Ses Bilgisi,

SES BİLGİSİ İLE İLGİLİ KONU ANLATIM

Sesliler: Söylerken herhangi bir engelle karşılaşmadan çıkarlar
-Kalın sesliler:a,ı,o,u İnce sesliler:e,i,ö,ü
-Düz sesliler:a,e,ı,i Yuvarlak sesliler:o,ö,u,ü
-Geniş sesliler:a,e,o,ö Dar sesliler:ı,i,u,ü

Sessizler: Söylerken engellerle karşılaşırlarBunun içinde söylerken ünlüyle birlikte söylenirler
-Sert sessizler:f,s,t,k,ç,ş,h,p
-Yumuşak sessizler:Sertlerin dışındaki sessizler

BÜYÜK ÜNLÜ(SESLİ) UYUMU:
Kalından (a,ı,o,u) sonra kalın,inceden (e,i,ü,ö) sonra ince gelirAsıl yani temel kuraldır,yalnız Türkçe sözcükler için geçerlidir
Örn:ağaç,yenilgi,sürükleyici vb

UYMADIĞI HALDE TÜRKÇE OLANLAR:
-Temel şeklinden uzaklaştıkları için uymayanlar
Örn:elma,hangi,anne vb
-Uymayan ekler:Kalıp(değişmez,başka şekli olmadıkları için) oldukları için uymazlar
Örn:-yor:istiyor
-ken:gelirken
-leyin:sabahleyin
-mtırak:yeşilimtırak
-ki:başındaki
-daş:gönüldaş

KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU:
Temel değildir,sonradan İstanbul Türkçe’sinin etkisiyle ortaya çıkmıştır
-a,e,ı,i den sonra a,e,ı,i gelir
-o,ö,u,ü den sonra a,e,u,ü gelir

BÜU’YA UYUP KÜU’YA UYMAYANLAR:
Örn:çamur,yağmur,tavuk,kabuk vb
NOT:Eklerin ve zamanla değişenlerin durumu BÜU ile aynıdır

ÜNSÜZ UYUMU / BENZEŞMESİ / SERTLEŞMESİ:
Sertle biten sözcüğe gelen ek (c,d,g) sert (ç,t,k)’le başlar
Örn:diş-çi sokak-ta millet-çe kalk-tı dış-tan

ÜNSÜZ YUMUŞAMASI:
Sertle biten sözcük+ünlüyle başlayan ek=ünsüz yumuşaması
(p,ç,t,k) = (b,c,d,g)
örn: kitap-ı>kitabı ağaç-ı>ağacı
yurt-u>yurdu renk-i>rengi
git-en>giden dert-ime>derdime

ÜNSÜZ YUMUŞAMASINA AYKIRILIK:
1Özel adlara gelen eklerin yazılışlarında olmaz:
Örn:Ahmet-i>Ahmet’i Gemlik-e>Gemlik’e

2Yabancı asıllılarda olmaz:
örn: millet-e>millete tazyik-e>tazyike hukuk-u>hukuku sürat-i>sürati
kaset-i>kaseti

3Tek heceli sözcüklerde genelde olmaz:
örn:at-a>a ok-u>oku ip-e>ipe suç-u>suçu iç-e>içe vb
Tek hecelilerde olanlar:
Örn:cep-i>cebi çok-u>çoğu taç-ı>tacı kap-ı>kabı yurt-u>yurdu

SES DÜŞMESİ:
SESLİ HARFİN DÜŞMESİ (HECE DÜŞMESİ/ÜNLÜ DÜŞMESİ):
Örn:ileri-lemek>ilerlemek
Koku-lamak>koklamak
Uyu-ku>uyku
Burun-u>burnu vb

SESSİZ HARFİN DÜŞMESİ:
Sonu ‘k’ ile biten+küçültme eki ‘-cik,cık’ =ünsüz düşmesi
Örn:minik-cik>minicik
Ufak-cık>ufacık

SES TÜREMESİ:
ÜNLÜ TÜREMESİ:
Küçültme eki (-cık,-cik) nin tek heceli sözcüğe gelmesiyle oluşur
Örn:genç-cik>gencecik
Az-cık>azıcık
Bir-cik>biricik

ÜNSÜZ TÜREMESİ:
Yardımcı eylemlerle yapılan birleşik eylemlerde:
Örn:af-etmek>affetmek
His-etmek>hissetmek
Zan-etmek>zannetmek vb

DARALMA(SESLİ DARALMASI):
‘y’ sessizini etkisiyle geniş ünlüler(a,e,o,ö)in dar ünlü(ı,i,u,ü) durumuna geçerek daralmasıdır
Örn:de-yor>diyor
Ye-yor>yiyor
Söyle-yor>söylüyor vb

KAYNAŞMA:
İki ünlü arasına gelen ‘y,ş,s,n’ sessizleriyle yapılır
Örn:elma-ı>elmayı
Kardeşi-e>kardeşine
İki-er>ikişer
Anne-i>annesi

ULAMA:
Ünsüzle biten sözcük+(arada noktalama işareti olmaması koşuluyla)+ünlüyle biten sözcük=ulama
Örn:Ben,akşam eve gelirken üç ekmek aldım
Arap atlar yakın eder ırağı

VURGU:
SÖZCÜK VURGUSU:
Genelde sözcüğün son hecesindedir

CÜMLE VURGUSU:
Yüklemden önce gelen sözcüktedir

SES KONUSUYLA İLGİLİ GENEL BİLGİLER:
1İki ünlü yan yana gelmez:
Örn: şiir, şair, saat vb
2İlk hecelerde iki ünsüz yan yana gelmez:
örn: spor, plan vb
3İlk hece dışında ‘o,ö’ bulunmaz:
örn:radyo,doktor,televizyon vb