Safranbolu

Safranbolu, Karabük ilinin en büyük ve gelişmiş ilçesidir Klasik Osmanlı kent mimarisini yansıtan tarihi evleri ile ünlü olan şehir bu özelliği sayesinde 17 Aralık 1994 tarihinden beri Dünya Miras Listesi'nde yer almakta ve turistik ilgi çekmektedir[3] İsmini, bölgede yetişen ve nadir bir bitki olan safrandan alır



Safranbolu, Karabük ilinin en büyük ve gelişmiş ilçesidir Klasik Osmanlı kent mimarisini yansıtan tarihi evleri ile ünlü olan şehir bu özelliği sayesinde 17 Aralık 1994 tarihinden beri Dünya Miras Listesi'nde yer almakta ve turistik ilgi çekmektedir İsmini, bölgede yetişen ve nadir bir bitki olan safrandan alır

Safranbolu coğrafi konumu nedeniyle tarih boyunca idari ve ticari bir merkez olmuştur 2000 nüfus sayımına göre nüfusu 47257'dir

Tarihte Paflagonya olarak adlandırılan bölgede bulunur ve birçok medeniyete ev sahipliği yapmıştır Türkler tarafından kesin olarak alınışı 1196 yılındadır Osmanlı zamanında 17 yüzyılda İstanbul-Sinop yolu üzerinde olması nedeniyle tarihteki en önemli dönemini yaşamıştır

2002'de kurulan Zonguldak Karaelmas Üniversitesi'ne bağlı Fethi Toker Güzel Sanatlar ve Tasarım Fakültesi ve Meslek Yüksek Okulu bulunmaktadır

Tarih

Şehir eski çağlarda Homeros'un İlyada destanında geçen Paflagonyatümülüsler, Safranbolu'nun insan yerleşimi açısından uzun bir tarihi olduğunu göstermektedirFaroqhi ve Deguilhem, 309 Şehir Flaviopolis, Theodoropolis, Hadrianopolis, Germia ve Dadibra (Dadybra) gibi antik kasabalarla yorumlanmıştır Bölgedeki bilinen ilk medeniyetler Hititlerin komşuları olan Gaspalar ve Zalpalardır Bölgede sırası ile Hititler, Frigler, dolaylı yoldan Lidyalılar, Persler, Helenistik Krallıklar ( Pondlar), Romalılar (Bizans), Selçuklular, Çobanoğulları, Candaroğulları ve Osmanlılar egemenlik kurmuşlardır

Şehir Selçuklular tarafından geçici olarak fethedildiğinde adı Dadibra idi Safranbolu, Selçuklu Sultanı II Kılıç Arslan'ın oğlu Muhiddin Mesut Şah tarafından 1196 tarihinde Türklerin eline geçmiştir Muhiddin Mesut Şah Yunanlı-Bizanslı nüfusa savaşmadan teslim olmaları durumunda hayatlarını koruyacağına söz vermiştir fakat kayıtlara göre şehir savaşla ele geçirilmiştir ancak Hristiyanlara ne olduğu hakkında bir bilgi yoktur 1213- 1280 tarihleri arasında Çobanoğulları, 1326- 1354 tarihleri arasında Candaroğlulları ve 1423 yılından sonra Osmanlı Devleti'nin elinde bulunmuştur Şu anki Kıranköy bölgesinde yaşayan Yunanlı topluluk bulunmaktaydı, burası daha sonra merkez Yunan mahallesi olmuştur ve 1923'deki nüfus değişimi bu bölgede gerçekleşmiştir

Selçukluların idaresinde şehrin adı Zalifre olmuştur ve Sinop - Kastamonu - Safranbolu - Gerede - Söğüt uç bölgesi durumuna gelmiştirFaroqhi ve Deguilhem, 310 Sonraki yıllarda şehir Türkmenler ve Bizanslılar arasında birkaç defa el değiştirmiştir 1213 ile 1280 yılları arasında kasabayı, Anadolu Selçuklu Devleti'nin uç beyliği durumundaki Kastamonu ve Sinop bölgesine yerleşmiş olan Çobanoğulları Beyliği yönetmiştir Daha sonra Çabanoğuları Moğul İlhanlılar'a vergi vermeye başlamıştır

1326'da Candaroğulu Süleyman Paşa şehri ele geçirmiştir 1332'de Kastamonu'ya gitmekte olan İbn Battuta ve Kastamonu paşasının oğlu vali Ali Bey ile görüşmüştür İbn Battuta'ya göre geldiğinde, Hanafi ögretisini öğretmekte olan bir medrese bulunmaktaydı Candaroğulları dönemiyle bölgede İslami mimari hareketlenmiştir, bu dönemde Gazi Süleyman Paşa Camii kullanılmaktaydı ayrıca eski bir Bizans kilisesi, iki hamam ve çeşitli çeşmeler bulunmaktaydı Diğer benzer bir islami yapılanma ancak 17 yüzyılda olacaktır

Safranbolu 14 yüzyılın ortalarında ilk defa Osmanlı kontrolüne geçmiştir ve bu tarihten 1416'da tamamen fethedilene kadar Osmanlı Devleti ile Candaroğulları arasında bir sınır bölgesi olmuştur Bölgeye Osmanlılar Yörükan-i Taraklı olarak bilinen çok sayıda Türkmen göçebeyi yerleştirmeye çalışmıştır ve şehrin ismi bu dönemden sonra Taraklı Borglu veya kısaca Borglu ve Borlu olarak adlandırılmıştır 18 yüzyılın ortalarında Zağfiran Borlu kullanılmaya başlanmıştır ve daha sonra 19 yüzyılın ortasında kısa bir süre için Zağfiran Benderli kullanılmıştır fakat 19 yüzyılın son çeyreğinde Zağfiran Bolu olarak değişmiştir En son olarak ise Zafranbolu ve daha sonra Safranbolu şekline dönüşmüştür

Osmanlı Devleti zamanında özellikle 17 yüzyılda İstanbul- Sinop kervan yolu üzerinde konaklama merkezi olmasıyla kültürel ve ekonomik olarak en yüksek düzeyine ulaşmıştır Aynı devirde Osmanlı sarayı ve devlet adamları şehre önemli eserler katmıştır

18 yüzyıldan başlayarak, III Selim ve II Mahmud dönemlerinde de devam eden ve 1850'den sonra artan İstanbul'a olan belgelenmiş göç ile Safranbolulular sarayda etkili olmaya başlamışlardırFaroqhi ve Deguilhem, 312 Göçmenlerin çoğunluğu fırıncılık veya denizcilik yapmaktaydılar Xavier de Planhol'a göre 1860'dan başlayarak Safranbolulular İstanbul'da fırıncılık konusunda tekel kurmuşlardı ve fırınlarda çalışan yaklaşık her beş kişiden üçü Safranbolu bölgesinden gelmekteydi Büyük ihtimalle mevki sahibi ve tanınmış kişiler Safranbolu'dan akrabalarını, arkadaşlarını veya müşterilerini İstanbul'a getirmekteydiler Planhol'a göre Safranbolu'dan İstanbul'a gelen Yunanlıların büyük çoğunluğu denizcilik yapmaktaydılar

1939'da çalışmaya başlayan Karabük Demir Çelik Fabrikası ile Karabük ilgi merkezi durumuna gelmiştir ve Safranbolu 1950'lerde Anadolu'da gerçekleşen modern şehirleşmeden fazla etkilenmemiştir Bu nedenle mimari gelenekleri, özellikle yarı ahşap, üç odalı Pontian Yunan stilinde depreme dayanıklı evleri korunmuştur UNESCO tarafından 17 Aralık 1994 tarihinde Dünya Miras Listesi'ne alınarak "Dünya Kenti" unvanını almıştır Dünya Miras Şehirleri Organizasyonu'nun (OWHC) aktif üyesi olan Safranbolu'da 2000 yılında OWHC yönetim kurulu toplantısı düzenlenmiştir

Coğrafya ve iklim

Batı Karadeniz Bölgesi'nde yer alan Safranbolu, il merkezinden 8 km ve denizden 65 km içerdedir İlçe, Karabük ( merkez, Ovacık ve Eflani), Bartın ( Ulus) ve Kastamonu ( Araç) illeri ile çevrilidir

Büyük bölümü ormanlık olan ve yüzölçümü 1013 km2 olan şehir coğrafi açıdan engebeli bir bölgededir Şehrin en alçak noktasının rakımı 300 metre iken en yüksek noktası 1750 metredir, şehir merkezinde ise en alçak nokta 400 metre ve en yüksek nokta 600 metre civarındadır

İlçeden geçen önemli akarsulardan Araç Çayı, Soğanlı Çayı ve Ovacuma Deresi'nin yanında su miktarı az olan ve büyük kanyonlar oluşturan çok sayıda küçük derecik bulunmaktadır Derin ve uzun kanyonların yanında, büyük mağaralar ve dağ yamaçlarında bulunan mağara ağızlarından çıkan büyük çaplı sular bulunmaktadır Tokatlı (Gümüş), Akçasu ve Bulak dereleri üç ayrı kanyon oluşturarak şehirden geçip Araç Çayı'na karışırlar Araç Çayı ise Soğanlı Çayı ile birleşir ve Filyos Çayı'ndan Karadeniz'e ulaşır

Safranbolu'da Uluyayla ve Sarıçiçek olmak üzere iki yayla bulunmaktadır Şehre 50 kilometre uzaklıkta bulunan, 280 hektar ve 7 kilometre uzunluktaki Uluyayla'nın ortasında bir gölet ve içinde yer altı nehri olan bir mağara vardır Safranbolu'ya 8 kilometre uzaklıkta olan Sarıçiçek yaylasında ise kamp ve dağcılık yapılmaktadır Ayrıca şehirde kanyonlar ve mağaralar bulunmaktadır Uzunluğu 2,725 metre olan Bulak (Mencilis) Mağarası'nın iki girişi bulunmaktadır ve 350 metrelik kısmı ışıklandırılmıştırYatay gelişmiş ve fosil Hızar Mağarası'nın büyük bir girişi vardır Ağzıkara Mağarası ise sarkıt ve dikitleri ile dikkat çekmektedir

Karadeniz ve İç Anadolu iklimleri arasında bulunan Safranbolu'da yazlar sıcak, kışlar soğuk, baharlar ılık ve serin geçer İlkbahar ve sonbahar oldukça uzundur Özellikle son yıllarda yaz ayları kurak geçmeye başlamıştır, yağışlar ilkbahar, sonbahar ve kış aylarında olur Yıllık yağış miktarı ortalama 500 mm, nem oranı ise % 60 civarındadır Yılda ortalama 35 gün kar yağışı olur

Şehrin Çarşı ve Bağlar kısımları farklı yüksekliklerdedir ve çevrelerinde ormanlar bulunur, bu nedenle bölgeler arası ısı farklılıkları vardır Çarşı kısmı vadilerin yan yamaçlarında bulunur, daha ılık ve rüzgârsız olan bölge kışlık olarak kullanılır ve daha az kar yağışı olur Yüksek kesimlerde bulunan Bağlar kısmı ise, rüzgârlara açık, yaz aylarında serin, kış aylarında karlıdır, bu nedenle yazlık olarak kullanılır

Nüfus

19 yüzyılın sonlarına doğru şehrin nüfusu yaklaşık 7500'dü 1923'de Yunan Ortodoks nüfusun 1923 mübadelesi ile Yunanistan'a göç ettirilmesi ile nüfus 5000'e düşmüştür ve 1940'lara kadar bu şekilde kalmıştır 1937'de Karabük Demir Çelik Fabrikası'nın açılması ile birçok zanaatkar ve çiftçi fabrikada çalışmak için Safranbolu'yu terketmiştir, Karabük'ün nüfusu 100000'e çıkmıştır ve bununla birlikte dış göçe rağmen Safranbolu'nun nüfusu 1940'lardan sonra yaklaşık 20000'e çıkmıştırFaroqhi ve Deguilhem, 312-313

1997 sayımında 44788 olan nüfus, 2000 sayımına göre 31697'si merkezde, 15560'ı ise köylerde olmak üzere 47257'dir 1997 yılı Safranbolu Belediyesi nüfusu 32150'dirSafranbolu Belediyesi| erişimtarihi=2006-11-19}} ve Ovacuma Belediyesi nüfusu 1879'dur

Tepede yapılmış olan eski hükümet binası ve saat kulesi 19 yüzyılda Osmanlı Devleti'nin idari yapılanmasındaki reformlar sonucunda Safranbolu Safranbolu kazasının merkezi olmuştur ve Kastamonu iline bağlanmıştır 19 yüzyılın sonlarına doğru eski zamanlarda kale olan tepeye modern bir hükümet binası yapılmıştır

Osmanlı zamanında önemli bir kısmı idari olarak Kastamonu'ya bağlı olan Safranbolu Cumhuriyet döneminde Zonguldak'a bağlanmıştır Daha sonra 1937 yılına kadar Safranbolu'ya bağlı Öğbeli Köyü'nün bir mahallesi olan, Karabük'ün 6 Haziran 1995'de il olması ile Karabük'ün bir ilçesi durumuna gelmiştir

Safranbolu kaymakamı İzzettin Küçüktür İlçenin Safranbolu ve Ovacuma olmak üzere iki belediyesi bulunur 2004 yılı seçimlerinde Safranbolu belediye başkanlığını AKP'den Nihat Cebeci %4627, ve Ovacuma belediye başkanlığını Abdullah Deniz DSP'den 4270 oyla almıştır

İlçe yerleşim açısından üç önemli bölüme ayrılmıştır Eski şehir olarak adlandırılan kısım, birçoğu koruma altında olan ve bazıları müze olarak kullanılan yarı ahşap üç katlı evlerin olduğu kısımdırFaroqhi ve Deguilhem, 313 Resmi adı Misakı Milli olan ve halk tarafından Granköy olarak adlandırılan Kıranköy ise, 1923 mübadelesinden önce Yunan Ortodoks halkın yaşadığı bölgedir Bağlar bölgesi ise varlıklı ailelerin yaz aylarını üzüm bağlarında ve meyve bahçelerinde geçirdiği bölgedir 1923'e kadar bağlarda Yunan ve Türk aileler yakın olarak yaşamaktaydılar, 1923'den sonra eski Safranbolu'da yaşayanlar nüfus devamlı olarak bağlarda yaşamaya başlamıştır

Ekonomi

Osmanlı devrinde ipek yolu üzerinde olması ve üretilen malların İstanbul'da satılması Safranbolu'nun ticarette uzun yıllar etkili olmasına yardımcı olmuştur Ticaretin yoğun olduğu bu dönemlerde Cinci Hanı ve Hamamı etkin olarak kullanılmaktaydı Bu devirlerde üreticiler ve esnaflar lonca sistemi ile örgütlenmişlerdi

Çok kültürlü, çok etnik ve çok dinli bir bölge olan Safranbolu eski zamanlarda önemli yollardan uzak olması nedeniyle Anadolu deri endüstrisinin önemli merkezlerinden biri değildi, fakat bölgesinde dericilik açısından önemli bir yere sahiptiFaroqhi ve Deguilhem, 308 Dericilik tarım ve kerestecilikten sonra üçüncü sırada gelmekteydi

Safranbolu 1940'larda Karabük Demir Çelik Fabrikası'nın kurulması ile ekonomideki eski gücünü kaybetmeye başlamıştır, işgücünun fabrikaya yönelmesi ile dericilik gibi üretim sektörleri ve üzümcülük, safran üretimi gibi tarımsal ve hayvansal üretim de etkilenmiştir 1970'lerden sonra şehrin ekonomisi turizm ile tekrar canlanmaya başlamıştır

Tarımsal açıdan ormancılık ve tahıl ekimi başta gelir Hayvancılık ise temel olarak büyük baş hayvancılık konusunda yapılmaktadır

2004 yılı kayıtlarına göre; 1855 gelir vergisi mükellefi, 934 adet basit usul ticari kazanç, 218 adet kurumlar vergisi, 3007 vergi mükellefi bulunmaktadır 2005 yılı itibariyle ilçede tahakkuk eden vergi 17393507,75 YTL ve tahsil edilen vergi 13971967,41 YTL'dir Ticaret ve Sanayi Odasına kayıtlı 365 şahıs firması, 38 Anonim Şirket, 2 Kollektif Şirket, 1 Komandit Şirket, 1 Adi Şirket, 139 Limited Şirket, 42 Adi Ortaklık, 6 Tüketim Kooperatifi, 23 Kalkınma Kooperatifi, 85 Yapı Kooperatifi olmak üzere toplam 702 işletme bulunmaktadır

Eğitim

Safranbolu'da 451 öğrencinin eğitim gördüğü iki tane bağımsız okul öncesi eğitim kurumu vardır, 5229 öğrencinin eğitim gördüğü 11 merkezde 5 köylerde olmak üzere 16 ilköğretim okulu bulunmaktadır ve 1981 öğrencinin eğitim gördüğü 9 tane ortaöğretim kurumu bulunmaktadır İlk Ve Ortaöğretim Durumu | 2002 yılında kurulan Zonguldak Karaelmas Üniversitesi'ne bağlı Fethi Toker Güzel Sanatlar ve Tasarım Fakültesi'nin yanında bir de Meslek Yüksek Okulu bulunmaktadır Bu iki öğretim kurumu kentin dinamik yapısını ayakta tutmaktadır 2005-2006 öğretim yılında Fethi Toker Güzel Sanatlar ve Tasarım Fakültesi'nde 77 ve Meslek Yüksek Okulu'nda 1839 öğrenci eğim almıştır

Şehirde Safranbolu ve Ovacuma halk kütüphaneleri bulunmaktadır Safranbolu İlçe Halk Kütüphanesi 1981'de yapılmıştır ve 23 Nisan 1982'de açılmıştır, ayrıca Safranbolu kütüphanesine bağlı olarak 12 Aralık 2002 tarihinde Ovacuma Belde Halk Kütüphanesi açılmıştır

Kültür

Safranbolu'nun ünlü evleri 18 ve 19 yüzyıl Türk toplumunun geçmişini, kültürünü, ekonomisini, teknolojisini ve yaşama biçimini yansıtan mimarlık bilgisi ile yapılmıştır Şehirde bulunan yaklaşık 2000 geleneksel evden 800 kadarı yasal koruma altındadır

19 yüzyılın sonunda 28 cami, 2 Yunan Ortodoks kilisesi, 13 tekke (Nakşibendiye ve Halvetiye), 2 kütüphane, 2937 öğrencinin eğitim gördüğü 191 okul, 12 medrese, 8 Yunan okulu, 1 telgraf istasyonu, 24 han, 11 hamam, 940 dükkan ve fakirler ve daha çok eski askerler ve akrabaları olan sifilitik hastalar için 1 hastane bulunmaktaydı

Yaklaşık 3000 yıllık tarihi geçmişinde pek çok uygarlığın yaşadığı şehirde önemli kültürel zenginlikler vardır Özellikle Osmanlı döneminden kalma han, hamam, cami, çeşme, köprü ve konaklar ziyaretçilerin ilgisini çekmektedir

UNESCO'nun 17 Aralık 1994'de Dünya Miras Listesi'ne aldığı Safranbolu, Türkiye'de bulunan yaklaşık 50000 korunması gerekli kültür ve tabiat varlığının 1125'ini barındırır Bu nedenle, müze kent durumundadır

Yüksek Anıtlar Kurulunun 1975 yılında şehri kentsel sit alanı ilan etmesi akademik çevrelerin ilgisini çekmiş ve bu ilgi zamanla Türkiye dışına da taşmıştır Turistlerin ilgisi ile 90'ların başından itibaren küçük ve orta ölçekli turistik tesislerin oluşumu başlamıştır ve bu sayede terk edilen konaklar otel ve lokanta gibi yapılara dönüşmüş, anıtsal eserler restore edilmeye başlanmış ve unutulmakta olan el sanatları tekrar canlanmıştır

Dünya Kültür Mirasına dahil olup sit alanı ilan edilen eski şehir merkezinde 1008 adet tarihi eser tescil edilmiştir Bunlar; 1 özel müze, 25 cami, 5 türbe, 8 tarihi çeşme, 5 hamam, 3 han, 1 tarihi saat kulesi, 1 güneş saati ve yüzlerce ev ve konaktır Bunların dışında höyükler, tarihi köprüler ve kaya mezarları da bulunmaktadır

Safranbolu'da her yıl Ağustos ayının ikinci haftasında Uluyayla Şenlikleri, 20-24 Eylül'de Film Festivali düzenlenmektedir


SAFRANBOLU'NUN YERİ, KOMŞU İL, İLÇE, KÖYLERİ VE MAHALLELERİ

Safranbolu, Kuzeybatı Karadeniz Bölgesi'ndedir Koordinatları 41° 16' kuzey enlemi, 32° 41' boylamıdır Karadeniz'den kuş uçumu 65 km içeridedir 1995 yılında Karabük'ün il yapılmasıyla, Karabük'e bağlanmıştır Yeni yönetim düzenine göre komşu iller: Bartın ve Kastamonu; komşu ilçeler: Ulus, Eflani, Araç, Ovacık'tır 59 köyü olup bazı komşu köyleri: Bulak, Gayıza (İncekaya), Tokatlı, Danaköy, Yazıköy, Konarı, Yörük (Yürük), Akören(Akveren), Oğulören (Oğulveren), Davutobası, Bostanbükü, Çerçen, Hacılarobası, Karıt, Başköy, Kılavuzlar, Kapullu'dur Ovacuma ise bucak merkezidir Yürük Köyü çok eskiden beri özellikle İstanbul'da fırıncılıkta çalışan insanları ve büyük evleri ile Safranbolu yakınında önemli bir merkezdir Safranbolu'nun 1995 yılına göre 20 mahallesi olup isimleri: Akçasu, Babasultan, Bağlarbaşı (Bağlar), Çavuş, Çeşme, Cami-i Kebir, Hacıhalil, Hüseyin Çelebi, Musalla, İsmetpaşa, İzzetpaşa, Karaali, Kirkille, Aşağı Tokatlı, Barış, İnönü, Yeni Mahalle, Cemal Caymaz, Emek, Esentepe’dir Kıranköy önce Misak-ı Milli Mahallesi olmuş, 1975'ten sonra da Barış ve İnönü olarak iki mahalleye ayrılmıştır

TARİHÇE

Safranbolu çevresi Paleolitik Çağ'dan beri bir yerleşme yeri olmuştur Eflani çevresinde üç büyük höyük bulunmaktadır Homeros’ta bu bölge Paflagonya olarak geçer Pers ve Helenistik dönemlerini yaşadıktan sonra Roma, Bizans döneminde yoğun bir yerleşme alanı olmuştur Safranbolu - Eflani bölgesinde 24 tümülüs, çeşitli kaya mezarları, kabartmalar, Safranbolu güneyinde Sipahiler Köyü'nde bir Roma tapınağı sayılabilir Safranbolu içinde Roma ve Bizans Çağları’na ait eser yoktur Bu dönemdeki adı da belli değildir Leonard, Safranbolu'nun eski Germia olabileceğini, Ainsworth ise Zafaran Bolı'nin eski adının yine safran kenti anlamında Flaviopolis olduğunu söyler Osman Turan Türkler almadan önce kentin adının Dadybra olduğunu yazıyor

Türkler'in Anadolu'ya gelmesinden sonra Safranbolu tarihi, Kastamonu tarihine bağlı olarak gelişir Bu bölge ilk önce Danişmentliler zamanında Türklerin eline geçmiştir (12yy başı) Sonra tekrar Bizans'a geçmiş, 13 yy başlarında Çobanoğulları burada yerleşmiştir Çobanoğulları önce Selçuklulara sonra İlhanlılara bağlı kalmıştır 13yy sonlarında eflani'de kurulan Kayı Boyu'ndan Candaroğulları Beyliği de burada önce Selçuklulara sonra İlhanlılara bağlı olarak yaşadıktan sonra 15yy başlarında kısa bir süre bağımsız olmuş, sonra Osmanlılara bağlı kalarak 1461 yılına kadar egemenliğini sürdürmüştür Kentin o dönemdeki adının Zâlifre veya Zalifra olduğu sanılıyor Safranbolu'da Candaroğulları döneminden Eski Cami, Süleyman Paşa Medresesi ile Eski Hamam kalmıştır Bütün bu dönemlerde ve daha sonra Osmanlı döneminde merkez hep Kastamonu olmuştur Safranbolu, Candaroğulları döneminden başlayarak Osmanlı döneminde de uzun bir süre Taraklı Borlu adıyla anılmıştır 18yy'dan itibaren önce Zağfiran-Borlu sonra Zağfiranranbolu adı da kullanılmaya başlanmıştır Rumlar ise Safranpolis veya Teadorapolis demişlerdir

Safranbolu'nun Osmanlı dönemindeki geçmişine ait yayınlar pek azdırTarihî yapılarına bakarsak bazı isimler ortaya çıkıyor Bunlardan Cinci Hoca, Köprülü Mehmet Paşa, İzzet Mehmet Paşa, Safranbolu'da eserler bırakmışlardır


YAPI MALZEMESİ KAYNAKLARI

Taş

Civardaki kalkerler yapı taşı olarak kullanılmıştır Bu sert mavi kalkerlerden iyi cins kireç yapılır Küfünk denilen gözenekli hafif bir taş ahşap çatkı dolgusu ve testere ile kesilerek baca yapımında kullanılmıştır

Kerpiç

Genel olarak her topraktan kerpiç yapılmıştır Özel olarak Köprücek’ten gelen topraktan yapılan kerpiç beğenilirdi

Kiremit

Çerçarı, Bostanbükü köyleri ve Çamlıca mevkiinde elde yapılmış ve pişirilmiştir

Ahşap

Safranbolu evlerine baktıkça çok iyi nitelikte ve bol ahşap kullanıldığını görüyoruz Bu bölgede bugün toplam alanın yarısında fazlasını ormanlar kaplar Eski devirde bu oranın daha çok olduğunu kesinlikle söyleyebiliriz Bugün Karabük Orman İşletmesi alanında ağaçların %38’i köknar, %30'u kayın, % 20'si çam, % 9'u meşedirYapıda kullanılan ağaçlar köknar ve çamdır, çok az ceviz ve kavak da kullanılmıştır Ev için ağaç siparişi orman köylerine veriliyorduGayıza, Tokatlıköy, Danaköy, Karaevli, Susundur, Arıcak, Başköy gibi dağ köyleri kestikleri ağacı balta ile yontup katırların iki yanına iple bağlayarak sürüklerler

Daha kalın ağaçları ise öküzler taşır Tahta el bıçkısı ya da su hızarlarında kesilir Danaköy’de 20yy'ın ilk yarısında 3 su hızarı vardır

Bağlayıcılar

Kireç: Gayıza başında ormanda yakılır Çevredeki mavi kalkerler iyi kireç verir

Çamur harcı: Her cins topraktan kerpiç hamuru gibi hazırlanırÖNEMLİ TARİHİ YAPILAR

Safranbolu içinde Bizans dönemine ait yapı kalıntısı henüz bilmiyoruz Kıranköy’deki Aya Stefanos (Hagios Stephanos) Kilisesi (Ulucami) belki de Theodora tarafından yaptırılmıştır Eski camii bir bizans kilisesinden değiştirilmiş olabilir Türklere ait kalıntılar Candarogullları döneminden başlamaktadır Bu yapılar zaman içinde değişimler geçirmişlerdir Burada yalnız en önemlileri sayarsak;Dini Yapılar

Camilerin sayısı 30 kadardır En eskisi Candaroğulları devrinden Süleyman Paşa Camii (Eski Cami)'dir (14yy) Daha sonra en önemlileri Köprülü Mehmet Paşa Camii (1662), İzzet Mehmet Paşa Camii (1796), Dağdelen Camii (1768), Kazdağlı Camii (1779)’dir

Eğitim Yapıları

Süleyman Paşa Medresesi'nin (14yy) bugün yalnız temelleri kalmıştır


Sosyal Yapılar

Cinci Hoca Kervansarayı (Cinci Hanı, 17yy), Eski Hamam (14yy), Yeni Hamam (17yy), ayrıca 100 kadar çeşme 15 kadar köprü vardır

Bu yapılara bakarak Safranbolu'nun 14 yy'da önem kazandıgı, 17 yy’dan 18 yy sonuna kadar bazı devlet adamlarından ilgi gördüğünü ve 18yy'dan beri de kendi ekonomik gücünün artmasıyla 20 yy’ın ilk Çeyreğine kadar küçük cami ve özellikle çeşme olarak pek çok yapı oluşturduğunu söyleyebiliriz

Yalkın, 1940’ta Şehir’de 1766, Bağlar’da 1075 ev olmak üzere 2841 ev sayıyor Rumlar ticaret, kunduracılık, terzicilik, duvarcılık, taşcılık yaparlar ve Türkçe konuşurlardı Yazlık evleri yoktu Mubadelede Yunanistan’a gitmişlerdir (1924) 1965 sayımında Şehir’de 1140, Kıranköy’de 249, Bağlar’da 912 olmak üzere 2301 ev vardır

Safranbolu’daki nüfus sayımları şöyledir:

Yıl Nüfus Yıl Nüfus
1890-1900 7500-8000 1965 9771
1935 5571 1970 12468
1940 5327 1975 14700
1945 5164 1980 19440
1950 5388 1985 22404
1955 6155 1990 24351
1960 7352 1997 31387

19 yy sonundaki nüfus sayımından önceki nüfus ve özelliklerini bilmiyoruz Kentteki anıtların dağılışına göre önce kale içi ve çevresinde olan yerleşmenin giderek artığı, vadiyi doldurduğu, güvence ve refahın artmasıyla da bağların yazlık mahallelere dönüştüğünü söyleyebiliriz Eskiden de herhalde nüfus on bini aşmamış olmalıdır

Eski dönemde beyler, yöneticiler, Rumlar dışında homejen bir toplum olduğu söylenebilir Yüksek gelir düzeyi ve devrin kapalı ekonomisi bunu sağlıyordu Her ailenin iki evi olması bunu kanıtlıyor Üretim ve ticaret bir lonca düzeni içinde birbirini denetliyor ve destekliyordu Lonca kalktıktan, ekonomik düzen bozulmaya başladıktan, Demir Çelik Fabrikası da kurulduktan sonra sosyal sınıflar ortaya çıktı Bugünkü sınıflar nüfüsa göre şöyledir İşçiler %37, memurlar %20, küçük esnaf %11 zenaatçı %8, tacir %4, çiftçi %1, diğerleri %19

Safranbolu çevresinde bazı yürük köyleri vardır Bunların başlıcaları Yürük, Hacılarobası, Davutobası’dır 1935’lerde yerleşmiş diğer yürüklerin dışında göçebe olanlar (tahtacı ve çepniler) da vardır Ayrıca Kürtler ve Zazalar da göçebe olarak çevrede yaşarlardıFolklor

Safranbolu bölgenin en güçlü folklor varlığına sahiptir Gelenekleri, töreleri, masalları, türkü, müzik ve oyunları, ayrı ayrı incelenmeye değer konulardır Bütün bu folklor öğelerinin arkasında Türk toplumunun özelliklerini görürüzEKONOMİ

Safranbolu evlerini incelerken evlerin büyüklüğü, düzgün, sağlam yapılışı, iç düzenlemenin zenginliği, geniş, bol meyveli, içinde havuzu, havuzlu köşkü olan bahçeleri her ailenin yazlık - kışlık iki evi olması insanlarının güngörmüşlüğü, inceliği, saygınlığı bizi Safranbolu'daki bu zenginliğin nedenlerini araştırmaya iterTarım

Kent içinde kapalı ekonomi sonucu herkes kendi yiyeceğini kendisi üretir Bunlar sebze, meyve ve mevsimlik hazırlanarak saklanabilen yiyecek maddeleridir Bunun dışında dışarıdan et, yağ, şeker satın alınır Safranboluluların çok büyük bir bölümünün kent çevresinde tarlaları vardır Şimdi Demir Çelik Fabrikalarının bulunduğu alanda da eskiden çeltik tarlaları vardı Buğday, arpa, pirinç ve saman ortakçıya verdiği bu tarlalardan gelirdi

Safran:

Kentin adı "Safran"la başladığına ve bugün bile yetiştirildiğine göre safrandan biraz daha ayrıntılı söz etmek doğru olur Süsengillerden (iridaceae) safran (Crocus sativus L), soğanlı, çiğdeme benzer, eflatun-mor çiçekleri olan bir bitkidir Eylül-ekim aylarında çiçek açarDişi organın tepecikleri gün doğarken toplanır Dikildikten bir yıl sonra çiçek açar İki yıl çiçeği toplanır sonra sökülür Yüz bin çiçekten toplanan tepeciklerin ağırlığı ancak 1 kg olur

Kullanılışı: Kokusuz boyar madde olması ve ilaç etkisi nedeniyle eczacılıkta, boyacılıkta ve yemeklere katkı maddesi olarak kullanılır Boya olarak kendi ağırlığının yüz bin katı suyu boyayabilir

Tarihçe: Homeros ve Hippokrates safrandan söz ediyor İran ve Keşmir'de uzun yıllardan beri yetiştirilmiştir Moğollar Çin'e, Araplar İspanya'ya, Haçlılar Avrupa'ya yaymışlar Eski Yunan ve Roma'da kokusu ve ilaç etkisi nedeniyle çiğneniyor Boya olarak kullanılıyor

Yetiştiği yerler: İspanya, Fransa, Sicilya, Apenin etekleri, İran ve Keşmir'dir Türkiye'de İstanbul, İzmir, Safranbolu, Adana, Birecik'te yetiştirilir Safranbolu'da üç köyde (Akveren, Oğulveren, Davutobası) bir kaç aile bu işle uğraşmaktadır

Ekonomi: Safranın yüzyıl başında ekonomik değerinin ne olduğu hakkındaki belgeler henüz pek bilinmiyor 19yy sonunda Safranbolu'da ekim ayında toplanan safranın Suriye ve Mısır'a ihraç edildiğini biliyoruz 1923'te 3200 Osmanlı lirası değerinde safran İstanbul ve Ankara'ya ihraç edilmektedir Türkiye'de yetişen safran bugün yurt ihtiyacını karşılayamamakta, dışarıdan ithal edilmektedir

Hayvancılık

Kent içinde her evde genellikle bir inek vardır Sütü için beslenir Sabahları hergele denilen sürünün çobanı hergeleciye verilir Çevrede en çok beslenen hayvan tiftik keçisidir Sütten yoğurt, tereyağı yapılır Kasaplık hayvanlar daha çok erkek hayvanlardır Safranbolu'da koyun yenmez Keçiden sonbaharda kıyma denilen kavurma yapılır ve et kesilmediği zamanlar yenir Hayvancılık yünü, kılı ve derisi bakımından da önemlidir

Yaylalarda yapılan arıcılık da eski devir için önemli bir üretim koludur Şeker yerine kullanılan baldan ayrıca balmumu da çıkarılarak ihraç edilir Balmumu dikicilikte de kullanılan yardımcı bir maddedirDericilik

Safranbolu'nun en önemli üretimi deri ve deri eşyadır Safranbolu'da dericiliğin ne zaman başladığını bilmiyoruz Bu işe çok uygun Tabakha ne Deresi vadisinin, hem doğal yapısı hem de tabaklamakta kullanılan su kaynağı, atık suyun kolay atılabilmesi, pis koku ve görünümlerin esas kenti etkilememesi açısından belki de çok eskiden beri tabaklığa ayrıldığını söyleyebiliriz Dericilik 18yy sonuna kadar Osmanlılarda ileri bir düzeydeydi Safranbolu'daki dericilik hakkında Mordtmann 1852 yılında ekonomik değeri olduğunu yazıyor 1890 yıllarında ise 84 tabakhane sayılıyor Yine o yıllarda kentin nüfusu 7500 olduğuna göre dericilik çok yoğun bir üretim kolu olmalıdır Safranbolu'nun dış etkenlerden uzak kalması ve makineleşmenin dericiliği geç etkilemesi bu üretimin 20 yy ortalarına kadar az çok devamına neden olmuştur Loncalar 1910'da kanunla kaldırılmış olmasına rağmen gelenekler içinde etkisi gittikçe azalarak devam etmiştir Daha sonra yarı işlenmiş derilerin Avrupa'ya ihracı kârlı olmuş ve bunları satan tacirler içinden zenginler türemiştir 1924'te yayınlanan Safranbolu Ticaret ve Sanayi Odasının kitapçığında yüze yakın tabakhanede 415 kişinin çalıştığı; yemenici, kunduracı, dikici olarak 430 kişinin olduğu; sahtiyan, manda gönü, siyah ve beyaz vakete, kösele olarak 84600 Osmanlı lirası ihracat yapıldığı; kösele, glase ve rugan olarak 17900 Osmanlı liralık Avrupa deri ithal edildiği; çevreden 56000 Osmanlı lirası değerinde sığır, manda, keçi, koyun derisi getirtildiği, deri ile uğraşan 16, yemeni, kundura, kavafiye ticareti ile uğraşan 5 tacirin olduğu yazılır Yine aynı yıllarda Safranbolu Debbağ Şirketi bir deri fabrikasını tamamlamak üzeredir Bu fabrika ne yazık ki çok kısa bir süre çalışabilmiştir

Ayakkabı modası, köylü için daha ucuz lastik ayakkabıların satışa çıkması yemeniciliğin önemini azalttı Yarı işlenmiş derilerin de Anadolu'nun çeşitli yerlerinde kurulan fabrika ürünleriyle son olarak Demir ve Çelik Fabrikası dericiliğin sonu oldu

Tabakhane: Aynı adla anılan dere boyunca bir vadi içinde yer alır Mescidi ve kahvesi vardır Mescid altından çıkan su kimyasal yapısı ile tabaklığa uygundur Vadi kenarlarında yer alan doğal ve yapay çukurlara bırakılan deriler belirli bir sürede olgunlaşır Tabaklık yorucu ve uzun süren bir iştir Bu işte çalışanlar lonca düzeninde örgütlenmişlerdi Çevreden toplanan ham deriler burada işlenerek en iyi işlenmiş deri haline gelir Deri işlemede kullanılan yöntem gelenekseldir 1975'te geleneksel yöntemle ara sıra çalışan iki işlikle,bazı işlemleri makina ile yapan iki işlik vardır

Deri İşleyenler: Tabakhanede işlenen deriler dikiciler ,semerciler ve saraçlar tarafından alınır

Arasta:Yemeni diken dükkân sahibi dikiciler, arasta denilen çarşıda toplanmışlardır Yanlarında kalfa ve çırak çalıştırırlar Arastada 46 dükkân yer alır Çok küçük olan bu dükkânların her birinde 3-5 kişi çalışır Yemeniler iplere dizili olarak dükkânda sergilenir Yüzyıl başında üretilen yemeni türleri şunlardı: Kadın ayakkabıları, küçükten büyüğe: zenne, zelgerde Erkek ayakkabıları, küçükten büyüğe: lorta, ürüzger, ulu ayak Ayrıca mes ve süm süm mes yapılırdı Üretilen yemeniler daha çok dışarıdan gelen kavaflara satılır Bunlar çok sayıda hayvan ve denklerle Safranbolu’ya gelirler Dikiciler cumartesi günü öğleden sonra, ürettikleri yemenileri sepetlere koyarlar ve alıcılara toptan verirler Alıcılar çoğunlukla iki haftada bir gelir Dikiciler sabahlara kadar süren uğraşlarına rağmen ancak geçinmişler, zengin olamamışlardır Tabak ile kasım ayından kasım ayına hesaplaşırlar Daha önce para kullanılmaz Safranbolu'daki yemeniciliğin ne kadar etkin olduğu Kurtuluş Savaşı'nda ordu ihtiyacı bir bölümünü karşılamış olmasından anlaşılabilir 1923'te 15000 Osmanlı lirası değerinde kundura çevre köy ve kasabalara satılmaktadır

1975'te arastada çalışan bir iki dükkân kalmıştır

Semerciler ve Saraçlar: Ulaşımda önemli bir araç olan at ve eşek Safranbolu ve çevresinde çok sayıda kullanılıyordu Bu yüzden semercilik ve saraçlık yaygın bir üretim koluydu Çarşıda Semerciler İçi ve Saraçlar İçi adı verilen iki sokakta toplanmışlardır1923’te semercilikte uğraşan 120 kişi olduğu bilinmektedir

1975 yılında birkaç semerci bulunuyordu

Nalbantlık: Kent içinde her evde bir ya da iki binek hayvanı olduğu için bu hayvanların nallanması işlemini yapan nalbantlar vardı

Demircilik: Çarşı bölgesinde bugün bile yaşayan demirciler eski devrin çok önemli bir üretim koluydular Tarım aletleri, koşum takımlannın parçaları, ahşap ve deri işlemeye yarayan aletler, ev ekonomisinde kullanılan aletler, yapı üretiminde kullanılan alet ve malzemeler (balta, keser, çekiç, çiviler, burgu, güllap, kilit, kapı halkası, şakşağı, demiri, yel demiri, kancası vb) demirciler çarşısında yapılmaktaydı

Bakırcılık: Safranbolu, çevrenin bakır çarşısıdır Bugün yalnız kalaycılık ve dışarıdan getirilmiş bakır kap satan bakırcılar, eski devirde kendileri bakır kap yapıp satıyorlardıDokumacılık

Bez Dokuına: Dokumacılık evde yapılır Bir kapalı ekonomi ürünü olmasına rağmen üretim fazlası satılır, yerine çoğunlukla iplik alınırdı Yüzyıl başında evlerin belki dörtte birinde dokuma tezgâhı vardı Yine yüzyıl başında artık iplik eğirilmiyor dışarıdan getirtiliyordu Ticaret değeri olan bez daha çok kalın bezdir Bu bez tacire satılır Tacir bunu boyattırır Mavi boyalısından (Gök bez) köylüler erkek pantolonu yapar; üzerine çeşitli desende baskı yapılanı ise çite bezi adıyla satılır Köylü kadınlar bu bezden dizlik denilen şalvar yapar Ayrıca yatak yüzü, bohça yapılır Tacir satın aldığı ince bezden ise üzerine baskı yaptırarak sofra bezi, karakalem yazdırarak yazma baş örtüsü yaptırır ve satar Yollu dokunan beze alaca denir Döşemelik olarak da kullanılır

1923'te 72500 Osmanlı lirası değerinde pamuk ipliği getirilmektedir Yine aynı yıl 350 tezgâhta bez dokunmakta ve dokunan beyaz bez çevreye satılarak 21000 Osmanlı lirası gelir elde edilmektedir

Bugün dokumacılık kalmamıştır

Mutaflık: Hayvan kılından harar, kıl heybe, yem torbası, kolan, at çulu, kepre, sergi (bulgur vb serilen yaygı) bazı evlerde kadın ve erkekler tarafından dokunur Ticaret malıdır 1923'te mutaflıkla uğraşan 120 kişi, ticaretini yapan 5 tacir vardır 9 bin Osmanlı liralık satış yapılmaktadır

Bugün mutaflık kalmamıştır

Keçecilik: Koyun yünü ve eşek tüyünden evde ya da dükkânda yapılır Tümüyle ticaret değeri olan bir iştir 1923'te 10 keçeci olduğu biliniyor

GELENEK, GÖRENEK VE DİN

Gelenek, görenek ve din, azla yetinen bir yaşama felsefesi getirmiştir Tutumludur Lükse düşkünlük görülmez Herşeyde yalınlık vardır Yere oturur, yerde çalışır, yer yatağında yatar, yerde yemek yer Evde fazla eşya yoktur Süsleme bile malzemenin kendi yapısı içinde kalır Malzemenin doğal görünüşü bozulmaz Bu yüzden zengin ve fakir evleri kolay ayırt edilemez Bu yalınlığa rağmen bir bolluk vardır Yiyeceği boldur, çeşitlidir; odası çoktur, büyüktür; evi bile iki tanedir Hiçbir sıkıntısı olmayan, sağlıklı bir toplumdur

Harem-Selâmlık

Din ve gelenekler evi dışarıya kapar, bu yüzden ev içi ve bahçeler yüksek duvarlarla ayrılmıştır, pencereler kafeslidir, kadın yabancı erkeğe görünmez Bazen aynı evin içinde bile, kadınlar ve erkekler ayrı ayrı yaşarlar Safranbolu'da selâmlık ve harem olarak ikiye bölünmüş böyle evler vardır Bu düzen daha çok zengin evlerinde görülmekteydi Hacı Memişler’in bağ evi yanyana bitişik harem ve selâmlıklıdır İncelenen evler içinde Kaymakamlar Evi'nde harem ve selâmlık girişleri değişik katta iki ayrı sokaktan sağlanmıştır Hacı Salih Paşa Evi’nde de harem ve selâmlık için iki ayrı giriş ve iki ayrı merdiven vardır Diğer evlerde giriş tek olmakla beraber aile yaşantısını tedirgin etmeden evin merdivenden kolay ulaşılabilen bir odası selâmlık odası olarak kullanılır Selâmlık odaları biraz daha özenlidir Eski örneklerde tepe pencerelidir Tavanları daha süslüdür

Dönme Dolap:

Eski devirde ev içinde bile kadın yakın aileden olmayan erkeklere görünmediğinden evin harem bölümünden selâmlığa hizmet eden kadınların kendini göstermeden yemek, kahve, şurup alıp vermesi için iki oda arasında bir dolap içinde dönme dolap yapılmıştı Bu dolabın raflarına konan kaplar, dolap elle çevrilerek öbür bölüme iletilir Bu tasarım, ayn bir selâmlık bölümü ve hizmetlileri olmayan evlerin geleneklere uyumunu yansıtıyor

Selâmlık Köşkü:

Bazı evlerin bahçelerinde selâmlık köşkleri vardır Bu köşkler bir ya da birkaç odalıdır Ana oturma alanında çoğunlukla bi havuz yer alır Bazı evlerin alt katlarındaki selâmlık odalarında da havuzlara rastlanıyor Asmazlar'ın her iki Şehir evinde böyle havuzlar vardır Havuz yerden 50-60 cm kadar yüksektedir Çevresinde duvar dibinde sedirler yer alır Curtlar'ın yazlık selâmlık köşkünde pencere duvarında direkli bir sekilik, kahve ocağı, yanda iki oda abdestlik-helâ vardır Pencerelerde hâlâ cam yoktur Havuzlu ana zemin kat üzerine kurulmuştur Bağlar’da Rauf Beyler'in Evı'nde de görkemli bir selâmlık köşkü vardır Simetrik planı az bulunur niteliktedir İki odası ve arasındaki eyvanı, orta büyük havuzu ve çevresindeki sedirleriyle 8 metre açıklıklı havuz odası kalem işi süslemeleriyle olağanüstü bir mimarlığı yansıtır Selâmlık köşklerine ayrı bir sokak kapısı ile bahçeden girilir Bir tek odadan oluşan havuzlu bahçe köşklerine havuz odası orta havuzu, fıskiyesi, çevresinde sedirleri ve bazen kahve ocağı olan bu havuzlu odalar genellikle çokgen planlıdır Bağlar'da çeşme suyu olmayan bazı evlerde ortada bir kuyu, kenarında sedirler olan kuyu odaları vardır Bu odada da havuz odası gibi yazın serinlemek için oturulur Kuyuda su ve meyve soğutulur

Abdest

Dinin gereği olarak ibadet etmeden önce abdest almak zorunludur Evde bu işler için ayrılmış abdestlik ve gusülhaneler bulunur Yaşama birimi olan odanın boy abdesti almak için de düzenlenmiş olması aile içi yaşayışın gizliliği bakımından doğru çözümlenmiş bir sonuçturYine abdest bozma ve abdest alma yakın ilişkisi helâ-abdestlik düzeni ile çözümlenmiştir

Geleneklerin sonucu olarak bulaşık suları, helâ suyu ile karıştırılmaz Bulaşık yıkamak için bir tasarım yapılırsa kullanılan su ayrı bir yolla başka bir çukurda toplanır Evde ibadet için özel bir yer ayrılmamıştırİnançlara göre temiz olan her yerde, her odada namaz kılınabilir (Paphlagonia) bölgesinde yer almaktadır ve bilinen tarihi MÖ 3000 yıllarına kadar gider MÖ 3000 ve 4000 tarihli