Devletler Coğrafyası - Kazakistan

Devletler Coğrafyası - Kazakistan

DEVLETİN ADI: Kazakistan Cumhuriyeti

BAŞŞEHRİ: Alma-Ata

YÜZÖLÇÜMÜ: 2717300 km2

NÜFUSU: 17000000

RESMİ DİLİ: Kazak Türkçesi ve Rusça

DİNİ: İslamiyet

PARA BİRİMİ: Ruble

Orta Asya’da yer alan bir Türk devleti Kuzeyinde Rusya Federasyonu, Ural Dağları ve Güney Sibirya, doğusunda Moğolistan ve Doğu Türkistan, güneyinde Kırgızistan, Özbekistan, Aladağ, TanrıDağları ve Aral Gölü, batısında ise Hazar Denizi yer alır Doğu ve batı sınırları arası 3000 km, kuzey ve güney sınırları arası ise 1500 km’dir

Tarihi

Kazakların tarih sahnesine çıkışları 15 asra rastlar Şeybani Hükümdarı Ebü’l-Hayr zamanında bozkır bölgesinde yaşayan Türk kabileleri, aynı sülaleden Barak Hanın oğulları Canıbek ile Kerey’in idaresinde doğuya göç ederek ÇağatayHanlığı topraklarını kendilerine yurt edindiler Buralarda yaşayan ve göçebe olan Türk kavimleri ile birlik olup iki yüz bin kişilik bir nüfusa ulaştılar Bunlara daha sonra, Naymanlar, Celayirliler ve Duğlatlar da katılınca bir milyonluk bir Kazak topluluğu meydana geldi Balkaş civarında yaşayanlara Canıbekoğlu Kasım Han, Urallara kadar olan bölgede yaşayanlara Kereyoğlu Burunduk Han hükümdarlık ediyordu Kasım Han, amcasının oğlu Burunduk Hanı ortadan kaldırarak, Kazakların tamamını idaresi altına aldı ve üç yüz bin kişilik bir ordu kurdu Kasım Handan sonra oğlu Aknazor Han (1520-1555), ondan sonra onun oğlu Şigay Han (1555-1570) Kazan hükümdarı oldu Şigay Han zamanında bozkırların tamamı Kazak hakimiyeti altına girdi Şigay Hanın yerine geçen Tevekkel Han (1570-1600) Taşkent’i ele geçirerek başşehir yaptı Kazak topraklarını üç ayrı “orda”ya böldü Bunlar batıdan doğuya sırasıyla Tien Shan’ın kuzeyindeki Semireciye bölgesini içine alan kısma BüyükOrda (Uluyüz), Aral Gölünün doğusundaki orta step bölgesini içine alan kısma OrtaOrda (Ortayüz) ve Aral Gölüyle Ural Irmağı arasında kalan kısma da Küçük Orda (Kiçiyüz) denildi Tevekkel Hanın yerine geçen kardeşi İşim Han (1600-1623), Çungarya Kalmuklarına (Oryatlara) karşı devamlı harpler yaptı Ondan sonra yerine geçen kardeşi Cihangir (1623-1655) Kalmukları 1626 yılında yendi Cihangir Handan sonra yerine oğlu Tekva Han (1655-1678) geçti

Tekva Handan sonra sultan olan Pulta Han (1678-1718) devrinde Çungarya Kalmukları, Türkistan’a kadar olan bölgeleri elegeçirdi Kazakların birliği bozuldu Ordalar birbirleri ile savaşmaya başladılar Bu durumdan istifade eden Ruslar, önce Küçük Ordayı (1731), sonra Orta Ordayı (1743), daha sonra da Hokand Hanlığı idaresindeki Büyük Ordayı (1846) hakimiyetleri altına aldılar Böylece bütün Kazak toprakları Çarlık Rusyasının eline geçmiş oldu 19 yüzyılın ikinci yarısından itibaren Kazak topraklarında yeni iskan merkezleri kurularak Ruslar yerleştirildi 1916’da 19-43 yaş arası bütün erkek nüfusun askere çağrılması üzerine Kazaklar isyan etti Fakat bu isyan Ruslar tarafından kanlı bir şekilde bastırıldı

1917 devriminden sonra Alaş Orda adlı Kazak hükümeti kuruldu Kızılordu 1920’de Kazakistan’ı işgal etti ve Oranburg’da muhtar bir Sovyet Cumhuriyeti kuruldu Daha sonra Alma-Ata başşehir oldu Göçebeler 1929’da yerleşik hayata geçmeye zorlandı Çok sayıda Rus ve Ukraynalı Kırgızistan’a yerleştirildi Buna karşı çıkan Kazaklar hunharca katledildiler Kazak çocukları milli ve dini kültürden uzak, ateist olarak yetiştirilmeye çalışıldı ise de bunda muvaffak olunamadı 1936’da yapılan yeni bir düzenleme ile Kazak Özerk bölgesi, Kazakistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti haline getirildi Rusya’daki Glasnost hareketlerinden sonra ve 1991 Ağustosunda eski Sovyetler Birliğinin dağılmasıyla Kazakistan Cumhuriyeti bağımsızlığını ilan etti

Fiziki Yapı

Ülke topraklarının beşte biri dağlarla kaplıdır Diğer kısmı düzlükler tepelik ovalar ve platolardan meydana gelir Batı ve güneybatı kesimlerine hakim olan HazarÇöküntüsünün güneyinde Ustyurt Yaylası, Mangışlak Yarımadasında ise Karadağ ve Akdağ uzanır Hazar Çöküntüsünü Ural Platosu ve Mugodjar Tepeleri geniş Turan Ovasından ayırır Kurumuş ırmakların önceleri taşıdığı kumlar güneyde Kızılkum Çölünü, orta kesimde Karakum Çölünü, kuzeyde Büyük ve Küçük Barsuki çöllerini meydana getirmiştir Kuzeyde dağların yüksekliği 1500 metreye ulaşır Ülke topraklarının batısında Uludağ, doğusunda iseCengizdağ olarak bilinen sıradağlar yer alır Doğu ve güneydoğudaki yüksek dağ silsileleri vadilerle yarılmıştır Çungarya Aladağları Balkaş Gölünün bulunduğu çöküntünün güneyinden, Tarbagatay Sıradağları güneyden, Altay dağ silsilesinin devamı olanListvyaga, Holzun ve Tigirek sıradağları ise doğudan Kazakistan topraklarına girer Kırgızistan sınırındaTanrı Dağları, uzanır Muyunkum Çölü Karadağ’ın içlerine kadar girer

Kazakistan’da binlerce küçük akarsu vardır Bu akarsuların büyük kesimi Hazar Denizi, Aral, Balkaş ve Tengiz göllerine dökülür Kazakistan topraklarını baştan başa geçen ve Kuzey Buz Denizine dökülen nehirler ise Irtiş, İşim ve Tobul’dur Akarsuların büyük kısmı yazın kurur Başlıca ırmakları Ural ve Seyhun’dur Seyhun üzerinde taşkınları önlemek ve sulama gayeli birçok baraj bulunur

Ülke sınırları içinde su seviyesi genelde değişken olan ve bazıları belli aylarda kuruyan elli bine yakın göl vardır Hazar Denizinin 2320 km’lik kıyısı Kazakistan sınırları içinde kalır Diğer önemli gölleri Aral, Balkaş, Zaysan, Alakol, Tengiz ve Seletitengiz’dir

İklim

Kazakistan’ın vadi ve ovalarında çok sert bir kara iklimi hakimdir Sıcaklık bölgelere göre çok farklılık gösterir Güneyde -5°C ile -1,4°C arasında değişen kış ortalama sıcaklığı, orta kısımlarda -16°C ile -19°C’ye kadar düşer Yazın ortalama sıcaklık kuzeyde 20°C güneyde ise 29°C’dir Senelik ortalama yağış miktarı kuzey ve orta kısımlarda 200-300 mm, güneyde 400-500 mm, yüksek sıradağlarda ise 600-1000 mm arasında değişir Vadilerde sık sık kasırga şiddetine varan rüzgarlar eser

Tabii Kaynaklar

Madenler: Kazakistan yeraltı kaynakları bakımından zengindirKaraganda bölgesinde zengin kömür yatakları, Ural-Enba Havzasında petrol yatakları vardır Ayrıca bakır, kurşun (Altay, Kara-Tav, Ala-Tav, Tekeli’de), çinko (Alma-Ata), demir (Karkaralı, Balhaç, Cez-Kazgon, Ata-Su), manganez, kalay, volfram, molibden, antimuan çıkarılmaktadır

Bitki örtüsü ve hayvanlar: Ülke topraklarının büyük bölümünü kaplayan çöllerde pelin otu ve ılgın yetişir Altay ve Tanrı dağları ormanlarla kaplıdır Ormanlarda ve çöllerde çok sayıda av hayvanı yaşar Bunlardan bazıları; antilop, sığın, kurt, ayı, kakum, samurdur Irmak ve göllerde sazan, turna, som balığı, alabalık ve tatlısu levreği Hazar Denizinde ise mersinbalığı, ringa çamçak avlanır

Nüfus ve SosyalHayat

Kazakistan’ın nüfusu 17000000 civarındadır Başkenti Alma-Ata olup nüfusu 1200000’dir Nüfusun % 397’si Kazak, % 378’i Rus, % 58’iAlman, % 54’ü Ukraynalı, % 4’ü Tatar ve Özbek, % 73’ü diğer milletlere mensuptur Başlıca şehirleri Uralsk, Ahtubinsk, Guryev, Bişkek, Karaganda, Aralsk’dır

Kazakistan’da büyük yerleşim bölgeleri dışında hala eski göçebe özelliği sürdürülmektedir Halkın çoğu geçimini hayvancılıkla sağladığı için yazın “çaylav” dedikleri yaylalara gitmek, kışın da “kıştav” dedikleri kışlaklarında barınmaktadırlar Böylece göçebe hayatlarını devam ettirirler

Eğitim: Halkın çoğu 1917 komünist ihtilalinden önce göçebe hayatı yaşadığından, Kazaklarda eğitim faaliyetleri fazla gelişmemişti Yerleşme merkezlerinde çok sayıda medrese vardı İhtilalden sonra bölgede Rus eğitim sistemi uygulanmaya başlandı İlk ve orta öğretim Kazakça yapılmasına rağmen, anaokullarında ve yüksek okullarda Rusça eğitim yapılması Kazak gençlerini Rusça öğrenmeye mecbur bıraktı

Kazakistan’da eğitim 7-17 yaş arasında mecburi ve parasızdır Okullarda Rusça ve Kazakça eğitim yapılır Ayrıca azınlık dillerinde de öğretim yapan okullar vardır Nüfusun az olduğu bölgelerde ortaokul çocukları için yatılı okullar bulunur Mesleki eğitim veren okulların sayısı oldukça fazladır Ülke çapında 8689 ortaokul, 243 teknik lise, vardır

Kazakistan’da ilk üniversite 1934’te Kirov’da kuruldu 1948’de Kazak İlimler Akademisi teşkil edildi Bu akademiye bağlı 35’ten fazla enstitü vardır Ayrıca 40 civarında yüksek okul mevcuttur

Siyasi Hayat

Rus hükumeti, Kazakların milli şuurunu kaybetmesi için çeşitli çalışmalar yaptı Stalin döneminde Kazakçadan Arapça ve Farsça kelimeler çıkarılarak bunların yerine Rusça kelimeler konuldu Günümüzde Kazakçada bulunan bazı kelimeler için Rusça kelimeler kullanılmaktadır Böylece Kazakça kısa zamanda Rusçanın tesiri altında kalmıştır Buna sebep, kendi dilini iyi bir şekilde öğrenmeyen Kazak aydınlarının şuurlu veya şuursuzca yazılarında Rusça kullanmaları olmuştur

Büyük kısmı Müslüman olan Kazaklarda dindarlık derecesi bölgelere göre değişmektedir Kazakların çoğunlukta bulunduğu bölgelerde dini inanç daha güçlü olup, Kazakların azınlık durumuna düştüğü bölgelerde ise dini inanç zayıftır Müslümanların çoğunlukta bulunduğu bölgelerde İslami ve milli adet ve örfler hala canlı olarak muhafaza edilmektedir Bağımsızlığını kazanmadan önce din aleyhtarı propaganda çok güçlü yürütülmekteydi Kazakistan’da 1948’den bu yana Kazakça 150’ye yakın din aleyhtarı kitap yayınlanmıştır Kazaklar, Müslüman topluluklar arasında, dillerinde din aleyhtarı kitaplar neşredilen üçüncü ülke durumundadır

Ekonomi

Ülke ekonomisi tarım, hayvancılık ve madenciliğe dayalıdır Toprakların büyük bölümü çöl ve dağlarla kaplı olduğu için tarıma elverişli arazi azdır Bu arazinin büyük kısmı mer’adır Kazakistan’da tarım dört bölgede mütalaa edilebilir: 1)Yerleşik zirai bölge: Bölgede özellikle buğday, darı, ayçiçeği ve büyükbaş hayvanlar yetiştirilir 2) Geçiş bölgesi: Bu bölgede darı yetiştirilir ve koyun beslenir 3)Hayvan besleme bölgesi:Buralarda koyun beslenir Aktübe’de ayrıca at ve deve de yetiştirilir 4)Sun’i sulama yapılan bölge: Bu bölgede ise sanayide kullanılan pamuk, pancar, tütün, kendir, yağlı tohumlar ve pirinç yetiştirilir

Kazakistan sanayii madenciliğe bağlı olarak gelişmiştir Sovyetler Birliğinden ayrılmadan önce, bu ülkenin hammadde ihtiyacının büyük kısmını karşılıyordu Başlıca sanayi kuruluşları demir, çelik, çimento, gübre, şeker, un, konserve, ilaç, sentetik iplik, röntgen aletleri fabrikalarıdır Sanayide çalışan işgücünün büyük kısmı kömür madenleri, petrol tesislerinde çalışmaktadır

Ulaşım: Kazakistan’da ulaşım kara, demir ve hava yoluyla sağlanır Demiryolu ağı 21400000 km uzunlukta olup, ülkeyi ağ gibi örmüştür Karayollarının uzunluğu ise 189000 km’dir Birçok şehirde hava alanı vardır