Ünlü Düşmesi Ünsüz Yumuşaması

Ünlü düşmesi ünsüz yumuşaması

DÜZ

YUVARLAK

GENİŞ

DAR

GENİŞ

DAR

KALIN

A

I

O

U

İNCE

E

İ

Ö

Ü

Büyük Ünlü Uyumu:Sözcüğün ünlüleri arasındaki kalınlık incelik uyumudur İlk hecedeki ünlü kalınsa diğer ünlüler de kalın,inceyse diğerleri de ince olur Ör: Çocuklar, beklemişler…Karışık gelmişse BÜU’ya uymazÖr:İnsan, kalem,kitap→Aslen Türkçe oldukları halde sonradan uğradıkları ses değişikliği nedeniyle BÜU’ya uymayan kelimeler de vardırÖr:Kardeş (kardaş), elma (alma), anne (ana)…→Türkçede bazı ekler BÜU’yu bozar:☻-ken : bakarken ☻-ki : akşamki☻-leyin : sabahleyin☻-gil : dayımgil☻-imtırak :sarımtırak☻-daş :meslektaş☻-yor :bekliyor→Türkçede ilk heceden sonra o, ö ünlüleri bulunmaz-yor eki hariç→Yabancı sözcüklerde, birleşik kelimelerde ve tek hecelilerde BÜU aranmaz: ilkbahar, petrol, tek…→ BÜU’ya uymayan kelimelere gelen ekler kelimenin son hecesindeki sese uyar:insanın…Küçük Ünlü Uyumu: Kelimenin ünlüleri arasındaki düzlük-yuvarlaklık uyumudur Buna göre:→İlk ünlü düzse (A,E,I,İ ) diğerleri de düz,→İlk ünlü yuvarlaksa (O,Ö,U,Ü) sonraki → ya düz geniş (A,E) →ya da dar yuvarlak (U,Ü) olarak gelir Başka bir ifadeyle:“Balıkesir” → “Balıkesir” “Koyun ölür” → “Tavuk güler”…ÖR: bekledim, kömürlük, gövdesi, umursamaz, tarafsızlık, yorgunluktan→KÜU kelimenin tamamında değil, komşu iki hece arasında aranır: yumurtacı, yuvarlaklık, görebilmişti…→ Yabancı sözcüklerde, birleşik kelimelerde ve tek hecelilerde KÜU aranmaz→-yor eki KÜU’yu devamlı bozar­→Aslen Türkçe olduğu halde KÜU’ya uymayan kelimeler de vardır:Tavuk, kabuk, kavun, yamuk, çamur…Bunlarda “b,m,v” dudak ünsüzlerinin yuvarlaklaştırıcı etkisi vardır→BÜU’ya uymayan kelimeler KÜU’ya uysa bile uymaz sayılır:Kalem,insanlık, ÜNSÜZLER:

SERT
YUMUŞAK

SÜREKLİ
F, H, S, Ş
Ğ,J,L,M,N,R,V,Y,Z

sssSÜREKSİZ
P, Ç, T, K
B, C, D, G

SES OLAYLARI:

AÜnsüz değişimi / Yumuşaması: Sonunda “p,ç,t,k” sert ünsüzleri bulunan kelimeler ünlüyle başlayan bir ek aldığı zaman sonlarındaki sert ünsüzler yumuşayarak “b,c,d,g/ğ” olurÖr:Ağaç-ı→ağacı Kitap-ı→kitabı Git-en→giden Renk-i →rengi Yürek-i→yüreği→Bazı birleşik kelimelerde de yumuşama görülebilir:Kayıp-et→kaybet-Kayıt-ol→kaydol-,Kayıp-ol→kaybol!!! Kasıt-et-→kastet- !!!→Tek heceli kelimelerin bir kısmı bu kurala uymaz: Tek-il→tekil İç-i→içi İlk-in→ilkin Maç-a→maça Saç-a→saça Seç-enek→seçenekSat-ıl-→satıl- Yat-ır-→yatır-Ek-in→ekin Bak-ıcı→bakıcıİç-ecek→içecek ot,et,süt,tek…→Bazılarıysa uyar:Taç,dip,uç,kap,renk, çok…→Yabancı asıllı kelimeler genellikle bu kurala uymaz: Devlet-in→devletin, millet-e→millete, hukuk-un→hukukun!! layık-ı→layığı;layık-ıyla→layıkıyla!!→Özel isimlerdeyse söyleyişte olsa bile yazıda gösterilmez:Mahmut-u, Ahmet-iSinop-a…

Ünsüz Benzeşmesi / Sertleşmesi:
Sonunda f,s,t,k,ç,ş,h,p ünsüzleri bulunan buluna kelimeler “c,d,g” yle başlayan bir ek aldığı zaman ekin başındaki yumuşak ünsüzler sertleşerek “ç,t,k” olurKoltuk-dan→koltuktan,millet-ce→milletçeSınıf-da→sınıfta, git-di→gitti,aş-cı→aşçıKes-gin→ keskin, bas-gı → baskı, Türk- ce → Türkçe,1905-de→1905’te,→Bazı ( birleşik ) kelimelerde sertleşme olmaz:!!! Üç-gen, dört-gen, beş-genÜnsüz Türemesi:Yabancı dillerden geçen bazı kelimeler ünlüyle başlayan bir ek veya kelime aldıkları zaman asıllarındaki çift ünsüz ortaya çıkar: His-et→hisset, af-et→ affet, hak-ı→hakkı,red-et→reddet, sır-ı→ sırrı, hat-ı→hattı…→Yan yana gelen her ses ünsüz türemesi değildir! Hissiz, cadde, madde, ciddi…Ünsüz Düşmesi:→Sonunda –k bulunan bazı kelimeler –cık / -cek eki aldığı zaman sonlarındaki –k”ler düşer: küçük-cük →küçücük, minik-cik → minicik,ufak-cık→ufacık, büyük-cek→ büyücek, çabuk-cak→çabucak, →Sonunda “k” bulunan bazı kelimeler –l, -al/-el eki aldığı zaman sonlarındaki k’ler düşer:seyrek-l→seyrel-, alçak-l→alçal-, yüksek-l→yüksel-, ufak-la→ufala-…!!Ast- teğmen → asteğmen, üst – teğmen → üsteğmen, öpüş-cük→öpücük, gülüş-cük → gülücük… Ünlü Düşmesi:→İkinci hecesinde dar ünlü ( ı,i,u,ü ) buluna kelimeler ünlüyle başlayan bir ek aldıkları zaman ( vurgusu düşen orta hece ) ünlüsü düşer:Alın-ı→alnı, karın-ı→karnı, oğul-u →oğlu, boyun-u→boynu, akıl-ı→aklı, fikir-i→cisim-i→ cismi, gönül-ü→ gönlü, zülüf-ün→ zülfün ; ayır-ıl→ ayrıl-, çevir-e→ çevre, devir-il-→ devril-, sıyır-ıl-→sıyrıl-, kıvır-ım→ kıvrım, ayır- ıntı→ayrıntı, devir-e→ devre, yalın-ız→yalnız, yanıl-ış→ yanlış…→Et-,ol- yardımcı fiilleriyle birleşen birleşik kelimelerde de ünlü düşmesi olabilirabır-et→sabret, şükür-et→şükret, kayıp-ol→kaybol, emir-et→emret, kahır-ol→kahrol-, hapis-et→hapset-→ -la / le ,-ar /-er…gibi bazı ekleri alan kimi kelimelerde de ünlü düşmesi olabilir:Yumurta-la→yumurtla-, sızı-la→sızla-, ileri-le→ilerle-, sızı-la→sızla-, koku-la →kokla-, uyku-la→uyukla-; oyun-a→ oyna; uyu-ku→uyku; sarı-ar-→sarar-…→Bazı birleşik kelimelerde yan yana gelen iki ünlüden biri düşer:Cuma-ertesi→cumartesi, Pazar-ertesi → pazartesi, sütlü-aş→sütlaç, güllü-aş → güllaç, kahve-altı→kahvaltı, ne-için → niçin, ne-asıl→nasıl, kayın-ana → kaynana…→Kimi şiirlerdeyse ölçüye uydurmak için bazı sesler düşürülür ve yerine ’ işareti konur: Karac’oğlan, n’eylersin…→Bazı durumlardaysa iki ünlü yan yana gelmediği halde ünlünün düştüğü görülürBuna “ünlü aşınması” denir:Nere-de→nerde, ora-dan→ ordan, bura-da→burda, içeri-de→içerde…Ek Fiil Düşmesi ve İle’nin Ekleşmesiİsimlere gelerek onların yüklem olmasını sağlayan, basit zamanlı fiilleri ise birleşik zamanlı yapan i- fiili genellikle düşer:Gelmiş - i - di → gelmişti, sevimli – idi → sevimliydi(i/y)→Bağlaç olan ile ise ünsüzle biten kelimelere başındaki i’yi düşürerek; ünlüyle bitenlereyse i’sini y’ye dönüştürerek birleşir ve ek haline gelir (ÖSS sorusu!)Ünlü Türemesi:→-cık / -cik eki alan bazı bazı kelimelerde araya bir ünlünün girdiği görülür:Bir-cik→biricik, az-cık→azıcık, genç-cik → gencecik, dar-cık→daracık…→pekiştirilmiş bazı kelimelerde de ünlü türemesi olabilir:Yalnız → yapayalnız, çevre → çepeçevre, gündüz → güpegündüz, düz → düpedüz, !!sıklam → sırılsıklam, çıplak →çırılçıplak!!Ünlü Daralmasıonunda düz-geniş ünlü ( A-E ) bulunan kelimelere –yor eki gelince bu ünlüler darlaşarak “ı,i,u,ü” olur:Bekle-yor→bekliyor, tara-yor→ tarıyor, olma-yor→olmuyor, görme-yor→ görmüyor→De- , ye- kelimeleri de –y’yle başlayan bir ek aldığı zaman keklerindeki ünlü daralır e-y-en→diyen, ye-y-ecek→ yiyecek,!! deyince!!!ne-ye→niye→Bu iki yerin dışında ünlü daralması olmaz,Olmadığı halde olmuş gibi ünlü daraltmak imla hatası olur:Bekliyen, anlıyacak, demiyen,ağlıyan…N / M Çatışması (Gerileyici Ünsüz Benzeşmesi ):Türkçede “b” den önce gelen “n” ler “m” olur:Penbe→pembe, canbaz→cambaz, saklanbaç →saklambaç, anbar→ambar, tenbel→ tembel, çarşanba→Çarşamba, →Özel isimlerde ve birleşik kelimelerde olmaz:İstanbul, Safranbolu, binbaşı,onbaşıE/A(KÖK)Değişimi(Ünlü Kalınlaşması):“Ben” ve “sen” zamirleri yönelme hali eki –e aldığı zaman köklerindeki ince e ünlüleri kalınlaşarak a olur:Ben-e→bana, sen-e→sana…Kaynaştırma:Ünlüyle biten kelimeler ünlüyle başlayan bir ek aldığı zaman araya y,ş,s,n ünsüzlerinden biri girerAraba-ı→arabayı, Amasya-a→ Amasya’ya, kapıcı-ın→ kapıcının, araba-ı→arabası…→Bazı durumlarda ise iki ünlü yan yana gelmediği halde araya n ünsüzü girebilirBuna “koruyucu ünsüz” denir: o- da → onda, bu- dan → bundan, şu-u→şunu…→İsim tamlamasında kaynaştırma harfi n ve s dirAncak su ve ne kelimeleri hariçBunlarda kaynaştırma harfi y dir: Suyun suyu, neyin nesi…(ÖSS sorusu)Ulamaessizle biten kelimelerden sonra sesliyle başlayan bir kelime gelince ilk kelimenin sonundaki sessiz sonraki kelimenin başına eklenerek okunur ün akşam, …yüzen al sancak…→Ancak arada herhangi bir noktalama işareti olmamalı!