Felsefi Terimler Sözlügü U

Felsefi Terimler Sözlügü U

UTULİTARİZM: Etikte bir eylemin doğruluğunu etkilediği kişilere getirdiği mutlulukla ölçen görüş

İngiliz düşünürleri Jeremie Benthamın temellerini atıp John Start Millin geliştirdiği utilitarizm öğretisine göre ahlakın ölçütü yarardır Mill “felsefenin doğuşundan beri düşünürlerin en üstün “iyi”nin ne olduğunu aradıkları ve bunu Benthamla birlikte bulduğunu savunur Ve en üstün iyi yarardır ve iyiyi kötüden ayırmak için yararlı olup olmadığına bakılmalıdır der
Utilitarizm herhangi bir eylemin yalnızca o eylemde bulunan kişiye değil herkese yarar sağlanmasına doğruluk ölçütü olarak alır

Bentham ve Mille göre mutlak iyi haz duygusunun acıya yalnızca yararlılık ilkesi ışığında yorumlandıklarında anlamlıdır İnsan davranışının tek amacı haz duygusunu arttırmak olduğunda herhangi bir davranışın doğruluğunun ya da gerekliliğinin belirlenmesinde alınacak ölçüt de bu mutluluk hedefi açısından yararlıdır En çok sayıda kişiye en yüksek düzeyde mutluluk” sağlayacak eylem özellikle yaşama alanında önemli rol oynar Yasa koyucu toplumdaki bireyler en üst düzeye çıkarmaya çalışır Benzer biçimde bireyin öbür topluluk üyelerine zarar vermesini engellemek için de caydırıcı cezalar belirler Bu ceza kötüdür fakat daha büyük bir kötülüğü önlediğinden yaralı görülebilir

USÇULUK: Alm Rationalismus, Fr rationclisme, İng rationalism, Lat ratio = us, es t akliye

Us bilgisine dayanan, doğruluğun ölçütünü duyularda değil, düşmede ve tümdengelimli çıkarımlarda bulan öğretilerin genel adı

1 Bilgi öğretisinde usculuk, bilginin usa, anlığa, düşünceye dayandığını ileri sürer Usta gerçekliğin bilgisini veren önsel kavramlar ve önsel önermeler vardır
Eski Yunan filozoflarından bir çoğu, özellikle Parmenides ve Platon usçudurlar

Yeniçağda Descartes usçuluğu temellendirmiştir Ona göre, doğruluk duyusal algılarda değil, ,us kavramlarında, doğuştan kavramlarda (ideae innatae'de) verilmiştir Bu gibi kavramlar matematiğin kavramları ile töz, nedensellik gibi düşünce kavramlarıdır Bunlar doğuştandırlar, başka deyişle usa dayanırlar, doğrulukları duyusal algıda değil, düşüncede temellendirilmektedir Çünkü "Açık ve seçik olarak kavranan her şey doğrudur", burada doğru, gerçek oluşu da dile getirir
Başka usçu filozoflar: Spinoza, Leibniz, Kant, Hegel Hegel usçuluğun doruğuna ulaşmıştır Ona göre asıl gerçeğe , hiç deneye başvurmadan, yalnızca düşünmenin sınırları içinde kalınarak varılabilir; "Usa uygun olan gerçektir, gerçek olan da usa uygundur"

2 Tüm gerçekliğin yapısını usa dayanarak kurmaya çalışan öğretiler yüzyılda modern ilimlerle bağlılık içinde olan fizikötesi eğilimlerin us ülküsü olarak )

3 Yöntem bakımından usçuluk:
a Matematiğe ve onun yöntemlerine yönelen çalışmalar: Bilgiyi özellikle fel- sefe bilgisini, az sayıda temel önermelere, ilkelere dayanarak, az sayıda ilkelerden çıkararak usa uygun bir dizge olarak oluşturma çabası (CSr Spinoza'nın "Ethica" adli yapıtının alt başlığı "geometrik yönteme göre tanıtlanmış" sözlerini taşır)
b Salt düşünmenin içinde kalarak, yalnızca kavramın kendi kendine işlemesiyle bilginin oluşmasını sağla- yan yöntem (Ör Hegel'in eytişimsel yöntemi, kaplamı en geniş olan kavramdan kalkarak bütün düşünülenleri birbiri ardından aynı yöntemle geliştirir; eytişim, hem düşünmenin hem de tüm varlığın (gerçeğin) gelişme biçimidir; böylece eytişim Hegel'de evrensel bir yöntem olur)
c Bilgi kazanmada ve yaşamı biçimlendirmede tek araç olarak usun tutarlı bir biçimde uygulanması (eğilim olarak örneğin modern pragmacılıkta)
USDIŞÇILIK: Alm Irrationalismus, Fr irrationalisme, İng irrationalism
Yaşamada ve bilgilerde usdışı öğelere tek yanlı olarak ağırlık veren görüş Şu türleri vardır:
1 (Bilgi öğretisinde) Görü, sezgi, sevgi, duygu ve içgüdüleri bilginin kaynağı sayan görüş
2 (Fizikötesinde) Usdışı bir evren temelinin bulunduğunu kabul eden görüşlere verilen ad

USSAL: (Os Aklî, Mâkul, Müstenidi akıl, Nazari, Zihni, Mantıki, Müstedel, Nutki; Fr Rationnel, Al İng Rational, ayrıca Al Verminftig, İt Razionale) Usa değgin Usauygun ve usçul da denir Usa uygun düşeni, usun saçma bulmadığını da dile getirir Usla elde edilmiş olan anlamında da kullanılır Bütün anlamlarında usdışı deyiminin karşıtıdır Sağduyuya aykırı düşmeyen, ussaldır Dilimizde Türkçe yazımıyla rasyonel deyimi de kullanılıyor Türk Dil Kurumunca yayımlanan Ruhbilim Terimleri Sözlüğünde şöyle tanımlanmıştır:
"Coşkuyla değil, us ve düşünme süreçleriyle ilgili olan" Ruhbilim dilinde coşkusal deyiminin karşıtı olduğu gibi, metafizik dilde de sezgisel ve kılgısal deyimlerinin karşıtıdır Adı geçen Ruhbilim Terimleri Sözlüğünde bütün ruhsal görünümlerin ölümsüz ve nesnel olmayan bir ruhun görünümleri olduğunu savunan felsefe ya da dinsel ruhbilim akımını dile getiren ing rational psychology deyimi karşılığı olarak ussal ruhbilim, elde bulunan tutamaklar arasından en iyilerini seçerek güvenilir yargılarla sağlam bir yoldan sorunları çözmeyi dile getiren ing rational problem-solving deyimi karşılığı olarak ussal sorun çözümü, davranışları öncelikle duyumlara ve sezgilere dayanan coşkusal tipin karşıtı olarak daha çok usla davranan tipi dile getiren Dr Jungun terimi ing rational type deyimi karşılığı olarak ussal tip deyimleri önerilmiş ve tanımlanmıştır Bk Usalır, Us, Ussallık, Ussallaştırma
USLAMLAMA: (Os İstidlâl, Muhâkeme, Fikrü nazar, Kıyâsı aklî, Huccet, Kıyâs, Nazar, İstidlâli tâhlilî, Delil, Fikir; Fr Raisénnement, Al Vernunftschluss, İng Reasoning, İt Ragionamento) Ussal yargıların mantıksal dizimi Usavurma da denir Çıkarsama ve bunun anlamdaşı olan Çıkarım deyimleriyle de yakın anlamlıdır Bilinen önermelerden bilinmeyen önermeleri çıkarmayı dilegetirir, eşdeyişle belli bir takım önermelerden mantıksal ilerlemelerle sonuç çıkarmaktır Örneğin buğdayın besleyici olduğunu ve ekmeğin buğdaydan yapıldığını biliriz, doğru olduklarını bildiğimiz bu önermelerden "ekmek besleyicidir" sonucunu çıkarırız; bu, bir uslamlamadır Bu yüzden uslamlamaya us yürütme (Akıl yürütme) de denir Mantık, bu uslamlama bilimidir Bir önermenin doğru olup olmadığı, mantığın işi değil, o önermenin ilgili olduğu bilimin işidir Mantık, bir önermenin doğru olup olmadığını bilemez, sadece "A önermesi doğruysa B önermesi de doğru olmalıdır" der, uslamlama da budur Aristoteles'in tasım öğretisi böylesine bir uslamlamadır Uslamlama, tümdengelim ve tümevarım yöntemiyle yapılır Uslamlamak (muhakeme etmek), ussal bir işlemdir Bu yüzden us, uslamlama yetisi olarak de tanımlanmıştır Örneğin Fransız düşünürü Descartes (1596-1650), felsefesini, uslamlamayla kurmuştur Descartes'a göre bir düşünceyi meydana getiren daha önceki bir düşüncedir Öyleyse düşünce zincirinin arasına yanlış bir düşünce karıştırmaksızın sırayı titizlikle kovalayarak gerçeğe varılabilir Uslamlamanın büyük değeri yeni bilgiler vermesi, bilgilenme sürecinin kuram ve varsayım gibi yüksek bilimlerini oluşturmasıdır Tümdengelen uslamlamalarda çıkarılan sonuç kesindir, tümevaran uslamlamalarda olasılı ya da yanlış olabilir Alman idealisti Hegel, uslamlama'yı Al Schluss deyimiyle dile getirmiştir, bu, aynı zamanda tasımı anlamına da gelir Nitekim Hegel'in Mantık'ını Fransızcaya çeviren Georges Noel (Paris 1897), Hegel'in bu deyiminin karşılığı olarak, uslamlama ya da tasım (Fr Raisonnement ou syllogisme) deyimini kullanmıştır Hegel, uslamlamayı küçümser ve "keyfe göre konulan önermelerden keyfe göre sonuçlar çıkarma" olarak tanımlar, bunun yerine diyalektik yöntem'i koyar Hegel'e göre sonuç çıkarma, keyfe göre ve rastlantısal değil, kesin ve zorunlu olmalıdır ki bunu da ancak diyalektik yöntem sağlar Hegel nasıl uslamlamayı diyalektik yönteme oturtmuşsa, Descartes ve onun izleyicisi Spinoza da geometrik yönteme oturtmuşlardı Descartes ve Spinoza'ya göre de felsefe, rastgele uslamlamalarla değil, geometrik yöntem'le kesin ve zorunlu sonuçlar çıkarmalıdır Ne var ki uslamlama, bilimsel kullanımında, hiç de keyfe göre ve rastlantısal sonuçlar vermez İnsanlar ölümlüyse ve Sokrates de bir insansa, Sokrates'in de ölümlü olacağı kesin ve zorunludur Bk Tasım, Çıkarsama, Tümdengelim, Tümevarım, Mantık, Kuram, Varsayım

UYUM (armoni): Çokluğun ve karşıtlığın düzenli bir birlik oluşturması Uyum, sanat felsefesinin de temel bir kavramıdır

UZAY: Bütün varlıkların içinde bulunduğu sonsuz boşluk; bütün var olanları içinde bulunduran şey