TÜrk Edebİyati Tarihi

TÜRK EDEBİYATI TARİHİ


Türk edebiyatı tarihi, Türklerin kültür değişimlerine göre üç ana grupta incelenir:

İslamiyetten Önceki Türk Edebiyatı

İslam Etkisindeki Türk Edebiyatı

Batı Etkisindeki Türk Edebiyatı

Elbette bu üç grubu kesin hatlarla birbirinden ayırmak mümkün değildir Çünkü İslam etkisine girince eski edebiyat tamamen yok olmadığı gibi Batı etkisine girince de İslami edebiyat bitmemiştir Ancak genel tercihin değişmesi, bu ayrımı ortaya koyar

Bu ana grubun içinde de değişik anlayışların oluşturduğu ayrılmalar görülür Bunları bir şema halinde gösterelim




Şimdi bu dönemleri ayrıntılarıyla görelim;



İSLAMİYETTEN ÖNCEKİ TÜRK EDEBİYATI

Tarihin karanlık devirlerinden, İslamiyetin kabul edildiği 8 - 10 yüzyıla kadar sürer Bu edebiyatı kendi içinde iki gruba ayırabiliriz



1 Sözlü Edebiyat

Henüz yazı yokken , Türk toplumlarında ozan denen saz şairleri bulunurdu Bunlar, dini törenlerde ve bütün sosyal etkinliklerde şiir söyler, destan okurlardı Böylece dilden dile dolaşan bir şiir geleneği oluşmuş, tarih boyunca tüm kültür değişmelerine rağmen yok olmayan bu gelenek günümüze kadar sürmüştür

Bu edebiyatın genel özelliklerini şu şekilde maddeleştirebiliriz:

Asıl ürününü doğal destanlar dediğimiz tür oluşturur

Sığır (av törenleri), şölen (dini ayinler), yuğ (ölen kişinin ardından yapılan törenler) adı verilen toplantılardan doğmuştur

Ozan, baksı, kam denen kişilerce, saz eşliğinde söylenir

Şiirlerde hece ölçüsü kullanılmış, bunların yedili sekizli ve on ikili olanları tercih edilmiştir

Dörtlük nazım birimi kullanılmıştır

Daha çok yarım kafiye ve redif kullanılmıştır Bazı şiirlerde kafiye, dize başlarında görülmekle birlikte, sonlarda kullanılması daha yaygındır

Nazım şekli olarak, sav, sagu ve koşuklar görülür Sav, atasözü özelliği gösteren şiirlerdir Şiir şeklinde olmayan savlar da vardır Sagu ölen kişinin ardından söylenen ağıtlardır Koşuk; aşk, hasret, doğa güzelliği hakkındaki şiirlerdir

Dil yabancı tesirlerden uzak, saf bir Türkçedir

Sözlü edebiyatın en önemli kaynağı destanlardır Dünya edebiyatları içinde destanlar yönüyle en zengin edebiyat Türk edebiyatıdır Diğer milletlerin bir veya iki destanı varken Türklerin bunlardan kat kat fazla destanı vardır

Destan, milletin hayatını derinden etkileyen büyük savaşlar, göçler, istilalar sonucunda oluşur Eğer tarihin karanlık devirlerinde, halk arasında oluşmuş ve sonradan bir şair ya da yazar tarafından yazıya geçirilmişse doğal destan adını alır Millet hayatında önemi olan bir olayı bir şair ya da yazar kendisi destanlaştırmışsa buna da yapma destan denir

Elbette bir milletin tarih zenginliğini doğal destanlar ortaya koyar Bu yönüyle Türk destanları bir hayli önemlidir

Türk destanları iki gruba ayrılır: İslamiyetten önceki destanlar ve İslamiyetten sonraki destanlar



İslamiyetten Önceki Destanlar

Alp Er Tunga Destanı

MÖ VII asırda Türk - İran savaşlarında ün kazanmış, İran ordularını defalarca mağlup etmiş bir Türk hükümdarını anlatır Daha sonra İranlılar tarafından hile ile öldürülmüştür Onun İran destanındaki adı Afrasyab’dır Alp Er Tunga’nın ölümünde söylenmiş bir sagu Divan-ı Lügat’it Türk’te bulunmuştur Ancak bununla ilgili asıl bilgi Şehname adlı İran destanında vardır



Şu Destanı

Şu adındaki bir hükümdarın Büyük İskender’in Türk illerine yürüyüşü sırasında onunla yaptığı savaşları anlatır Sonunda Şu, İskender’le anlaşır ve Balasagun yöresine yerleşir Bazı Türk boylarının adlarının nereden geldiğinin izahı yönüyle önemlidir Eski Saka devletinde hükümdarlara Şu adı verilmesi dolayısıyla, bu destan Saka destanı olarak da bilinir



Hun - Oğuz Destanları

Eski Türk devletlerinden tarihini en iyi bildiğimiz büyük devlet Hunlardır İki destanları vardır Doğu Hunları temsil eden Oğuz Kağan ve Batı Hunları temsil eden Attila destanlarıdır



Oğuz Kağan Destanı

Oğuz Kağan adlı bir hükümdarın savaşlarının anlatıldığı en önemli Türk destanlarındandır MÖ II asırda doğmuştur Birçok değişikliğe uğramış, birçok katkılarla değişmiştir Destanda Türklerin bazı boylarının isimlerinin nereden geldiği anlatılır Oğuz Kağan’ın halkına değişik hedefler göstermesi de dikkate değer bir husustur



Attila Destanı

Batı Hun Hükümdarı Attila’nın fetihleri etrafında oluşmuştur MS V asırda Avrupa’ya korkulu yıllar yaşatan Attila, Rusya’dan Fransa’ya kadar bütün Avrupa’yı almış, Roma’ya kadar uzanmıştır Evlendiği gece çok içtiğinden burun kanamasıyla ölmüştür Destanda onun ölümüyle ilgili söylenen ağıtta bir ölüm feryadı değil, kahramanlıklar anlatılmıştır



Gök - Türk Destanları

Tarihte kurdukları devlete Türk adını veren ilk Türkler; Gök-Türkler’dir MS V asırdan VIII asra kadar Ortaasya’yı ellerinde tutmuşlardır Gök-Türklerin devlet kurmadan önceki yaşayış ve inançlarını anlatan iki destanları vardır: Bozkurt Destanı ve Ergenekon Destanı



Bozkurt Destanı

Destanın esası yok olma felaketine uğrayan Gök-Türk soyunun yeniden dirilip çoğalmasında bir Bozkurt’un Anne Kurt olarak etkili olmasıdır



Ergenekon Destanı

Düşmanları tarafından yenilen Türkler, yok olma aşamasına gelmişti Düşmanın elinden kaçabilen iki aile, yolu izi olmayan Ergenekon’a gelmiş orada dört yüz yıl büyüyüp çoğalmış ve demir dağı eritip Ergenekon’dan çıkmışlar; atalarının düşmanlarını yenip Gök-Türk devletini kurmuşlardır Destanın en önemli özelliği tarihle benzerlik göstermesidir Türklerin demiri işleyen ilk kavim olduğunu anlatması da önemlidir



Dokuz Oğuz - On Uygur Destanları

Dokuz Oğuz boyuyla On Uygur boyu birleşip tek bir boy haline gelmişlerdir İki destanları vardır: Türeyiş Destanı ve Göç Destanı



Türeyiş Destanı

Destana göre eski Hun hükümdarının iki kızı vardı Hükümdar, kızlarının tanrılarla evlenmelerini istiyordu

Bu yüzden onları insanlardan uzak bir yere bıraktı

Tanrı nihayet Bozkurt şeklinde geldi ve kızlarla evlendi Bu evlenmeden bozkurt ruhu taşıyan Dokuz Oğuz - On Uygur çocukları doğdu



Göç Destanı

Uygurların hükümdarının Çinlilerle savaşmamak için Çin prensesiyle evlenmek istemesi ve Çinlilerin bu prenses karşılığında Türklerce kutsal sayılan bir taşı almalarını anlatır Taş gidince Uygur ülkesine felaket çöker Uygur halkı Beş Balıg denilen yere yerleşir Destanın en önemli özelliği değersiz bir kaya parçasının bile hiçbir şey uğruna düşmana verilmeyeceği inancını anlatmasıdır

İslamiyetten sonraki destanları Halk edebiyatında anlatacağız

Türklerden başka milletlerin de tarihi destanları vardır: Bunlar doğal destanlardırBunları şu şekilde sıralayabiliriz

Almanların
Nibelungen

Finlilerin
Kalevala

Fransızların
Chanson de Roland

İngilizlerin
Robin Hood

Yunanlıların
İlyada ve Odysse

Rusların
İgor

Hintlilerin
Mahabarata ve Ramayana

İranlıların
Şehname

Japonların
Şinto




2 Yazılı Edebiyat

Türklerin yazılı eserler ortaya koymasıyla başlar Yazılı Türk edebiyatının, bugün elimizde sağlam vesikaları bulunan başlangıcı MS VIII asra aittir Bu vesikalar ilk ulusal alfabemiz olan Gök-Türk yazısıyla yazılmış Gök-Türk yazıtlarıdır Yazıtlardaki alfabenin işlenmişliğine bakılırsa bu yazı dilinin çok eski çağlarda da kullanılmış olması muhtemeldir Nitekim V asırda yazıldığı söylenen ve Kırgızlara ait olduğu bilinen Yenisey Yazıtlarında da aynı alfabenin kullanıldığı görülmektedir



Gök-Türk Yazıtları (Orhun Abideleri)

Türk edebiyatının ilk yazılı örnekleri, taşlar üzerine yazılarak bırakılmış eserlerdir Bunlar üç taş halindedir Bunlardan birincisi 720 yılında Tonyukuk tarafından diktirilen ve yine Tonyukuk tarafından yazdırılan taştır Diğer iki kitabeden birisi 732 yılında Kültigin adına, diğeri 735 yılında Bilge Kağan adına dikilmiştir

Yazıtlarda kullanılan dil, yabancı tesirlerden uzak, sade bir dildir Yer yer realist bir tarih dili, yer yer milli ve sosyal eleştiri cümleleri, yer yer kudretli bir hitabet dili ile yazılmıştır

Yazıtlarda Türk milletinin benliğini unutmaması gerektiği, düşmanın tatlı sözlerine, hediyelerine aldanmayıp vatanın birlik ve beraberliği için çalışılması gerektiği anlatılmıştır Yazıtlar aynı zamanda Türk boylarının isimlerini içeren yazılı bir belgedir

Yazıtlardan XIII yüzyılda Cüveyni, “Tarih-i Cihangüşa" adlı eserinde söz etmiş ancak bu pek ilgi görmemiştir Yazıtları Avrupa ilmine ilk kez Strahlenberg isimli bir İsveç subayı tanıtmıştır Yazılar ise 1893'te Danimarkalı Prof Thomsen tarafından çözülmüştür 1922'de tamamı okunarak yayınlanmıştır

Türklerin İslamiyetten önce kullandıkları bir diğer alfabe de Uygur alfabesidir Bu, Uygurların oluşturduğu bir alfabe olmayıp Mani dinine mensup Soğdak yazısıdır Uygurlar Mani dinini kabul edince o dinin alfabesini de kabullenmişlerdir Bu alfabeyle yazılan Altun Yaruk ve Sekiz Yükmek adlı eserler Budizm’i anlatan dini metinlerdir



İslam Etkisindeki Türk Edebiyatı

İslamiyetin Kabulü, Türklerde büyük değişiklikler yaptı Yaşayışları, kültürleri yeni dinle şekillendi ve dolayısıyla bu, sanatlarında da oldukça geniş bir değişiklik yaptı Bu sırada İslamı yerinde öğrenmek için birçok Türk aydını Arap ve Fars diyarlarına gitti Burada Arapça ve Farsçayı çok iyi öğrenen aydınları, bu dillerin son derece gelişmiş ince edebiyatları büyük ölçüde etkiledi Bu edebiyatı Türkçe’ye uygulamak istediler ve böylece yeni bir edebiyatın başlamasını sağladılar Sonuçta Batıyla tanışana kadar sürecek yaklaşık on asırlık bir edebiyat başlamış oldu



İlk Sanatçılar ve İlk Eserler

İslamiyetle VIII yüzyılda tanışmasına rağmen Türklerin elimizde bulunan ilk İslami eserleri XI yüzyılda yazılmıştır Ancak bunlara ilk İslami eser demek de zordur Çünkü eserlerdeki üslup, onlardan önce bu tarz eserlerin olduğu izlenimi vermektedir Ancak bunlar tarih içinde kaybolmuştur Belki tarihi araştırmalar ileride daha eski örnekleri ortaya çıkarır

Şimdi elimizde bulunan ilk İslami eserleri inceleyelim



Kutadgu Bilig

Yusuf Has Hacib tarafından yazılan bu eser elimizdeki en eski İslami eserdir

Kutluluk bilgisi, saadet bilgisi, devlet olma bilgisi anlamındadır Kitap gerek fert olarak gerekse toplum halinde yaşayan insanların, iyi bir siyasetle idare edilip, dünyada ve ahirette mesut olabilmeleri için tutulacak yolları gösterir Bu yönüyle bu kitaba bir “siyasetname” denebilir Eser mesnevi nazım biçimiyle yazılmış olup 6645 beyittir Aruz ölçüsüyle yazılan beyitler dışında, Türk şiirine has dörtlükler, cinaslar da görülür

Hakaniye lehçesiyle yazılmış olan eserde kelimelerin çoğu Türkçe olmasına rağmen özellikle dini terimlerin Arapça olduğu görülür Az da olsa Farsça sözcüklere rastlamak da mümkündür Eserde dört şahıs konuşturulur Aslında bunlar sembolik şahıslardır Bunlardan Güntoğdu adlı hükümdar, adaleti; Aytoldı adlı vezir, saadeti; Öğdülmüş adlı vezirin oğlu aklı; Odgurmuş adlı bir dindar da kanaat etmeyi temsil eder

Eser 1070 yılında Tabgaç Buğra Han’a sunulmuştur



Divan-ı Lügat’it Türk

Kaşgarlı Mahmut tarafından yazılan bu eser Türkçenin ilk sözlüğü ve dilbilgisi kitabıdır Ancak hazırlanışı ve içindekiler bakımından devrinin dili, tarihi, coğrafyası ve sosyolojisi hakkında değerli bilgilerle zengin bir milli kültür hazinesidir

Eser, Türk dilini Araplara öğretmek amacıyla yazılmış, bu nedenle Arap diliyle kaleme alınmıştır Arapça olmakla beraber içinde o devir için çok sayıda Türkçe kelime ile Türk Halk edebiyatından ve halk dilinden alınmış çok sayıda şiir örnekleri, Türkçe deyimler ve atasözleri vardır Türkçe kelimelerin sayısı 7500'den fazladır

Divan-ı Lügat’it Türk’teki Türkçe örnekler, Gök-Türk yazıtlarından bu yana bize kadar ulaşan en eski Türk edebiyatı hatıralarıdır Bunlar arasında koşuklar, sagular, destan parçaları vardır



Atabet’ül Hakayık

Edip Ahmet Yükneki tarafından yazılan bu eser Kutadgu Bilig’den yarım asır sonra gelir Kitabın adı “Hakikatlar eşiği” anlamına gelir Eser Sipehsalar Mehmet Bey adlı birine sunulmuştur

Bütünü, gazel şeklinde söylenmiş 46 beyit ve 101 dörtlükten oluşur Aruz ölçüsüyle ve Kutadgu Bilig’in kalıbıyla yazılmıştır

Eserin konusu tamamen dini ve ahlakidir Yazar, bu eserle didaktik bir vaaz ve nasihat kitabı yazmak istemiştir Eserde dindarlığın faziletlerinden, ilmin mutluluğa götüren yol olduğundan söz edilir

XI asırda yazılan bu üç eserle, Türk edebiyatına yeni bir kapı açılmıştır Artık Türk aydınının önünde Arap ve Fars edebiyatları gibi iki klasik edebiyat vardı

• • •

Ancak aydınların bu tercihinin, halkın tümüne yayıldığını söylemek zordur Halk arasında ozan denilen saz şairleri etkisini hiç kaybetmemiş, özellikle göçebe boylar arasında aynı işlevini sürdürmüştür Ancak müslüman olan ozanların şiirlerini, destan ve koşuklarını İslami motifle süslememeleri beklenemezdi Bunun açık tesirini İslamiyetten sonra oluşan Türk destanlarında görüyoruz Bunlardan önemlileri şunlardır



Satuk Buğra Han Destanı

Müslüman olan ilk Türk devletini kuran Satuk Buğra Han’ı anlatan destan, birtakım olayları ve coğrafi mekanları doğru vermesine rağmen tarih kabul edilemeyecek kadar destansı ve hayali motiflerle süslüdür 9 ve 10 asırda oluşmuştur Eski Türk destanlarındaki motifler İslami anlayışla değiştirilmiş ve müslümanlarla kafirlerin savaşı haline dönüşmüştür



Manas Destanı

Kırgız Türkleri arasında 11 ve 12 asırlarda oluşmaya başlamış, kısa zamanda büyük bir Türk destanı halini almıştır Destanda Manas adlı bir kahramanın kafirlerle savaşları anlatılır Elbette halk kültüründe oluştuğundan eski destanlardan motifler de alınmıştır Destan Kırgız Türkçesiyle yazılmıştır



Cengiz Destanı

Ortaasya’da 13 asırda oluşan ve Moğol hükümdarı Cengiz’in hayatını ve savaşlarını anlatan destandır

• • •

İslamiyetin kabulünden sonra Ortaasya’da görülen bir diğer edebiyat da Tasavvuf edebiyatıdır

Tasavvuf, İslamiyeti yaymak için kurulan tekke ve tarikatların oluşturduğu bir akımdır Tek amacı Allah’ı tanıtmak, sevdirmek, hissettirmektir Bu amaçla ilk tarikat Ortaasya’da 12yüzyılda görülür Bu tarikatı kuran ve hemen yaşadığı asırdan başlayarak binlerce Türk insanı üzerinde asırlar boyu, derin tesir bırakan ilk büyük mutasavvıf Hoca Ahmet Yesevi’dir



Hoca Ahmet Yesevi

Yesevi çok sevilen tarikatıyla, Ortaasya Türkleri arasında İslamın yerleşip genişlemesini sağlamıştır İslamla ilgili sözlerini Divan-ı Hikmet adını verdiği kitapta toplamıştır

Bu eserdeki şiirler dil, ölçü, şekil gibi dış unsurları bakımından halk şiirine yakındır Sade bir Türkçeyle 7'li ve 12'li hece kalıplarıyla söylenen bu şiirler dörtlükler halindedir Ancak çok az da olsa aruzla söylenen dörtlükler de vardır

Divan-ı Hikmet bu dönemde ele geçen diğer eserler gibi Hakaniye Lehçesiyle yazılmıştır Eserde Allah aşkına, peygamber sevgisine, ibadete, cennet ve cehenneme, Allah’tan başkasına duyulan sevginin gönülden çıkarılmasına dair birçok manzume sıralanmıştır

Yesevi’nin tarikatında eğitilmiş birçok mürit göç eden boylarla beraber Anadolu’ya gelmiş, tarikatın öğretilerini burada yayarak yeni tarikatlerin kurulmasına katkıda bulunmuştur

• • •

1071 Malazgirt Zaferi’nden sonra Türklere Anadolu’nun kapıları tamamen açılmış ve Türk boyları akın akın Anadolu’ya göç etmiştir Özellikle 12 yüzyılda yoğun bir göç dalgası Anadolu’nun tümüne yayılmış, müslüman Türk nüfusu bir hayli artmıştır Elbette bu nüfusla beraber büyük bir kültür ve medeniyet de gelmiş, Ortaasya Türk kültürü yeni bir koldan gelişmeye başlamıştır Yaklaşık iki yüz yıl Anadolu’ya yerleşmeye çalışan Türkler bundan sonra yeni eserler vermeye başlamış ve böylece “Anadolu Türk Edebiyatı” başlamıştır