Canlılarda Dış Gelişme

Canlılarda dış gelişme

Eşeysiz Üreme: Bir Canlının tek başına yeni bir birey dünyaya getirmesine eşeysiz üreme denir Eşeysiz üreme sonucunda oluşan yeni bireyin tüm özellikleri ataları ile aynıdır

Eşeysiz üreme aşağıdaki şekillerde gerçekleşir

A) Bölünmeyle Üreme: Bir hücreli organizmalarda gören bir üreme şeklidir Bu üreme şeklinde Canlı bölünerek iki yeni birey oluşturur Terliksi hayvan ve öglana gibi belli bir şekli olan Canlılarda bölünme enlemesine yada boylamasına gerçekleşirken, Amip gibi belli bir şekli olmayan canlılarda bölünme herhangi bir şekilde gerçekleşebilir

B) Sporlanmayla Üreme: Genellikle mayoz bölünme ile oluşan sporlar, değişik ortamlara uyum sağlayabilecek özelliklere sahip hücrelerdir Sporların değişik faktörlerle taşındıkları yerlerde gelişerek yeni bireyler oluşturmalarına sporla üreme denir

C) Tomurcuklanmayla Üreme: Canlının bir yerinden dışarıya doğru büyüyen bir çıkıntının ana canlıyla ayını kalıtsal özelliklere sahip yeni bir canlı oluşturmasına tomurcuklanmayla üreme denir

D) Vegetatif Üreme: Canlıdan kopan bir parçanın gelişerek yeni bir birey oluşturmasına vegetatif üreme denir Yassı solucan ve deniz yıldızı gibi bazı canlılarda görülür Oluşan yeni bireyin tüm özellikleri ana canlı ile aynıdır



Eşeyli Üreme: Aynı türden eşeyi farklı iki canlının üreme hücrelerinin birleşerek zigot oluşturması şeklinde gerçekleşen üreme çeşidine eşeyli üreme adı verilir Bu üreme çeşidinde oluşan birey hem anneden hem de babadan kalıtsal özellikler aldığından oluşan yeni bireyin kalıtsal özellikleri çeşitlilik sağlayabilir

Eşeyli Üreme Çeşitleri:

İzogami: Boyut ve şekil bakımından eşit olan iki gametin birleşmesi sonucu oluşan eşeyli üreme çeşidine izogami denir Tatlı Su alglerinde görülen üreme çeşidi izogamidir

Anizogami: Bu eşeyli üreme şeklinde yumurta hücresi de sperm hücreside kamçılıdır fakat yumurta hücresi sperm hücresinden büyüktür Bazı alg ve mantarlarda görülür

Oogami: İnsan ve diğer kompleks yapılı canlılarda görülen bu eşeyli üreme şeklinde yumurta hücresi büyük, hareketsiz ve kamçısız, sperm hücresi küçük ve kamçılıdır

Konjugasyon: Yan yana gelen iki canlı arasında geçici bir stoplazmik köprü kurulur ve kurulan stoplazma köprüsü üzerinden DNA geçişi sağlanır Bu eşeyli üreme şekli bakterilerde ve terliksi hayvanlarda görülür

Partenogenez: Canlının dişi üreme hücresinde dölleme olmadan mitoz bölünme ile yeni bir bireyin oluşmasına partenogenez üreme denir Bu üreme çeşidinde yumurta n krmozomlu ise oluşan yeni birey de n kromozomludur Bu üreme şekli arılarda, su pirelerinde, karıncalarda ve bazı kelebeklerde görülür

Hermafroditizm: Bazı canlılar erkek ve dişi üreme organına aynı anda sahiptir Bu tür Canlılara "hermafrodit canlılar" denir Hermafrodit canlıların bazılarında dişi ve erkek üreme hücreleri aynı anda oluşabilir bu canlılar kendini dölleme yeteneğine sahiptir Bazı hermafrodit canlılarda ise erkek ve dişi üreme hücreleri farklı zamanlarda gelişir bu canlılar kendisini eşleyemez, üremek için başka bir canlıya ihtiyaç duyarlar Toprak solucanı ve istiridye gibi canlılar hermafrodittir

Metagenez: Bazı canlılarda eşeysiz üreme ile eşeyli üreme artarda gerçekleşir Bu üreme şekline metagenez üreme denir Metagenez üreme çiçeksiz Bitkilerde ve sıtma mikrobunda gerçekleşir

Bitkilerde Üreme

Çiçeksiz Bitkilerde Üreme: Çiçeksiz bitkilerde gerçekleşen üreme şekli metagenez (döl almaşı) üremedir

Çiçekli Bitkilerde Üreme: Çiçekli Bitkilerin üreme organı çiçektir Bazı çiçeklerde erkek ve dişi üreme organı bir arada bulunur bu tür çiçeklere "tam çiçek" denir Bazı çiçeklerde ise yalnızca bir üreme organı vardır, bu çiçeklere ise "eksik çiçek" adı verilir

Çiçeğin Yapısı: Çiçekler cezbedici renklerdeki taç yaprakları sayesinde böceklerin ilgisini çekerek tozlaşmanın gerçekleşmesini sağlarlar

Erkek Üreme Hücresi Oluşumu: Erkek üreme hücreleri (polenler) başçıkta bulunan polen keseleri içindeki ana polen hücrelerinin mayoz bölünme geçirmesi sonucunda oluşurlar

Dişi Üreme Hücresi Oluşumu: Dişi üreme hücreleri (yumurtalar) yumurtalıkta bulunan yumurta ana hücresinin mayoz ve mitoz bölünme geçirmesi ile oluşur

Tozlaşma Ve Döllenme: Çiçek polenlerinin erkek organ başçığından, dişi organ tepeciğine taşınarak yumurta hücresini döllemesine tozlaşma denir

Endosperm: Embriyoyu çimlenene kadar besleyen besin dokusuna endosperm denir Bitki türüne göre nişasta, Protein ve yağ gibi Maddeler içerir

Kabuk: Embriyonun çimlenme yeteneğini kaybetmeden uzun süre kalabilmesi için, embriyoyu olumsuz çevre şartlarına karşı koruma görevini üstlenen kısma kabuk adı verilir

Hayvanlarda Üreme:

Spermatogenez: Erkek canlının sperm ana hücrelerinden mayoz bölünme ile sperm hücresi üretilmesine spermatogenez adı verilir

Oogenez: Dişi canlının yumurta ana hücrelerinden mayoz bölünme ile yumurta hücresi üretilmesine oogenez adı verilir

Döllenme: Yumurta hücresinin çekirdeği ile sperm hücresinin çekirdeğinin birleşerek zigot oluşturmasına döllenme denir Döllenme iç ve dış döllenme olmak üzere iki şekilde gerçekleşir

Dış Döllenme: Sperm ve yumurta hücrelerinin, erkek ve dişi vücudu dışında birleşmesi olayına dış döllenme denir Dış döllenme olayında çok sayıda sperm ve yumurta hücresi oluşturulur, çünkü bu döllenme şekli genelde su gibi serbest ortamlarda gerçekleşir ve bu tür ortamlarda sperm ve yumurta hücresinin birbirini bulması çok zordur Ayrıca ortama bırakılan üreme hücrelerinin diğer canlılar tarafından yenme ihtimalinin yüksek olması da üretilen üreme hücresinin çok olmasının diğer bir nedenidir

İç Döllenme: Sperm ve yumurta hücrelerinin dişi vücudunda birleşmesi olayına iç döllenme denir İç döllenmede döllenme olayı bir canlının içinde gerçekleştiği için üreme hücreleri dış ortamın zararlı etkilerinden korunmuş olur Ayrıca canlı içinde üreme hücrelerinin birleşme oranı yüksek olduğu için üretilen üreme hücresi sayısı da dış döllemedekine göre oldukça azdır

Canlıların soylarını devam ettirmek amacıyla kendilerine benzer yeni bireyler meydana getirmesine üreme denir Üreme işlevi canlının gelişmişliğine bağlı olarak çeşitlilik gösterir Fakat bütün canlılarda genel hatlarıyla incelendiğinde eşeyli ve eşeysiz üreme olmak üzere iki tip üreme görülür

Eşeysiz üreme: Bir canlının kendi başına yeni bir birey meydana getirmesidir Oluşan bireyler ata bireyin tıpatıp aynısıdır Yavru gamet oluşturma gibi bir süreç olmaksızın oluştuğu için ata bireyin genetik özelliklerinin aynısına sahiptir Çeşitlenme olmadığı için değişen çevre şartlarına uyumda güçlük çekilir Bölünme, tomurcuklanma, sporlanma ve vejetatif üreme gibi çeşitleri vardır

Bölünme: Genelde monera (bakteri, mavi-yeşil algler) ile protista (amip, öglena vs) aleminde görülen üreme çeşididir Bu alemlerin üyesi olan tek hücreli canlılar mitoz benzeri bir bölünme gerçekleştirerek iki yeni yavru oluştururlar Bölünme bakterilerde olduğu gibi enine, öglenada olduğu gibi boyuna yada amipte olduğu gibi herhangi bir doğrultuda olabilir

Tomurcuklanma: Bira mayası gibi bazı protistalarda ve mantarlarda görülen üreme çeşididir Üreme gerçekleşirken birey hücre çekirdeğini eşler Eşlenen çekirdeğin bir parçası ana hücrede kalırken diğeri hücre zarında oluşan çıkıntı şeklindeki yapıya geçer Tomurcuk denilen bu yapı gelişerek yeni bireyi meydana getirir Oluşan yavru bazen ana bireye yapışık olarak kalır yada ayrılarak bağımsız olarak yaşayabilir

Sporlanma: sporogoni de denilen bu üreme çeşidi monera, protista ve mantarlar aleminin bazı üyelerinin yanı sıra kara yosunları ve eğrelti otları gibi bazı bitki türlerinde de görülür Tıpkı tomurcuk oluşumuna benzeyen spor oluşumu farklı olarak daha sağlam bir zarla çevrilidir Sıcak, soğuk, kuraklık gibi olumsuz şartlardan etkilenmeyen bu yapılar uygun ortam oluştuğunda gelişerek yeni bireyi meydan getirir –50 oC dereceye dayanabilen spor hücreleri çok uzun süre gelişmeden bekleyebilir Kara yosunları ve eğrelti otların da oluşturulan sporlar haploid kromozom taşırlar ve gametofit olarak adlandırılır Gametofitlerin üreme organlarında üreme hücreleri oluşturulur Üreme hücrelerinin döllenmesiyle de tekrar diploid bitki meydana gelir

Vejetatif üreme: bazı canlılarda görülen vejetatif üreme; yeterli büyüklükteki gelişmeye uygun parçaların eksiklerini tamamlayarak yeni bir birey meydana getirmesidir Deniz yıldızının kopan kolunun tamamlanması ve kolun da gelişerek yeni bir denizyıldızını meydana getirdiği gibi bir rejenerasyon, kavak ve söğüt gibi bitkilerde bir dal parçasının toprağa dikilerek gelişmesinde olduğu gibi çelikle üreme, çilek bitkisinde toprağın üzerinde gövdenin bir bölümünden kökün ve sonrasında yeni bir çilek bitkisinin oluşmasında olduğu gibi sürünücü gövde ile üreme, patates bitkisinin yumruları üzerindeki gözlerin gelişerek yeni patates bitkisini oluşturduğu gözle üreme gibi çeşitleri sayılabilir

Eşeyli üreme: Kalıtsal olarak farklı iki hücrenin yada çekirdeklerinin birleşerek yeni bir bireyi meydana getirdikleri üreme şeklidir Çoğunlukla gelişmiş canlılara özgü olan bu üreme şeklinde, anne ve baba diye tanımlanan iki farklı ata vardır Ata bireylerin mayoz bölünme yoluyla gamet oluşturmalarından sonra döllenme ile oluşan birey ana veya babaya tam olarak benzemez Gametlerin oluşumu sırasında meydana gelen mutasyonlar ve farklı iki gen dizilimine sahip hücrenin birleşmesinden oluşan yeni varyasyon yavrularda çeşitliliğe yol açar

İzogami: Şekil ve yapı bakımından birbirine benzer aynı büyüklükteki gametlerin birleşmesiyle oluşan eşeyli üreme çeşididir morfolojik benzerlik gösteren gametlerin taşıdıkları genlerde fizyolojik farlılıklar bulunur Alg çeşitlerinden sporogyra, ulothrix ve chlamydomanas izogami ile ürerler

Heterogami: Farklı özelliklerdeki dişi ve erkek gametlerle yapılan üreme şeklidir Bazı alg türlerinde olduğu gibi gametler arasındaki farklılık çok az ise anizogami, yada insan ve diğer omurgalı hayvanlarda olduğu gibi gametler farklı morfolojik ve fizyolojik yapılara sahip ise oogami olarak adlandırılır Oogami’de yumurta büyük, hareketsiz ve bol sitoplazmalı olmasına rağmen sperm oldukça küçük ve hareketlidir

Konjugasyon: Kavuşma anlamına gelen konjugasyon da aslında gamet oluşturulmaz Bakteri, paramesyum ve bazı su yosunlarında görülen konjugasyon da yan yana gelen canlılar birbirlerine gen aktarımında bulunurlar Canlıların gen diziliminde değişiklik dolayısı ile de çeşitlilik oluştuğu için eşeyli üreme olarak kabul edilir

Partenogenez: Arılar, çalı çekirgeleri, karıncalar gibi eklem bacaklılarda görülen partenogenetik üremede yumurta bazen döllenme olmaksızın gelişerek yeni bir birey meydana getirir Oluşan birey erkektir ve haploid sayıda kromozom taşır normal üreme süreçlerinde dişiler mayozla yumurtayı oluştururken erkekler mitoz benzeri bir bölünme ile sperm oluşturur Döllenme sonucu oluşan bireyler ise hep dişidir Arılarda oluşan dişiler Bal özü ile beslenirse kraliçe, çiçek tozu (polen) ile beslenirse işçi Arı olur

Hermafroditizm: Canlılarda normalde üreme organlarında sadece birisi bulunur Dolayısı ile de tek çeşit gamet üretir Fakat salyangoz gibi bazı hayvanlarla çiçekli bitkilerin çoğu her iki üreme organına da sahiptir ve hem yumurta hem de sperm üretebilirler Böyle canlılara hermafrodit (erselik, çift cinsiyetli) denir Erselik canlılar normalde kendi kendilerini döllemez Bir populasyon içerisinde bireylerin bir kısmı erkek bir kısmı ise dişi rolünü üstlenir Sonraki üreme döneminde rollerini değişebilirler