İlk Demir Çağı Ve Geç Hitit

İLK DEMİR ÇAĞI VE GEÇ HİTİT

Işıl Muslubaş - Gülay Topaloğlu

İÖ 12 yüzyıl başlarında batıdan gelen Ege göçleri ile Anadolunun önemli kentlerinin hemen hepsi yakılıp yakılmış ve Hitit İmparatorluğu ortadan kalkmıştır Bu imparatorluğun yıkılmasından sonra belgelere rastlanılmadığından, İÖ 8 yüzyılda Frig Krallığının ortaya çıkmasına kadar yaklaşık dört yüzyıl süren karanlık bir dönem ile karışlaşılmaktadır Anadolu ılk Demir çağı boyunca, çeşitli topluluklardan oluşan irili ufaklı krallık ve beyliklere bölünmüştü Güneydoğu Anadolu ve kuzey Suriyede Geç Hitit Krallığı, Doğu Anadoluda Urartu Krallığı, ıç Anadolu platosunda Frig Krallığı, Batı Anadoluda Lidya Krallığı, Güneybatı Anadolu sahillerinde de Karya ve Likya Krallıkları bulunuyordu

Yazılı kaynaklar ve arkeolojik veriler Güney Anadolu ve Kuzey Suriyede Luvi, Arami ve Hitit gibi çeşitli etnik gruplardan oluşan küçük kent devletlerinin varlığını ortaya koyar Araştırıcılar bu küçük kent devletlerine Geç Hitit Devletleri, Kuzey Suriye Krallıkları, Suriye-Hitit Devletleri gibi adlar vermektedir Bu topluluklar dini tören ve sembollerde Hitit geleneğine bağlı kalmışlardır Zaten krallarının adları da Hitit imparator adlarının değişik biçimleridir Bu kentlerde idari ve dinsel işlevli anıtsal yapılar, yerleşmenin tepesinde ek bir savunma sistemi ile korunan kaleyi oluşturmaktadır Halkın yerleşimi ise aşağıda oldukça geniş bir alana yayılıyordu Kent bazen köşeli, bazen yuvarlak planlı, çifte duvarlı ve kuleli bir sur ile çevrilir, anıtsal merdivenleri ve meydanları ile bir bütün olarak planlanırdı Gaziantep yakınındaki Zincirli bu tür kentlerden biridir Bu kentte yuvarlak planlı sur üç kapı ile dışarı açılmaktadır Kaleye giden yola açılan güney kapısı özel bir savunma sistemine sahiptir Bu özel sistemle düşman açık hedef haline getirilmiştir Bu durum askeri mimaride erişilmiş üstün bir noktadır Bu kapı mekanları barış dönemlerinde agora olarak kullanılıyor, ihtiyarlar meclisi burada toplanıyor, seçkin kişiler burada buluşup iş görüşmeleri yapıyorladı Tepede ise avluların çevresine yerleştirilmiş hilanilerden oluşan saray kompleksi bulunmaktadır Öncülerine IŞ binde Antakya yakınında rastladığımız hilani planı, Geç Hitit Krallıkları için 9 ve 8 yüzyıllarda vazgeçilmez bir mimari biçim olmuştur Hilanilerde merdivenle ulaşılan bir ya da üç sütunlu girişten sonra, ocaklı büyük kabul salonuna varılır Salonun arkasında kanalizasyon sistemi olan tuvalet, banyo, özel odalar ve depolar yer alır

Hilani planı kendi başına bir bütündür Bu yüzden ne başka yapılarla birleşip tek bir yapı olabilir, ne de eklentilerle genişletilebilir Bu durum, Zincirlideki örneklerde açık olarak görülmektedir Sarayların çoğu sütun dizisine sahip avluların çevresinde yer alıyordu Bu avluların görkemli giriş kapılarına da anıtsal merdivenlerle ulaşılmaktaydı Karkamışta ortaya çıkarılan merdivenler bunun güzel bir örneğidir

Geç Hitit Krallıkları sanatında heykeltraşlık mimari ile kaynaşmış, giderek onun hizmetine girmiştir Anıtsal yapılarda cephelerin alt kısımları “Ortostat” diye adlandırılan kabartmalı taş blok ve levhalarla kaplanmıştır Bu yöntemle hem doğa şartlarından korunma, hem de süsleme amaçlanmıştır Bu tür yapıtların ilk örneklerini kabartmasız olarak II binde Yarim Lim ve Nigmepa saraylarında görmekteyiz Hitit imparatorluk döneminin ürünleri olan Alacahöyük kabartmalı kapı ortostatları, bu tür yapıtların güzel bir örneğidir Geç Hitit sanatının bu alandaki en eski örnekleri ise Malatya Kapı Ortostatlarıdır Dinsel konuların Hitit imparatorluk geleneği ile işlendiği bu yapıtlarda, fırtına tanrısı Teşup ile ilgili öyküler bulunmaktadır Zincirlideki kent ve kale kapısı kabartmalarında ise Asur etkisi görülür Ama bu yapıtlarda herhangi bir konu birliğinden söz edilemez Heykeltraşlığın mimaride kullanılan bir başka ögesi de sütun altlıklarıdır Ustaca desenlenmiş taş sütun altlıkları bağımsız bir öge olarak, 8yüzyıldan itibaren Güneydoğu Anadolu ve Suriyede yaygın bir biçimde kullanılmıştır Zincirlideki kemerli ve yaprak bezemeli örnekler bunlar arasında ilk akla gelenlerdendir

Hayvan biçimli altlıklar, Geç Hitit sanatının getirdiği yeniliklerden biridir Boğazköyde kapıların iki yanındaki duvarı taşıyan yekpare blokların ön kısımlarında heykel, gövde kısımlarında ise kabartma olarak işlenmiş aslan ve sefenks tasvirleri bulunmaktadır Maraş Aslanı (İstanbul Eski Şark Eserleri Müzesi) ise bunun küçük ama o ölçüde de başarılı bir örneğidir Bu form zaman içinde gelişmiş, ortaya hayvan heykeli biçimli sütun altlıkları çıkmıştır Zincirlideki 8 yüzyılın son çeyreğine ait olan çifte sfenksli sütun kaidesi bu alanda ilginç bir örnektir Heykel biçimli bu tür taşıyıcılar ve sütunlar, heykelciliğin mimarinin hizmetine girdiğini gösteriyor

Tell Halaf Saray-Tapınakın mimarı Abdi ılimu yalnızca hilani planını en olgun durumuna ulaştırmakla kalmamış, aynı zamanda olağanüstü başarıya ulaşmış yeni bir taşıyıcı eleman da ortaya koymuştur Kapının girişinde kutsal hayvanların üzerinde yer alan tanrı heykelleri çatıyı taşımaktadır Sağda ana tanrıça dişi aslanın, ortada fırtına tanrısı Teşup boğanın, solda da oğlu aslanın üzerine yerleştirilmiştir Hurri ve Hitit esprisindeki bu üçlü tanrı kompozisyonunun konu açısından erken örneği ise, 13 yüzyılda Hititlerin ünlü Yazılıkaya anıtında görülmektedir Geç Hitit heykelciliğinde mimariye bağlı olmayan anıtsal örnekler de bulunmaktadır Oransız vücut ölçüleri ile dikkati çeken bu heykellerden Malatya ve Zincirli kral heykelleri en tanınmış olanlarıdır

Su kaynakları yakınında anıt yapma geleneği, Geç Hititlerde de sürmüştür Konya Ereğlisine bağlı ıvrizdeki anıt bunun bir örneğidir ıvriz Kaya Kabartması olarak bilinen bu yapıtta bereket tanrısı önünde dua eden kral betimlenmiştir Yoğun Asur ve Arami etkilerinin görüldüğü kabartmada kralın giysisindeki Frig ürünü aksesuarlar hem dönemin modasını yansıtır, hem de komıular arasındaki alışverişi gözler önüne serer

Geç Hitit heykelciliğinin önemli bir kolu da mezar taşlarıdır (stel) Törensel cenaze yemeklerini ve aile yaşamından sahneleri yansıtan bu taşlarda, ölünün kişiliğini yansıtan özellikler de özel eşyaları ile belirtilmiştir Bu bölgedeki atölyeler 8 yüzyıl boyunca süren serbest ticaret ve sanat alanındaki canlılık nedeniyle heykel sanatına yeni bir anlayış getirmişlerdir Figürlere üzgün, öfkeli, kederli neşeli ifadeler verilmiş, bu yolla lirik bir gerçekçiliğe varılmıştır Yerleşimin dışına dikilen bu mezar taşlarının önünde dini törenler yapılmaktaydı

Anadoludaki bir başka uygarlık ise bölgeye Trakya yoluyla gelmiş Hint-Avrupa soyundan bir kabile olan Friglerdir Friglerin iç batı Anadolu platosuna ne zaman yerleştikleri bilinmiyor Ama bu bölge, antik çağda Frigya olarak anılıyordu Frigler İÖ 8 yüzyıl ortalarında güçlü bir krallık olarak tarih sahnesine çıkmışlar, Anadolu karayolu ticaretinin önem kazanmasıyla Ön Asyada büyük bir güç haline gelmişlerdir Friglerin kendine özgü yazısı ve gelişmiş bir kültürleri vardı 7 yüzyıl başlarında göçebe Kimmerlerin akınları ile karışlaşmışlar, kısa bir süre sonra kısmen Lidya Krallığının idaresi altına girmişler, 546da da Pers istilası ile siyasal bağımsızlıklarını tümüyle yitirmişlerdir Frig Krallığının merkezi, Afyon ile Eskişehir arasındaki dağlık bölge idi Yayılım alanları ve gerçek güçleri, şimdilik tam olarak saptanamamaktadır

Krallığın başkenti, Sakarya ırmağı kenarında surlarla çevrili bir kent olan Gordiondur Polatlı yakınındaki bu kentte yapılan kazılar, Frig uygarlığının karanlıkta kalan pek çok yönünü aydınlatmıştır Bu kazılarda Gordion surlarının küçük bir bölümü bulunmuştur Kuleli olup olmadığı bilinmeyen bu surların doğu yönünde anıtsal bir kapısı bulunmaktadır Askeri mimarinin etkileyici bir örneği olan bu kapı, dönemin silah ve savaş taktiklerine uygun olarak planlanmıştır

Kapının biraz ilerisinde, onunla bağıntılı olmayan taş kaplamalı büyük bir meydan vardır Meydanın kenarında yer alan irili ufaklı yapıların hepsinde aynı plan, “Megeron” planı uygulanmıştır Megaron planı, batı Anadoluda İÖIII binden beri kullanılıyordu Ama Frigler bu planı ihtiyaçlarına göre çeşitli boyutlarda uygulamışlardır Gordion megaronlarının en büyüğünde iç odada ahşap direklerin taşıdığı galeriler bulunuyordu Bu yapının sarayın ziyafet salonu, toplantı ya da kabul odası gibi bir işlevi olduğu sanılmaktadır Megaronların üstlerini tepesi sivri çifte meyilli çatıyla örten Frigler, ayrıca kendilerine özgü bir durum olarak, yapının ana planından bağımsız bir biçimde iç odada galeriler yapmışlardır

Friglerin yapı malzemeleri ahşap, taş, ker*** ve kamıştı Hafif ve kolay işlenen kireçtaşı ve kumtaşını da kullanan Frigler, taş duvar işçiliğinde oldukça başarılıydılar Bunun en güzel kanıtı da surlarının duvarlarıdır ıç ve dış yüzeyleri işlenmiş taş bloklar düzgün sıralar halinde örülür, araları ise ahşap direklerle bağlanarak moloz ve taş parçacıkları ile doldurulurdu Yapılarda ker*** duvar içine yerleştirilen tahta çerçeve duvarın dayanıklılığını güçlendiriyordu Çok sık kullandıkları ahşap malzeme yapılarının hemen her yerinde bulunabiliyordu Ev biçimli mezar odalarındaki ahşap işçiliği, Friglerin bu alandaki ustalığını sergiler Bu yapıtlarda çivi kullanılmamıştır Salt geçme tekniği ile yapılmış ahşap duvarlar bu dönemin en başarılı ürünleri arasındadır

Gordion ve Ankara çevresinde yapılan kazılardaki buluntular Frig sanatını tanımamızı sağlıyor Bu buluntular, Friglerin ahşap işleme sanatında eriştikleri üstün düzeyi gözler önüne sermektedir Araştırmacılar bu yapıtlardaki geometrik motifleri Friglerin batıdan getirdiklerini ileri sürerler Aynı motifleri çanak çömlek üzerinde de görmekteyiz Bunlar çoğu kez kabı tümüyle kaplamaktadır Bu geometrik desenlere bazen de aslan, boğa, geyik, karaca ve kuş gibi figürlü kompozisyonların zemininde rastlanır Bu yapıtlar teknik açıdan incelendiğinde, Friglerin çanak çömlek yapımında da üst düzeyde bir tekniğe sahip oldukları ortaya çıkmaktadır Törenlerde kullandıkları hayvan biçimli kaplar, oluğa benzeyen çok uzun emzikli ve süzgeçli içki kapları, testiler, kase ve tabaklar hem boyalı hem de tek renkli olarak yapılmıştır

Kazılarda bulunan, tunç dökümünde kullandıkları pota parçaları ve çeşitli aletler Friglerdeki maden endüstrisinin varlığına işaret etmektedir Çeşitli biçimlerdeki kazan ve güğümler, yetkin formlarının yanı sıra yapım tekniklerindeki ustalık açısından da dikkati çekmektedir Haman taslarına benzeyen ortası göbekli içki kapları da Friglerin bir buluşudur

Frigler giysilerini tutturmada kullandıkları çengelli iğnelerde (fibula) kendilerine özgü bir tip yaratmışlardır Bu uygarlığın adıyla anılan bazı modeller o dönemde bir hayli yaygınlaşmış, Akdenizden Mezopotamyaya değin pek çok yerde kullanılmıştır Frigli ustaların becerisini yansıtan bir başka örnek de olasılıkla kral ailesinden bir çocuğa ait olan dört atlı araba modelidir (Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi, İÖ8yüzyıl sonu - 7 yüzyıl başı) Tunçtan yapılmış bu oyuncakta ayrıntılar birbirlerine oranlı olarak küçültülmüştür

Friglerin taş yontu sanatına ait en ilginç örnekler kaya anıtlarıdır Bu tür anıtların işlevleri konusunda kesin bir bilgimiz yok Yalnız, Yazılıkaya Anıtında olduğu gibi, zengin süslemeler ve Kibele figürüne dayanılarak, adı geçen tanrıça için yapılmış birer kült yeri oldukları ileri sürülmektedir Öte yandan, tek ya da grup halindeki kabartma ve heykel Kibele tasvirleri, Anadoluda tarih öncesi çağlardan beri var olan ana tanrıça kültünü Friglerin de benimsediğini göstermektedir

Frig uygarlığında öteki uygarlıkların etki ve izlerini de buluruz Frigler bu etkileri kendi yaşam biçimleri ve dünya görüşleri ile yoğurarak özgün bir sanat üslubu yaratmayı bilmişlerdir Siyasal egemenliğin 6yüzyılda son bulmasına rağmen, Frig kültürü iç batı Anadoluda varlığını uzun yıllar sürdürmüştür

Anadolunun bir başka önemli uygarlığı da Urartulardır Bu uygarlığın yaratıcıları kendilerine “Biannili” adını vermelerine rağmen, tarihe çağdaşları Asurluların “Urartu” tanımıyla geçmişlerdir Urartu devletinin merkezi Van gölü ve çevresi idi Ama sınırları Urmiye gölünden Fırat vadisine, Kafkasyanın güneyindeki Gökçe gölden aşağıda Musula, Halebe ve Akdenize kadar uzanıyordu Urartuların başkenti bugün Van kalesi olarak bilinen Tuşpa idi İÖ 900 - 550 yıllarında tarih sahnesinde kalmış olan Urartular, yerleşme yerleri olarak doğal savunmaya elverişli, yakınında su kaynağı olan, genellikle kayalarla çevrili yüksek bir tepeyi, bir dağ yamacını seçmişlerdir Başkent Tuşpanın kurulduğu Van kalesi de bu tür bir yerleşimdir Van kalesi deniz seviyesinden 1700 m yüksekte, anıtsal bir kayalıktadır Urartuların savunmayı bu denli ön planda tutmalarının nedeni ise, Mezopotamyada güçlü bir devlet olan Asurluların yağma ve istilalarından korunma çabası idi

Yerleşiminin tepedeki kale bölümünde saray, tapınak, atölye ve depo gibi kamu ve yönetim yapıları yer alıyor, bu yapılar kentin karakterine göre değişiyordu Yerleşim, yönetim merkezi olarak kurulmuş ise saray ve tapınak, üretim merkezi olarak kurulmuş ise atölye ve depolar inşa ediliyordu Bu tür yerleşimlerden biri de Çavuştepe Kalesidir Sur duvarlarının olağanüstü denebilecek güzellikte yapılmış olması, burasının askeri bir merkezden çok yönetim ve üretim merkezi olduğunu göstermektedir Çünkü askeri amaçla kurulan Urartu kalelerinin hiçbirinde, bu denli özenle işlenmiş sur duvarı yoktur Kaleler genellikle ana kayaya oturmuş olduğundan surlar için ayrıca temel yapılmamış, işlenmiş taş bloklar kayaya basamak biçiminde açılmış yuvalara yerleştirilmiştir Bunun güzel bir örneği Çavuştepede görülmektedir Üç-dört metre kalınlığındaki surların üst kısımları ise ker***ten yapılmıştır

Urartular teokratik bir devletti Her şey, baştanrı Haldi için yapılır, onun adına tapınaklar inşa edilir, her gün onlarca hayvan, sığır, koyun kurban edilir, ayrıca kıymetli madenlerden, taşlardan ve fildişinden yapılmış çeşitli zengin eşyalar adanırdı Bu tanrı için yapılmış tapınaklara en iyi örneklerden biri, Altıntepedeki Saray-Tapınaktır Kare planlı bu yapı bir saray kompleksinin içinde yer almaktadır “Portik” diye adlandırdığımız sütun dizisine sahip kalın bir duvar ile çevrili avlunun ortasında ise, bu tür tapınakların en kutsal bölümü “Cella” bulunmaktadır Cella ile portik arasında kalan bölümün üstü açıktır Portiğin çatısı da iyi işlenmiş taş altlıklara oturan zarif sütunlarca taşınıyordu Tapınağın odalarının duvarlarında resimler bulunuyordu Bu odalardan biri kabul salonu olarak, öteki de dini törenlerde kullanılıyordu Resimler oldukça kötü durumdadır Yine de bunların tamamlanmış halini gösteren çizimlerden, yapıtların ne denli ince bir işçiliğe sahip oldukları konusunda bir fikir edinilebiliyor Açık mavi boyalı duvar üzerine kırmızı, açık kahverengi ve beyaz renklerle kanatlı cin, nar, palmet ve aslanın yanı sıra geometrik motifler de başarıyla uygulanmıştır Elindeki kap ve kozalakla hayat ağacını aşılayan tanrıça, kabul salonundaki duvar resimlerinin ilginç örneklerinden biridir Yaşam ile ölümü simgeleyen ve ilk çağlardan beri kutsal bir anlamı olan ağaç, Urartu sanatının da vazgeçilmiz bir ögesi durumundadır

Altıntepede soylu insanlara ait çok sayıda mezar yapısı da ortaya çıkarılmıştır Bunlar planları, taş işçiliği ve ölü hediyelerinin zenginliği bakımından Yakın Doğudaki mezar anıtlarının en önemlileri arasında yer alırlar Bu mezar odaları toprak altına kesme taşlarla inşa edilmiştir Duvarlarında ise adak eşyaları için nişler vardır Üstleri ise ya düz bir biçimde ya da yalancı kemer tarzında iri taş bloklarla kapatılmış, bunun da üstü ker*** ve iri moloz taşlarla hiç görülmeyecek şekilde büyük bir dikkatle örülmüştür Bu yapılarda her mezarın aslında bir evin modeli olması gibi, ilginç bir durumla karışlaşırız Bu mezarlarda altın, gümüş, tunç, demir, fildişi, pişmiş toprak, taş ve fayanstan yapılan çok sayıda eşya, ağaç sandalyeler, silahlar bulunmuştur

Altıntepedeki mezar ve tapınaklarda bulunan sanat yapıtlarından Urartuların mimarinin yanı sıra maden işçiliğinde de çok ileri oldukları anlaşılmaktadır Ürettikleri madeni eşyalar öteki uygarlıklar tarafından da çok beğeniliyordu Urartuların bu yapıtları, doğu-batı yüksek karayolunu ellerinde tutmaları nedeniyle çok geniş bir alana yayılmıştır Dostları ve komıuları olan Friglerin kral mezarlarında Urartu yapıtlarının bulunmuş olması bunu kanıtlamaktadır

Urartu beyleri her kalede hazır yiyecek maddeleri bulundurulmasına çok özen göstermişler, depolarını uzun kış mevsimine ve düşman saldırılarına karış sürekli dolu tutmuşlardır Bu depolarda 150000 litre şarap 80-90 küp içinde saklanabiliyordu Ayrıca buğday, arpa, fasulye ve susam yağı gibi yiyecekler de küpler içinde depolanıyordu

Ele geçen örnekler, Urartulu sanatçıların fildişi alanında da üstün bir düzeye ulaşmış olduklarını göstermektedir Urartulu sanatçının çok sık betimlediği aslan figürü fildişi yapıtlarda da karışmıza çıkmaktadır Oturur ve yatar biçimde betimlenmiş aslanların (Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi) mobilyaların birer parçası olduğu sanılmaktadır Bu alandaki en ilginç örneklerden biri de oyma geyik kabartmasıdır (Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi) Bu kompozisyonda hayat ağacı önünde başı geriye dönük olarak bir geyik figürü betimlenmiştir

Urartu Krallığı İÖ 550de Medler tarafından yakılmıştır Yine de Doğu Anadoluda Urartu geleneği yüzyıllar boyunca varlığını güçlü bir biçimde sürdürmüştür