeti bir [ÈbIÄ]
s [s] ötümsüz, sürtünücü, dilucu-dişeti ses [ÈsEs]
ş [S] ötümsüz, sürtünücü, dil-öndamak aşı [ÈAS1]
t [t] ötümsüz, patlamalı, dilucu-dişardı ütü [YÈtY]
v [v] ötümlü, sürtünücü, dudak-diş var [ÈvAÄ]

[V] ötümlü, sürtünücü [yarı ünlü] tavuk [tAÈVUk]
y [j] ötümlü, dil-öndamak [yarı ünlü] yat [ÈjAt]
z [z] ötümlü, sürtünücü, dilucu-dişeti azık [AÈz1k]

[½] ötümsüz, sürtünücü, dilucu-dişeti yoz [Èj½]