Ad Soylu Sözcükler - İsim

İsim

Canlı ya da cansız, somut ya da soyut tüm varlıklara birer isim verilmiştir İsimler varlıkları tanımak ve tanıtmak için kullanılan sözcüklerdir Varlıklara isim verilmeseydi onları kolayca tanıma ve tanıtma, birbirlerinden ayırma olanağı bulamazdık Fiil her türlü eylemi bildiren bir sözcük olarak ne kadar önemliyse isim de varlıkları ayırt etmemiz açısından o kadar önemlidir
"Ali bahçede top oynuyor" cümlesinde "Ali" insan ismi; "bahçe" bir yerin ismi; "top" bir oyun aracının ismi olarak yer alır
Varlıkların birçok temel özellikleri olduğundan onların isimleri de bu özelliklere göre birçok çeşide ayrılır

Varlıklara Verilişlerine Göre İsimler

1 Özel İsim
Varlıklara tek tek verilmiş isimlerdir Başka bir deyişle özel isim bir tek varlığa verilmiş isimdir

• İnsanlara takılan isimler (Ali, Ayşe, Umut, Sevinç);
• Hayvanlara takılan isimler (Boncuk Kocabaş, Kılkuyruk);
• Kıta, ülke, bölge, kent, köy, kasaba, dağ, ova, yol, akarsu, yıldız ve yıldız kümeleri, ulus, dil isimleri (Asya, Afganistan, İç Anadolu, Konya, Kırkgöz, Ekinözü, Ağrı, Çukurova, İstiklal Caddesi, Ceyhan, Merih, Küçükayı, Türk, Türkçe);
• Her türlü kurum, kuruluş isimjeri (Türkiye Büyük Millet Meclisi, İstanbul Üniversitesi, Yardımsevenler Derneği);
• Gazete, dergi, kitap isimleri (Cumhuriyet, Nokta, İnce Memed)

özel isim sayılır
Özel isimlerin ilk harfi büyük yazılır Birkaç sözcükten oluşan isimlerde bağlaçlar dışında tüm sözcükler büyük harfle başlar Ayrıca özel isimlerin aldığı

• -i, -e, -de, -den (hal ekleri)
• -in, -i (tamlayan ve tamlanan ekler)
• -di, -miş, -se, -im, -sin, -dir (ek fiille)
• -le (bağlaç);
• -ler (çoğul eki) ekleri

kesme işaretiyle (') ayrılır:

Orhan'ı, Ankara'ya, Türkiye'de, Kapalıçarşı'dan, İstanbul'un iki yakası, Atatürk Türkiye'si, Ahmet'ti, Sivas'mış, Milli Eğitim Bakanlığı'ysa, Türk'üm, Mehmet'sin, Türkiye Büyük Millet Meclisi'dir; Ali'yle, Suat' lar

2 Cins İsmi
Aynı türden varlıkların tümüne birden verilmiş isimlerdir Yanlış olarak "cins isim" biçiminde kullanılmaktadır Cins isimleri kendi türleri içinde yer alan tüm varlıkları kapsadıkları gibi o cins içindeki varlıkları tek tek de kapsar:

• Çocuk ağlıyor (bilinen, görülen bir çocuk)
• Çocuk ilgi bekler (tüm çocuklar)

Varlıkların Oluşlarına Göre İsimler

1 Somut İsim
Duyularımızla kavradığımız, uzayda bir yer kaplayan varlıklara verilen isimlerdir Bu yüzden somut isimlere "madde ismi" de denilmektedir

Okulun bulunduğu sokakta geçit yok

Okul, sokak, geçit sözcükleri birer somut isimdir

2 Soyut İsim
Duyularımızla değil düşünce ya da inanç yoluyla kavradığımız, uzayda bir yer kaplamayan varlıklara verilen bu isimlere "mana ismi" de denilmektedir

İnsanı, coşku, sevgi, umut ve dostluk yaşatır

Coşku, sevgi, umut, dostluk sözcükleri birer soyut isimdir

Varlıkların Sayılarına ve Bir Yerde Bulunuşlarına Göre İsimler

1 Tekil isim
Sayı bakımından bir tek varlığı anlatan isim biçimidir

Pazar taze ve ucuz sebze, meyve alabileceğimiz en uygun yerdir

Pazar, sebze, meyve, yer sözcükleri birer tekil isimdir

2 Çoğul isim
Sayı bakımından birden çok varlığı anlatan isim biçimidir Türkçe'de tekil isimler -ler (-lar) ekiyle çoğul duruma getirilir

Bahçeler, parklar kurumuş yapraklarla doldu

Bahçeler, parklar, yapraklar sözcükleri birer çoğul isimdir

3 Topluluk ismi
Biçimce tekil olmalarına karşılık aynı türden varlıkların yer aldığı topluluğu anlatan isimlerdir
Bir alayda tabur, bölük ve takım gibi birimler bulunur

Alay, tabur, bölük, takım sözcükleri birer topluluk ismidir

Küçültme İsimleri
Bir varlığın benzerlerine göre küçük olduğunu belirtmek istediğimiz zaman başına küçük, ufak, minik gibi tamamlayıcı sözcükler getiririz

Küçük pencereden bir minik serçe girdi

Bunu küçültme ekleriyle de anlatabiliriz Küçük pencere yerine pencere-cik, minik serçe yerine serçe-cik diyebiliriz
Küçültme ekleri

• -cik,
• -cek
• -ceğiz'dir

Bunlar büyük ünlü uyumuna göre eklenir:

Bahçe-cik, yavru-cak, adam-cağız

Bu ekler isimlere küçültme, azaltma ve küçümseme anlamlarıyla birlikte acıma ve sevme anlamı da katar
Ayşe-cik (sevimli ya da zavallı); abla-cığım (sevgi); kadın-cağız (zavallı)

İsmin Halleri
İsimler cümle içindeki görevlerine ve genellikle de yüklemle olan ilgilerine göre

• ek almadan

ya da büyük ünlü uyumuna göre

• -i,
• -e,
• -de,
• -den

çekim ekleri alarak beş halde bulunur

1. Bahçe sulanacak (bahçe: YALIN HALDE, eksiz)
2. Okulu özledim (okul-u: -i HALİNDE, -i (-u) eki almış)
3. Çarşıya çıkacağız (çarşı-(y)a: -E HALİNDE, -e (-a) eki almış)
4. Evde bekleseydin (ev-de: -DE HALİNDE, -de eki almış)
5. Sinemadan geliyorum (sinema-dan: -DEN HALİNDE, -den (-dan) eki almış)

• Yalın halde bulunan isimler cümlede genellikle özne ya da belirtisiz nesne;
• -i halinde bulunanlar belirtili nesne;
• -e, -de ve -den halinde bulunanlar ise dolaylı tümleç görevini yapar

Buna göre;

• -i hali "belirtme",
• -e hali "yönelme",
• -de hali "bulunma",
• -den hali ise "çıkma, başlama" anlamı taşır

Yapılarına Göre İsimler
İsimler yapılarına göre üç ayrı özellik gösterir:

1 Basit (kök durumunda) İsimler
Anlamı ve yapısı bozulmadan daha küçük parçalara ayrılamayacak tek ya da birkaç heceli isimlere denir Göz, bal, taş; kelebek, deniz, kadın isimleri kök durumundadır Bu sözcükler ya tek heceli olduklarından parçalanamazlar ya da anlam ve yapılarını bozmadan parçalanma olanakları yoktur Sözcükleri hecelere ayırdığımızda ortaya anlamlı ya da anlamsız parçalar çıkar:

Ke-le-bek, de-niz, ka-dın

Bu parçalardan (hecelerden) hiçbirinin sözcüklerin anlamıyla ilgisi yoktur

2 Türemiş İsimler
İsim ve fiil soyundan sözcüklerle yansıma türünden sözcüklere yapım ekleri getirilerek oluşturulan isimlerdir Yapım ekleri ulandıkları sözcükten apayrı bir sözcük türetir
Belli başlı isim türetme ekleri şunlardır:

• -lik (taş-lık, göz-lük, anne-lik, güzel-lik, demokrat-lık, halkçı-lık)
• -deş (arka-daş, meslek-taş, yurt-taş)
  
• -ce, -çe (Türk-çe, Alman-ca, Arap-ça; karaca, kaynar-ca)
• -me (gör-me, kaz-ma, dondur-ma)
  
• -mek (ara-mak, gör-mek; ye-mek, kaymak)
• -iş (yar-ış, kurtul-uş; söyle-yiş, gül-üş)
• -ı (yap-ı, gez-i, ölç-ü, çat-ı; kork-u, doğ-u)
• -ti (belir-ti, ağar-tı, karar-tı; ürper-ti)
• -(i)nti (üz-üntü, kur-untu; kır-ıntı; yığ-ıntı)
• -gi, -ki (sil-gi, as-kı, at-kı; çiz-gi, ver-gi, sev-gi, bil-gi)
• -(i)m (biç-im, bak-ım; dön-üm, kes-im; dil-im, yar-ım; tak-ım, koş-um; doğ-um, seç-im; uçur-um, kaldır-ım; anla-m, kavra-m)
• -(e)k (tara-k, ölç-ek; sığın-ak, kon-ak; di-le-k, iste-k)
• -(i)k (öksür-ük, piş-ik; kat-ık, böl-ük; sar-ık, kaz-ık)
• -gin, -kin (soy-gun, bas-kın; yan-gın; diz-gin)
• -in (gel-in, yığ-ın, ak-ın)
• (-il, -ir)ti (gür-ültü, pat-ırtı, fıs-ıltı, gıc-ırtı)

3 Bileşik İsimler
İki ya da daha fazla sözcüğün aralarına herhangi bir ek giremeyecek biçimde birleşip kalıplaşmasından oluşan ve yeni bir anlam kazanan isimlerdir:
Kara-fatma, ana-yasa; aslan-ağzı, kuş-palazı; bin-dallı, çifte-telli; atar-damar, can-kurtaran; alış-veriş, uyur-gezer; beşi-bir-yerde, beş-parmak-otu

İsim Tamlamaları
İki isim arasında çeşitli yönlerden anlam ilgilen kurmak amacıyla oluşturulan sözcük öbeğine isim tamlaması denilir İsim tamlaması iki öğeden oluşur İlk öğe tamlayan (ya da belirten) ikinci öğe ise tamlanan (ya da belirtilen) adını alır

Okulun kapısı
tamlayan tamlanan

Anlamları ve kuruluş biçimlerine göre dört çeşit isim tamlaması vardır:

1 Belirtili İsim Tamlaması
Tamlayanla tamlanan arasında iyelik (ait olma) ilgisi bulunan tamlamalardır
Tamlayan -in, tamlanan -i eki alır: Ev-in iç-i, çocuğ-un kalem-i

Orhan'ın ayakkabısı
tamlayan tamlanan

2 Belirtisiz İsim Tamlaması
Tamlayanı tamlananın türünü gösteren isim tamlamalarıdır Tamlayan ek almaz, tamlanan -i eki alır Belirtisiz isim tamlamaları dilimize çok geniş bir anlam zenginliği katar

Çiçek kokusu
tamlayan tamlanan

3 Eksiz İsim Tamlaması
Tamlayanı da tamlananı da ek almamış olan isim tamlamalarıdır Bu tür tamlamalarda tamlayan tamlananın neden yapıldığını ya da neye benzediğini gösterir Eksiz isim tamlamaları sıfat tamlamalarına benzer

Altın saat
tamlayan tamlanan

tunç yürek
tamlayan tamlanan

4 Zincirleme İsim Tamlaması
Tamlayanı ya da tamlananı, bazen her ikisi, birer isim tamlaması olan isim tamlamalarıdır
Televizyonun kutusunun kapağı
belirtili isim tamlaması tamlayantamlanan