Kurak Ve Yarı Kurak Bölgelerde Oluşan Yer Şekilleri

a Deflasyon Çukurları: Deflasyon (taşıma) sonucu meydan gelmiş, derinlikleri bazen birkaç metreyi bulabilen, çapları ise birkaç metre ile 15- 2 km ler arasında değişen sığ çukurlardır

b Yardang: Bunlar hakim rüzgar yönünde paralel olarak uzanan, birbirlerinden keskin sırtlarla ayrılmış ve ana çizgileriyle U profili gösteren oluklardır Kil, silt gibi gevşek tortul kayaçların rüzgar tarafından aşındırılmaları sonucu meydana gelirler Olukların tabanı ile sırtlar arasındaki yükselti farkı birkaç cm ile birkaç metre arasında değişir

c Tanık (Şahit) Tepeler: Genellikle yumuşak ve sert tabakaların üst üste yer aldıkları yatay yapılı sahalarda görülürler Oluşumlarında, rüzgarın yanı sıra, fiziksel parçalanma, kimyasal ayrışma ve akarsu aşındırmasının rolü vardır Tepelerin üst kısımları genellikle sert tabaka ile kaplıdır Yükseklikleri 30 metreyi bulabilir

d Mantar Kaya: Rüzgarın taşıdığı malzemeler kayaların alt kısımları aşındırması sonucu, iyice inceltilmiş ve birer mantar görünümü kazanmışlardır

e Hamada ve Reg: Hamadalar, çöllerin, üzerleri taş parçaları ve çakıllarla kaplı kayadan müteşekkil olan kısımlarını meydana getirirler Genellikle düzdürler ve yatay yapılı sahalarda görülürler Yerli kaya üzerinde depolanmış kum, kil, çakıl ve bloklardan oluşan gevşek unsurların deflasyona maruz kalmaları sonucu oluşurlar Burada rüzgar ince malzemeleri taşırken iri unsurlar zemin üzerinde kalır Bunlar köşeli unsurlardan oluşur

Reg’ler ise yüzey kısımları deflasyona uğramış alüvyal dolgulardır Burada da, rüzgar ince unsurları taşıyıp uzaklaştırdığından, bu dolguların yüzeyi ve dolayısıyla zemin çakıl ve taş parçaları gibi iri unsurlarla kaplı bulunur Aynı özelliği gösteren taşlı çöllere Büyük Sahra'da serir adı verilir Hamada ve reglerde zemin, iri kaya parçaları, blok ve çakıllar ile kaplı oldukları için görünümü kaldırıma benzer ve bundan dolayı çöl kaldırımı ismi verilir

f Façetalı Çakıl: Kurak bölgelerde görülen ve belirgin kenarlarla birbirinden ayrılmış bir kaç façetaya (yüzeye) sahip olan çakıllara façetalı çakıl denir Kurak bölgelerde bir çakılın rüzgarın sürekli geldiği taraf aşınarak bir yüzey (façeta) meydana gelir Herhangi bir nedenle kayacın duruşu değişir ve başka bir tarafı hakim rüzgar yönüne döner ve bu kesimde aşınarak bir yüzey haline gelir Olayın tekrarlanması halinde façeta sayısı artar Bununla birlikte façetalı çakıllar genellikle üç yüzeye sahiptir

g Bolson: Çevreleri dağ, palto gibi nispeten yüksek sahalarla çevrili bulunan kapalı havzalardır Düz olan taban kısımlarına playa denir Playa ile çevredeki yüksek sahalar arasında pediment ve bahada gibi geçiş sahaları da bulunur

h Playa: Bolsonların az derin, tuzlu ve geçici göl veya bataklıklarla kaplı bulunan taban kısımlarıdır Düz bir ova özelliği gösteren ve göl yada bataklığın kuruduğu devrelerde playalar tuz depoları haline gelir

i Pediment: Bolsonların taban düzlükleriyle (playa) onları çevrelerinde yer alan yüksek sahalar arasında geçişi sağlayan yamaçlardır Bunlar yerli kaya üzerinde gelişmiş az eğimli aşınım düzlükleri şeklindedir Pedimentlerin playaya doğru olan eğimleri 2-3° kadardır Gerilerinde yer alan dağ yamaçları ile aralarında keskin bir dirsek bulunur ve bir

j Bahada: Bunlarda pedimentler gibi, bolsonların taban düzlükleriyle onların çevrelerinde yer alan yüksek sahalar arasında geçişi temin eden yamaçlardır Fakat onlardan farklı olarak, yerli kayadan müteşekkil aşım düzlükleri değil değil; yamaç döküntüleri ve birikinti konilerinin birbiriyle birleşmeleri sonucu meydana gelmiş birikim şeklidir Oluşumları nemli bölgelerde görülen dağ eteği ovalarına benzer Bahadaların yüzeyleri fazla derin olmayan sel yarıntıları ile parçalanmıştır Enine profilleri dalgalı bir yapı gösterir

k İnselberg: Kurak ve yarı kurak bölgelerde bazen yerli kayadan oluşan, bazen de ince bir enkaz örtüsüyle kaplı bulunan aşınım düzlükleri üzerindeki dik yamaçlı tek tepelerdirPedimentler üzerinde yer alan onların oluşumları sırasında aşınımdan kurtularak geriye kalmış olan tanık tepelerdir

l Kanyon: Dar ve dik yamaçlı derin vadilerdir Çeşitli iklim bölgelerinde yer almakla beraber kurak ve yarı kurak iklim bölgelerinde daha çok bulunurlar Bu bölgelerde yağışlar yetersiz ve seyrek olduklarından yamaçların işlenmeleri ve dolayısıyla yatıklaştırılmaları güçtür Akarsu aşındırması daha çok derine doğrudur Böylece yamaçlar, nemli iklim bölgelerinde olduğu gibi, yatıklaştırılarak geriletilemez Paralel yamaç gerilemesi adı verilen bir mekanizmayla dikliklerini az çok koruyarak gerilerler Sonuçta dik yamaçlı derin vadiler olan kanyonlar oluşur

m Kumul: Rüzgarla taşınan kum tanelerinin belirli koşullar altında birikip yığılmalarıyla meydana gelen çeşitli şekillerdeki kum yığınlarına kumul adı verilir Kumulların oluşumları için, her şeyden önce, yeterli bir kum kaynağının bulunması gerekir Bunun dışında, kumulların oluşup şekillenmelerinde esas rol rüzgara aittir Hakim rüzgar yönü ve hızları önemli rol oynar Ayrıca bitki örtüsü, kum kaynağına olan mesafe, zeminin nem içeriği, zeminde yer yer buluna bilen küçük göller ve bataklıklar, zemindeki kayalık çıkıntılar gibi çeşitli tümseklerle çalı ve otsu bitkilerden oluşan engellerinde rolleri bulunur

Kumulların yaygın olarak bulundukları sahaların başında çöller gelir Büyük Sahra, Namib, Kalahari, Atakama, Arizona, Arabistan ve Orta Asya çöllerinde kumullar geniş alan kaplar

1 Enine Kumullar: Bunlar uzun eksenleri hakim rüzgar doğrultusunda dik olarak uzanan kumullardır Kum miktarının çok fazla olduğu sahalarda, denizlerdeki fırtına dalgaları gibi, rüzgar doğrultusuna dik ve gayri muntazam bir şekilde uzanan kumul sırtlarıyla bunlar arasındaki oluk şekilli çukurlardan oluşurlar Keskin doruklu olan kum yığınlarında rüzgarın geldiği taraf karşı yamaca göre daha az eğimlidir

Barkan: Enine kumulların en basit yapıda olanları ve en çok görülenleridir Şekilleri hilale benzer Hilalin gövdesinin hakim rüzgara bakan yamacı daha az eğimli, diğer yamacı ise daha diktir Barkanlar bir kum yığınının hakim rüzgar yönüne bakan yamacından kaldırılan kumlar yığının tepesinden aşarak kuytu yamaca sürüklenir Kuytu yamaçta biriken kumun eğimi daha fazladır Kenar kısımları ise rüzgar tarafından ileriye sürüklendiği için uzar ve kum yığını hilal görünümünü alır

Parabolik Kumullar: U şeklindeki kumullardır Barkanlara benzerler fakat onlardan farklı olarak, içbükey yamaçları hakim rüzgara bakar Ayrıca bu yamaç barkanlarda olduğu kadar dik değildirParabolik kumulların daha uzun kollu olanlarına firkete kumulu adı verilir Parabolik kumulların oluşumlarında önce bir deflasyon çukuru meydana gelir Bu çukurdan havalanan kumulların onun çevresinde yığılmalarıyla da parobolik kumullar oluşur

2 Boyuna Kumullar: Uzun eksenleri hakim rüzgar doğrultusunda paralel olarak uzanan kumullardır En ilginç tiplerini Seyfler meydana getirir Bunlar keskin doruklu, yüksek (100-200 m), uzun kumul sırtlarıdır Sırtlar ana çizgileriyle birbirine paralel olmakla beraber girintili çıkıntılı uzanırlar

3 Yıldız Kumulları: Bunlar yıldız şeklindeki kumul tepeleridirYıldızın kollarını, kumulun genellikle merkezi kısmında yer alan ve piramit şeklinde olan yüksek doruk noktasından itibaren çevreye doğru ışınsal olarak uzana keskin doruklu kum sırtları meydana getirir Üç veya daha fazla sayıdan oluşan kollar kumulun tepesinden çevreye doğru kıvrımlar yaparak alçalırlar Yıldız kumullar farklı yönlerden gelen hava hareketlerine bağlı olarak oluşurlar Yükseklikleri 100 metreden fazla olabilir

n Ripple- mark: Küçük yer şekilleridir Rüzgarın meydana getirdiği bu şekiller kum örtüleriyle kumulların yüzeylerinde görülürler ve bu yerlere dalgalı bir görünüm kazandırırlar Ripple-Marklar birbirlerine paralel küçük sırtlarla bunların arasında yer alan oluklardan oluşmuşturlar Uzanış doğrultuları kendilerini meydana getiren rüzgarın esiş yönüne diktir