Yunan Ve Roma Sanatı

YUNAN VE ROMA SANATI

Haluk Abbasoğlu

Anadolu, MÖ IŞI binden başlayarak daha çok Doğudan gelen etkilere açıktı Ama bu durum MÖ 1200 yıllarından sonra değişerek, Batı ile ilişkiler önem kazanmaya başlamış ve Roma çağının sonuna kadar sürmüştür Bugünkü Batı uygarlığı kökenini, büyük ölçüde Anadolu topraklarında MÖ 1200de başlayan ve uzun yıllar sürecinde gerçekleşen kültür gelişimine borçludur

Ege dünyası MÖ 16 yüzyıldan MÖ 1200e kadar Miken çağının etkisinde kalmıştır Miletos, Troja, Ephesos, Müskebi buluntuları da bu etkiyi kanıtlamaktadır MÖ 1200-1050 yılları arası Batı Anadolu için karanlıkta kalmış bir dönemdir MÖ 1050 yıllarından sonra ise genelde “Polis” adı verilen ilk kent devletleri kurulmaya başlamıştır Bu kentler, çevresinde bir sur bulunan aşağı kent ve gerisindeki “Akropolis” adı verilen yüksek bir tepeden oluşuyordu Başlangıçta düzensiz bir plana sahiptiler MÖ5 yüzyıldan başlayarak düzenli plan uygulanan kentler de vardır ki, bunlara tasarımının Hippodamosa ait olduğu düşünülen dama tahtası planlı Miletos ve Priene kentleri örnek gösterilebilir Bu kentlerin ana merkezlerinde devlet ocağı, tapınaklar, resmi yapılar, pazar meydanları (agora) ve diğer yapılar yer alıyordu

Antik mimarinin en önemli yapı tipi “Tapınak”tır Tanrının evi olduğuna inanılan tapınaklar tanrının heykelini ve ona adanan kutsal eşyaları korurlardı Yunan tapınağı “Megaron” denilen bir yapı tipinin gelişmesiyle ortaya çıkmıştır MÖ7 yüzyıldan beri taştan yapılan tapınaklarda önceleri “ıyon” ve “Dor” adı verilen iki düzen hakimdi, sonradan bunlara “Korint” düzeni de eklenmiştir Tapınaklar MÖ6 yüzyılda ana biçimlerini almış, Yunanistanda ortaya çıkan Dor düzeni daha çok Güney İtalya ve Sicilyada kullanılmıştır ıyon düzeni ise Batı Anadoluda ortaya çıkarak yayılmıştır Ama Batı Anadoluda da Dor düzeninde tapınaklar vardır Buna bir örnek olan Assosdaki (Behramkale) Athena Tapınağı kabartmalı arkhitravları ile klasik Dor tapınaklarından ayrılmaktadır

Klasik çağ, MÖ5 yüzyıl tapınaklarının en güzeli, Atina Akropolündeki Parthenondur Bu tapınağın tasarımı ve heykeltraşlık işleri zamanın ünlü heykeltarış Phidias tarafından yapılmıştır Ama Parthenon saf bir Dor tapınağı olmayıp, ıyon düzeninin de etkisinde kalmıştır ıyon düzenini Dor düzeninden ayıran en önemli özellik, sütunlarıdır ıyon düzeninde sütunlar daha ince ve yüksek olup, bir kaideye ve volütlü bir başlığa sahiptirler MÖ 6 yüzyılı ait ıyon tapınaklarında cella, iki sütun dizisi ile çevrelenmiştir Bu tipteki tapınakların en ünlüleri, Samos (Sisam) Hera, Efes Artemis ve Didyma Apollon tapınaklarıdır ıyon mimarlığı Anadolunun güneybatısındaki Lykia ile doğuda ırana kadar olan bölgede, batıda da MÖ 5 yüzyılda Atinada etkili olmuştur

MÖ 4 yüzyıl ve Hellenistik dönem (MÖ 330-30) mimarlığının en önemli örnekleri Priene Athena Tapınağı ve Didymadaki Apollon Tapınağıdır Hellenistik dönemin öteki önemli tapınağı ise mimar Hermogenes tarafından MÖ 2 yüzyıl ortalarında Menderes Magnesiasında yapılan Artemis Tapınağıdır Bu tapınak saçaklığında friz kullanılmasıyla sonraki tapınaklarla örnek olmuştur

Korint düzeni ile MÖ 5 yüzyılda oluşmaya başlamış ama MÖ 4 yüzyılda gelişmiştir ıyon düzeninden farkı, akant yapraklarından oluşan sütun başlıklarıdır Silifke dolaylarındaki Uzuncaburç Zeus Tapınağında ve Atinada Zeus Olympos Tapınağında görülen bu düzen, daha çok Roma çağında kullanılmıştır

Tapınakların dışındaki mimari tipler, örneğin evler hakkındaki bilgilerimiz ise MÖ 4 yüzyıla dayanmaktadır Anadoluda genellikle “avlulu ev” planları uygulanmıştır Priene kenti ile Delos adasında gün ışığına çıkarılan evler en iyi örnekleri oluştururlar Sarayların en iyi örneği ise Bergamadadır Antik kentlerde ayrıca, pazar yerleri, bir yamaca yaslanmış oturma kademeleriyle tiyatrolar, konser binası (odeon), şehir meclisi binaları (buleuterion), fikir ve beden eğitiminin yapıldığı gymnasionlar, atletizm yarışmalarının yapıldığı stadionlar da bulunmaktaydı

Antik kentlerde nekropol adı verilen mezarlıklar da önemli bir yer tutar Özellikle kral mezarları arasında Anadoludaki tümülüs mezarlar, Ksanthosdaki (Harpiler) gibi kule ya da paye tipli mezarlar ve tapınak tipli mezarlar önemlidir Tapınak tipli mezarların en önemlileri ise nereidler, Belevi Mausoleumu ve Halikarnassos Mausoleumudur Öteki mezar tipleri arasında kaya mezarları ve lahitler de önemli yer tutarlar

Heykeltraşlık sanatında ise önceleri kil, taş, kemik, fildişi ve tunç gibi malzemelerden yapılan ilkel heykeller, MÖ 7 ve 6 yüzyıldan başlayarak anıtsallaşmışlardır Bu arada bazı ekoller oluşmuştur Örneğin, Girit-Peleponnes ekolüne giren sanatçılar, Mısır etkisi altında frontal, dimdik ayakta duran anıtsal çıplak erkek heykelleri yapmışlardır Bir başka ekol ise ıyonyada gelişmiştir Miletostan Didymaya giden kutsal yol üzerindeki oturan heykeller bu ekole aittir Her iki ekol de Atinayı etkilemiş ama Atinalı sanatçılarda farklı özellikler göstermiştir MÖ 5 yüzyılda frontal duruş değişerek, doğaya daha uygun bir duruş biçimi sağlanmış ve Atinalı sanatçılar özgün yapıtlar vermeye başlamışlardır Disk atan heykeli ile Myron,iki hareket arasındaki anı vermekte başarı göstermiştir Atina heykelciliği Phidias ile doruk noktasına ulaşmıştır Parthenon heykeltraşı olan Phidias, teknik güçlükleri yenmiş, elbise ile vücut arasındaki uyumu sağlamada başarılı olmuştur Polykleitos ise, tanrı heykelleri ile erkek vücudunun güzellik ve gücünü gösteren atlet heykelleri ve vücudun çeşitli kısımları arasındaki oranları saptayan kitabı ile ünlüdür MÖ4yüzyılda ise Praksiteles, genç tanrıları insanlaştırmış, onları belirli bir iş görürken betimleyerek vücut güzelliklerini ustalıkla belirtmiştir Ünlü Belvedere Apollonu heykelini yapan Leohares de güzellik ve görkemi ile göze çarpan, aynı zamanda zarif vücutlu olan tanrı heykelleri yapmıştır Skopak, yapıtlarında tanrı ve insanların hiddet ve kendinden geçme hallerini konu olarak işlemiştir Skopas ve Leoharesin yanı sıra Halikarnassosdaki (Bodrum) Mausoleumda çalüşan Briyaksis ise doğal büyüklüğün üstünde yaptığı heykeller ile ün kazanmıştır

Hellenistik dönemde karakter portreleri de gelişmiştir En ünlü sanatçı Lysipposdur Lysippos yaptığı tunç heykellerde insanları oldukları gibi değil, kendisine göründükleri gibi betimlemeye önem vermiştir Ayrıca başları küçülterek, yeni bir oranlar sistemi ortaya koymuştur Bu dönemin en önemli yapıtlarından biri, İstanbul Arkeoloji Müzesindeki ıskender Lahdidir Suriyede Saydada bulunmuş olan bu lahdin üzerinde Büyük ıskender tasvir edilmiştir Ama bu lahit aslında Fenikede yerli bir krala aittir Kral böyle bir lahit yaptırmakla kendisine ıskender süsü vermek istemiştir Hellenistik dönem heykeltraşlığında Bergama ekolü de önemli bir yer tutar İstanbul Arkeoloji Müzesindeki ıskender Başı da bu ekole aittir Yine MÖ2 yüzyılın ortalarına tarihlenen Bergamadaki Zeus Sunağının frizinde ise tanrılarla devlerin savaşı sahnelenmiştir ıiddet, aşırı hareketler ve yüzlerde patetik ifadelerin görüldüğü bu kabartmalarda bir dram havası sezilir

Resim sanatı hakkında en iyi bilgiler ise vazo resimlerinden elde edilir Sanatın gelişimi en açık ve doğru olarak çanak-çömleklerde izlenebilir Aka geleneğine bağlı “Submiken” vazolardan sonra MÖ11yüzyılın sonlarıyla 10 yüzyılda “Proto-geometrik” adı verilen bir üslup ortaya çıkmıştır Bu üslupta bezeme ile vazo biçimi arasında tam bir uygunluk sağlanmıştır Açık renkte yapılan vazoların dış yüzleri siyah parlak boyayla şeritlere ayrılır, bu şeritlerin içi düz hatlar, içiçe geçmiş daireler ya da dalgalı hatlarla doldurulurdu Bu vazo bezemesi, yerini MÖ 9 yüzyıldan 7 yüzyıla dek “Geometrik” denilen üsluba bırakmıştır Bu üslupta ise vazo yüzeyi yine yatay şeritlere ayrılıyor, bunlar da dikey çizgilerle kare ya da dikdörtgen alanlara bölünüyordu Bu bölümler de zigzag hatlar, menderes, gamalı haç, dama tahtası gibi geometrik bezemelerin yanı sıra o döneme özgü insan ve hayvan motifleriyle doldurulmaktaydı

Doğu ile ilişkilerin artması sanat yapıtlarını da etkilemiştir Vazolarda doğulu bitki ve hayvan motifleri yer almaya başlamış, böylece MÖ700 yıllarında “Orientalizan” ya da “şarkkari” denilen üslup ortaya çıkmıştır MÖ 7 yüzyılda Atinada iyi bir teknikle çok güzel bezenmiş vazolar yapılıyordu MÖ6yüzyılda ise “siyah figürlü” denilen teknikte yapılmış vazolarda geometrik bezemenin yerini insan figürlerinin aldığı görülür Bu dönemde vazoyu yapan ve pişiren çömlekçi ile boyayan ressamın imzalarını atmaları, yaptıklarının bir sanat yapıtı olduğuna inandıklarını gösterir Buna en güzel örnek François Vazosudur MÖ530-520 yıllarında Atina vazo tekniğinde siyah figürlü vazoların yerini “kırmızı figürlü vazolar” almıştır Bu teknikte, figürler siyah zemin üzerine kırmızı boya ile yapılmaktaydı Atina vazo sanayii tüm görkemine karışn, MÖ 4 yüzyılın sonunda gerileyerek ortadan kalkmıştır

Bu dönemde yapılmış olan büyük tablolar kaybolduğundan etkileri ancak mozaiklerde izlenebilmektedir Pompeideki bir evde bulunmuş olan İskender Mozaiği, ıskender döneminde yapılmış bir savaş tablosu hakkında fikir vermektedir Yine ıskender Lahdinin üzerindeki savaş kabartmasının da büyük bir tablonun etkisiyle yapıldığı kabul edilmektedir

Hellenistik çağın bitimiyle sanatın merkezi Batı Anadolu ve Yunanistandan Romaya kaymıştır Roma sanatının köklerini ise ıtalik Etrüsk ve Hellenistik sanatta aramak gerekir Etrüstler, olasılıkla MÖ1 binin başlarında Anadoludan ıtalyaya geçmişler ve büyük bir uygarlık kurmuşlardır Surlarla çevrili şehirlerde taş temeller üzerine ker*** duvarlı ve ahşap çatılı evler ile tapınaklar yapmışlardır Mezar mimarisine de büyük önem vermişler, mezar odalarını kabartmalarla ya da frekslerle süslenmişlerdir Etrüsk yapı tekniğine ek olarak kireç harcının kullanılması da Roma mimarisinin gelişmesinde büyük etken olmuştur Harcın kullanılmasıyla kemer ve kubbe tekniği ilerlemiş ve geniş mekanların üzerleri örtülebilmiştir Etrüsk geleneğini sürdüren Roma tapınağı ise, yüksek bir kaide üzerinde, ön cephesinde geniş bir merdivenle çıkılan derin bir portik ve geresindeki dikdörtgen celladan oluşur Genellikle Korint düzeni yaygındır Cellanın duvarlarında ise ön cephenin sütunları yarım sütun şeklinde devam ettirilmiştir Ayrıca yuvarlak tapınaklar da yapılmıştır En önemlisi İmparator Hadrianus döneminde Romada yapılan Pantheondur Üzeri büyük bir kubbe ile örtülmüştür Anadolu ise Roma egemenliği altında olmasına karışn, mimaride eski geleneğini sürdürmüştür Ankara Augustus Tapınağı ile Aizanoideki (Çavdarhisar) Zeus Tapınağı da Roma çağında Yunan geleneğini sürdüren yapılardır

Roma tapınakları, avluların ortasında ya da gerisinde ama hep tam eksende yer alacak şekilde yapılmışlardır Bu avlulara toplantı ve pazar yeri olan agoranın karışlığı olarak Romada “forum” adı verilir Özellikle imparator forumları çok görkemli komplekslerdir

Tiyatro yapıları da Roma mimarisinin en önemli yapıtları arasında yer alırlar Bu tiyatrolar, Yunan tiyatroları gibi sahne binası, yarım daire şeklinde meydan ve oturma kademelerinden oluşmaktaydı Ama sahne binası çok gelişmiş olup, oturma basamakları ile birleştirilerek mimari bir bütünlük sağlanmıştır Bu tiyatroların en iyi örneği, Antalya yakınlarındaki Aspendos Tiyatrosudur Gelişen kemer ve tonoz yapımı sayesinde, oturma basamakları kemerli mekanlar üzerine oturtulabilmekte, böylece Sidede olduğu gibi düz bir arazide de tiyatro yapılabilmekteydi Ayrıca oval bir alanı tamamen çevreleyen oturma kademelerinden oluşan amphitiyatrolar, gladyatör oyunları ya da vahıi hayvanların boğuşmaları için yapılmışlardır Bunların en başarılı örneği Romadaki Colosseumdur Bu yapının dış cephesinde bilinen her üç düzen de kullanılmıştır

Roma mimarisinin en önemli yapı tiplerinden biri de hamamlardır Bu hamamlarda bazı bölümler alttan ve duvardan ısıtılarak sıcak mekanlar elde edilmişti Soyunma yerleri, soğuk, ılık ve sıcak mekanlar hamamın en önemli bölümlerini oluşturuyordu Hamamlar imparatorluk döneminde kitaplıklar, konferans salonları, havuzlar, spor salonları ile birleştirilerek görkemli yapılar halini almıştır Romada Diokletianos ve Carakalla hamamları ile Anadoluda Miletos, Ankara, Ephesos ve Pergedeki hamamlar en önemli örneklerdir

şehirlere ve hamamlara su, kaynaktan su köprüleri ile sağlanırdı Fransadaki Pont du Gard ve Antalyadaki Aspendos su kemerleri günümüze kalan en iyi örneklerdir İmparator Valens zamanında yapılmış olan İstanbuldaki Bozdoğan Kemeri de bu tip yapıların geç örneklerinden biridir

Roma mimarisi hakkında en iyi fikir veren evler, Pompei ve Herkulaneumdakilerdir Bu evlerin esasını atrium denilen üzeri örtülü, tavanının ortasında bir delik ve tam altında havuz bulunan bir mekan oluşturmaktadır Bunun çevresinde ise dükkanlar, yemek ve yatak odaları ile bahçe yer almaktaydı Bu tip evlerin yanı sıra sütunlu avlulu Yunan tipi evler ile apartman tipinde çok katlı evler de yapılmıştır Evlerden başka, zengin kişilerin villaları ve imparator sarayları da Roma uygarlığının zenginliğini ve görkemini gösteren yapılardır

Roma kentinin en önemli ögelerinden biri de her iki yanında dükkanlar bulunan direkli caddelerdir Bu caddeleri ya da meydanları süsleyen taklar ise heykel taşıyıcı olup, üzeri tonoz kemerle örtülü bir ya da üç gözlü geçitlere sahiptirler Tek gözlü taklara Romada Titus, üç gözlülere yine Romadaki Konstantin takı örnek gösterilebilir

Heykeltraşlıkta ise Romalılar, Yunanlılar kadar yaratıcı olamamışlardır Yunan yapıtlarını toplayarak ülkelerine getirmişler, kolleksiyonlar yapmışlar ve bunları kopya ederek çağaltmışlardır Bu kopyalar Yunan heykeltraşlığı hakkında önemli bilgiler edinmemize neden olmuştur

Romalılar, plastik sanatların portre ve tarihi kabartma kolunda ise orijinal yapıtlar ortaya koymuşlardır Roma portre sanatı ölüler kültünden doğmuştur Yunan portrelerinde görülen idealizm yerine realist bir üslup uygulamışlar ve bugünkülere benzer portreler yaratmışlardır Roma cumhuriyet döneminde portrelerde kişisel hatların realist bir tarzda gösterilmesine önem verilmiştir Augustusun Primaporta heykeli bunun en güzel örneğidir Flavuslar döneminde de bu üslup sürmüş, ancak imparator Trajanus ve Hadrianus döneminde gölge-ışık oyunlarından ve hareketli ifadelerden vazgeçilerek, yunan etkisi altında, realist hatlar hafifletilmiş olarak verilmiştir Belirli bir zaman ve yerde meydana gelen bir olayı betimleyen tarihi kabartmaların en önemlilerinden biri, Augustus zamanında Romada yapılmış olan Ara Pacis yani Barış Sunağının kabartmalarıdır Bu kabartmalarda Roma kentinin geçmişi ile ilgili sahneler, imparator ve ailesinin, yüksek memurların portreleri tasvir edilmiştir Romadaki Titus Zafer Takının kabartmalarında ise imparatorun zafer alayı ve ele geçirdiği ganimetler gösterilmiştir İmparator Trajanusun sütunu üzerinde de imparatorun Dakia seferi ile ilgili savaş sahneleri devam eden bir tablo gibi betimlenmiştir

Roma sanatının tüm dallarında eyaletlerin etkisi açıkça görülmektedir Bu eyaletlerin en önemlilerinden biri de Anadoludur Anadolu, daha tarih öncesi çağlardan beri büyük bir uygarlığın beşiği olmuş ve etkilerini çağlar boyunca sürdürmüştür