Peru Tanitimi

PERU

DEVLETİN ADI: Peru Cumhûriyeti
BAŞŞEHRİ: Lima
NÜFUSU: 22450000
YÜZÖLÇÜMÜ: 1285216 km2
RESMİ DİLİ: İspanyolca ve Quechua; Aymarà
DİNİ: Katolik
PARA BİRİMİ: Sol (=100 centavos)
Güney Amerikanın batı kıyısında 0°3-18°24 güney enlemleri ve 69°55-81°21 batı boylamları arasında yer alan ve kuzeybatısında Ekvador, kuzeydoğusunda Kolombiya, doğusunda Brezilya ve Bolivya, güneyinde Şili ve batısında Pasifik Okyanusu ile çevrili bağımsız bir Lâtin Amerika ülkesi

Târihi

İspanya dönemi öncesi Peru târihi hakkında, elde yazılı ve kayıtlı dokümanlar yetersiz olduğu için, bilgiler oldukça zayıftır Yapılan târihî çalışmalardan çıkarılan sonuçlara göre, Peru topraklarında ilk yaşayanlar Panama Boğazını geçen ve Pasifik Okyanusunu aşan göçebe avcıları ve balıkçılık yapan insanlardır Peruda MÖ 1200 yıllarından, MS 1532 yılına kadar çeşitli medeniyetler gelip geçmiştir Chavin (Şöven), Klâsik, Chimu ve İnka diye bilinen bu dönemlerin sonuncusu olan İnka medeniyeti kıtada ve ülkede en tesirli olanıdır

İspanyollar ilk olarak 1531 yılında Francisco Pizarro vâsıtasıyla ülkeye geldiler Bundan sonra Lima, Peruya İspanya adına gelen genel vâlilerin merkezi oldu Güney Amerikada iyice yerleşen ve kuvvet bulan İspanyol idâresi, Perunun bağımsızlığının gecikmesine sebep oldu 1821 yılında Arjantinli Jose de San Martin, Peru topraklarını topladığı kuvvetlerle ele geçirdi Arkasından Simon Bolivar ve Antonio J de Sucre komutasındaki kuvvetler İspanyolları bozguna uğrattılar 1826 yılında Callao bölgesinin de ele geçirilmesi sonunda Peru bağımsızlığını îlân etti Böylece Amerika kıtasındaki İspanya İmparatorluğu çöktü

1846 yılına kadar ülke içinde siyâsî ve politik mücâdeleler başgöstermiştir Evvela 1822de kongre bir cumhûriyet anayasasını kabul etti ve 1823te Jose de la Riva Agüero ülkenin ilk başkanı oldu 1879-84 yılları arasında Şili, Peru ve Bolivyaya saldırdı ve Tarapaca, Tacna veAricayı ele geçirdi Yıllarca süren mücâdeleler sonunda 1929 yılında yapılan bir antlaşmayla anlaşmazlık kesin olarak son buldu Antlaşmaya göre, Arica bölgesi dışındaki bütün bölgeler, Peruya geri verildi 1968 yılında yapılan bir askerî darbe ile, başkan Femando Belaunde Terry görevinden uzaklaştırıldı 1974 yılına kadar devam eden askerî hükümet zamanında petrol, bankacılık, mâdencilik ve balıkçılık millîleştirildi

12 yıllık bir aradan sonra Peru, 1980 yılında demokratik hayâta döndü Başkanlığa yeniden F B Terry getirildi Yeni hükümet sosyalist sistemi terk ederek liberal sistemi ülkeye getirdi Ülke ekonomisi girdiği çıkmazdan kurtularak normale döndü 1981 yılında Ekvador sınırında bazı çatışmalar olduysa da çabuk kapandı Bundan sonra Maocu solcu teröristler ülkede olaylar çıkarmaya başladılar 1982 ve 1983 yılında hızlanan bu tedhiş eylemleri daha çok ABD aleyhine yapılmaktaydı 1985te iktidara gelen Alan Garcia Perez tethiş eylemlerini bastırmaya çalıştı 1990da seçimleri kazanan Alberto Tujimori de zamanında solcuların tethiş eylemleri hızla arttı Bunun üzerine Başkan Alberto Fujimori 5 Nisan 1992de bir sivil darbe yaparak kongreyi dağıttı ve bir olağanüstü hal ve yeniden inşâa hükümeti kurdu 13 Kasım 1992de Başkan Albertoya başarısız bir suikast girişiminde bulunuldu Yeni kurulan Demokratik Kurucu Kongre için seçimler 22 Kasım 1992de yapıldı ve Başkan Albertoyu destekleyen partiler salt çoğunluğu elde ettiler Bu arada Aydınlık Yol Gerilla teşkilâtının lideri olan Guzman yakalandı Guzman 1980de başlayan gerilla savaşında 22500 kişinin ölümünden sorumlu tutularak ömür boyu hapis cezâsına çarptırıldı Buna rağmen ülkede karışıklık devam etmektedir

Fizikî Yapı

Perunun yüzölçümü yaklaşık olarak 1285216 km2dir Bu kadar geniş topraklarıyla Güney Amerika kıtasının üçüncü büyük ülkesidir Kuzeyinde Ekvador, kuzeydoğusunda Kolombiya, doğusunda Brezilya, Bolivya ve Şili ile komşudur Batısı Pasifik Okyanusu ile örtülmüştür Kuzeybatıdan güneydoğuya doğru uzanan Andes Dağları ülkeyi üç esas bölgeye ayırır: Kıyı bölgesi, Sierra bölgesi ve Martana bölgesi

Yaklaşık 2240 km uzunluğunda ve 16 ilâ 64 km arasında değişen bir genişlikte olan Kıyı bölgesi, Peru topraklarının % 11ini kaplar Bölgenin yüksekliği deniz seviyesinden 1525 mye kadar değişebilmektedir Ülkenin en dağlık bölgesi olan Sierra, yaklaşık olarak 340 km genişliğinde ve ortalama 3500 m yüksekliğindedir Bölgede yer alan Huascaran Dağı 6768 mdir ve ülkenin en yüksek noktasıdır Sierra bölgesindeki yüksekliği 5000 mnin üstünde olan dağların zirveleri devamlı karlarla kaplıdır Sierra bölgesi ülkenin % 33ünü teşkil eder Bölgede volkanik hâdiseler de görülür Bunlardan El Misti bilinen bir volkaniktir Ülkede en geniş bölgesi olan Mantana, yüzölçümün % 56sına yakın bir bölümünü içine alır Bölge Andeslerin güney eğimlerinin yer aldığı ve Yukarı Amozon havzasının sık ağaçlı ormanlarla kaplı yaylasının bulunduğu bölgedir

Ülkenin başlıca büyük nehirleri Sierra bölgesinden doğar ve Amozon bölgesinde yoğunlaşırlar Ülkenin önemli nehirleri; Maranon, Huallaga, Apurimac, Urubamba, Ucayali, Napo, Yavari, Putumayo, Madre de Dios ve Amozon olup, bunlardan en uzunu olan Amozon Nehri yaklaşık 3700 kmdir

Ayrıca küçük nehirler de vardır Bu nehirlerin hemen hepsi Titicaca Gölüne dökülür Bu göl Bolivya sınırında yer alır Andes bölgesinin en geniş gölü olup, 160 km civarında bir uzunluğa sahiptir Titicaca Gölü deniz seviyesinden 3810 m yüksekte olup, dünyânın en yüksek büyük gölüdür

İklim

Kıyı bölgesi mutedil bir iklime sâhiptir Fakat Peru Soğuksu Akıntısı, bölgenin sıcaklığını oldukça düşürür Lima bölgesi en kurak olan bölge olup, yıllık yağış ortalaması 41 mm civarındadır Bölge her ne kadar az yağış alıyorsa da, nem oranı bakımından yüksek nemliliğe sâhiptir Bu nem miktarı Limada % 87dir

Sierra bölgesi umûmiyetle kuru bir iklime sâhiptir Hava sıcaklığı yüksekliğe göre değişir ve genel olarak serindir Meselâ 3050 m yüksekliğindeki Hurancayo Dağında hava sıcaklığı(-4 ilâ 24°C) arasında değişir Ekvatora yakın bir yerde bulunduğu için ülkedeki gündüz-gece sıcaklıkları çok farklıdır Daha çok nisan ayları yağış almaktadır

Montana bölgesi ise sıcak ve nemlidir Iquitosta sıcaklık 21°C civârındadır Şiddetli tropikal yağışlar olur ve yıllık yağış ortalaması yaklaşık 3302 mmdir

Tabiî Kaynaklar

Kıyı bölgesi büyük ölçüde ağaçsızdır Sâdece nehir vâdilerinde Kuzey Amerikaya mahsus baklagiller, çalılar, Avustralya okaliptüsü(sıtma ağacı) ve çeşitli meyve ağaçları yetişir Ayrıca kaktüs ve çöl bitkileri bolca bulunur Hayvan olarak daha çok kertenkele, örümcek, akrep, salyangoz ve rüteylâ (bir çeşit büyük örümcek, tarentulu) vardır

Sierre bölgesinde, birçok yeşil alanlar ve ağaçlık bölge mevcuttur Daha çok yaprak dökmeyen ağaçlar ve okaliptüs (sıtma) türü ağaçlar yetişir Ayrıca bol miktarda kokain ağacı da bulunur Bölgede daha çok; lâma, alpaka, guanaco (deve cinsinden lâmadan iri bir hayvan), vikunya ve chinçula (sincaba benzer bir hayvan) adlı hayvanlar yetişir Sierra bölgesi kuş cinsleri bakımından oldukça zengindir Kızılgöğüslü ardıç (robin), sinekçil, ispinoz, keklik, sinekyutan, yaban ördeği, kaz ve akbaba bölgede sık rastlanan kuşlardır

Montana bölgesinin bitki örtüsü ve hayvanları Amozon havzasındakilerin hemen hemen aynıdır Ağaç olarak abonoz, maun, sedir, kauçuk ve kınakına yetişir Kınakınadan kinin elde edilir Vanilya, sapaina, lifli bitkiler oldukça fazladır Çiçek türü olarak begonya, çanta çiçeği ve orkide yetişir Bundan başka savanalar, çalılıklar, kaba damarlı bitkiler ve bodur ağaçlar boldur Puma, jagar, tapir, kabuklu kertenkele, pessary, karıncayiyen, denizayısı, timsah, deniz kaplumbağası, yılan ve maymun bol miktarda mevcuttur Papağan, flamankuşu (filamingo) ve kelebek türleri oldukça fazladır Güve, sinek ve sivrisinek ise milyonlarcadır

Ülkenin mâden kaynakları oldukça zengindir Bakır en önemli mâden çeşididir Gümüş, kurşun, çinko, demir, kadmiyum, selenyum, kalay, altın, tungsten, antimon, bizmut, tellür, mâden kömürü, baryum, tuz, kireçtaşı, mermertaşı ve alçıtaşı önemli mâdenlerdir Kuzey bölgelerde petrol yatakları da mevcuttur

Peru yeryüzü suları bakımından da zengindir Mevcut üç drenaj sistemi, 50yi aşkın irili ufaklı nehirleri ihtivâ eder Bütün bu nehirler asıl kaynak olan Amozon Nehrinin ayrılmış kollarıdır Amozon Nehrinin uzunluğu yaklaşık 3700 kmdir Bolivya sınırındaki Titicaca Gölü deniz seviyesinden 3810 m yüksek olup, yaklaşık 160 kmlik bir uzunluğa sâhiptir

Nüfus ve Sosyal Hayat

Perunun nüfûsu yaklaşık olarak 22950000dir Nüfûsun % 73ü şehirlerde yaşar Nüfus yoğunluğu 14tür Ülkedeki etnik gruplar arasında çoğunluğu teşkil eden Kızılderililer, nüfûsun % 45ini ihtivâ ederler Nüfûsun % 40ına yakın bir bölümü melezdir Geri kalanını ise Zenciler ve Asyalı gruplar meydana getirir Beyaz nüfûsun büyük bir bölümü İspanyol asıllıdır

Resmî diller İspanyolca ve Quechua yerli dilidir Nüfûsun çoğunluğunu teşkil eden Kızılderililerin üçte ikisi Quechua dilini kullanır Bunlar genellikle Sierra bölgesinde yaşar Titicaca Gölü ve GüneySierrada yaşayan geri kalan Kızılderililer Aymara diliyle konuşurlar Melezler ve beyazlar ise İspanyolca konuşurlar

Nüfûsun çoğunluğu katoliktir Halk arasında ırk, ekonomik seviye, sosyal hayat ve kültür seviyesi bakımlarından bâzı farklı sınıflar meydana gelmiştir Kızılderililerin çoğunluğu fakir insanlardır Avcılık ve tarımla geçinirler

Okuma-yazma oranı% 72 dolaylarındadır 1972 yılında çıkarılan eğitim ve öğretim kânunundan sonra ilkokul mecbûrî ve diğer okullar serbest bırakılmıştır Birçok özel okul mevcuttur Ülkede 30 üniversite vardır Bunların en meşhurları; Limadaki Millî Eğitim Üniversitesi, Millî Mühendislik Üniversitesi ve San Marcos Üniversitesidir

Peru halkında, el sanatları bakımından daha çok seramik eşyâ yapımı önemlidir Oyuncak lama yapımı, çeşitli kilim ve halı dokumacılığı, renkli kumaş yapımı ve lama, alpaka ve vikunyu (bir çeşit lama) yününden elbise örülmesi halkın uğraştığı başlıca sanat dallarıdır

Ülkenin en gelişmiş şehri başşehir Limadır Diğer önemli şehirleri Callao, Arequipa, Trujillo, İquitos, Cuzco ve Huancayodur

Siyâsî Hayat

İdarî sistemi parlamenter demokrasi esaslarına dayanan bir merkezî cumhûriyettir 1980 Peru Anayasasına göre biri başkan ve iki yardımcı başkan, halk oylamasıyla seçilir Başkan, başbakanı ve bakanlar kurulunu tâyin eder Başkan, seçilebilmesi için oyların en az % 50sini almak zorundadır

Yasama gücü, kongrededir Kongre iki meclislidir Senato 60 üyeli ve Millet Meclisi 180 üyeli olup, seçime tâbidirler Başkanlık ve kongre seçimleri her 5 yılda bir yapılır 18 yaşını dolduranlar oy kullanabilir İdarî olarak bir il ve 24 bölgeye ayrılmıştır Birleşmiş Milletler üyesidir

Ekonomi

Perunun ticârî ekonomisi geniş ölçüde minerallere, tarım ürünlerine ve endüstri ürünleri ve balıkçılığa dayanır Ülkede yetişen başlıca tarım ürünleri pamuk, şekerpancarı, kahve, pirinç, patates, fasulye, mısır, arpa ve tütündür

Peru, yeraltı kaynakları bakımından oldukça zengin bir ülkedir Ülkenin başlıca mineralleri: Bakır, gümüş, molibden, kurşun, petrol, çinko, demir, kadmiyum, kalay, altın, kömür, baryum, tuz, mermer, alçıtaşı, kireçtaşı, tellür, antimon, tungsten, selenyum ve bizmuttur Ülkenin en önemli endüstrileriyse balık ve çelik endüstrileridir Kıyılarında daha çok sardalya avlanır Ülkenin diğer bir gelir kaynağı da kereste, kauçuk, kinin, koyu kırmızı gülağacı yağı ve Brezilya kestânesi gibi orman ürünleridir

Peru sâhip olduğu mineraller ve hazırladığı balık yemekleriyle fazla ticârî bir gelire sâhiptir İhrâcâtı teşkil eden başlıca ürünler: Bakır, balık yemekleri, kahve, demir, şeker, çinko, gümüş, kurşun, pamuk, altın ve yündür 1993 yılı başında dış ticârette 33 milyar dolarlık bir ihrâcâta ulaşmıştır İhrâcâtını daha çok Japonya ve ABDye yapar

Makina, gıdâ maddeleri, yakıt, yağlar, aaaalik olmayan bâzı mineraller, kimyevî ürünler ve çelik başlıca ithâlât mallarıdır İthâlâtını daha çok ABD ve Almanya ile yapmaktadır

Peru, Andean Ortak Pazarı ülkelerinden biridir Perudan başka Ekvador, Kolombiya, Venezuella ve Bolivyanın da bulunduğu pazar, üye ülkeler arasında gümrük muafiyeti ve ortak bir hâricî vergi sistemi getirmiştir

Perunun ulaştırma şebekesi 19 yüzyıldan sonra gelişmiştir Demiryollarının uzunluğu 3472 kmdir 69942 kmyi bulan karayollarının ancak % 11i asfalttır Hava yolları ulaşımı 22 havaalanından sağlanır