Genetikle İlgili Bazı Kavram Ve Terimler

Genetikle ilgili bazı kavram ve terimler

Genetikle ilgili bazı kavram ve terimler:

Gen: Kromozomlar üzerinde bulunan yaklaşık 1500 nukleotitten meydana gelen ve canlının her türlü özelliğinin oluşmasını sağlayan yapı birimi

Dominant (baskın, basat) gen: Fenotipte (kısaca dış görünüş denilebilir)özelliğini gösterebilen gen

Resesif (çekinik) gen: Fenotipte özelliğini gösteremeyen gen

Kromozom: Üzerlerinde genleri taşıyan DNA ve nukleoproteinden oluşan yapı

Kalıtsal hastalık: Yavrulara kalıtım yoluyla geçen hastalıklar Genelde kromozom yapısının yada genlerin yapısının değişmesiyle ortaya çıkar, öldürücü etkisi yoksa dölden döle aktarılır

Mutasyon: Kromozomların yapısında, sayısında meydana gelen değişiklikler olabileceği gibi genlerin yapısının değişmesiyle de ortaya çıkabilir( Mutasyon çok sık rastlanılan bir olay olmamakla birlikte radyasyon, ısı, pH ve kimyasal maddeler mutasyona sebep olabilir

Delesyon:

Kromozomun küçük bir segmentinin kopması demektir; bu olayın da sebebi kromozomlardaki kırılmalardır Terminal delesyondan kromozomun bir ucundan bir parça kaybolur Böyle bir delesyonun meydana gelmesi için kromozomun bir ucuna yakın bir bölgede 2 kırık gerekir Sonuçta kırıklar arasındaki kısım kaybolmakta ve uçlar tekrar kaynamaktadır (Rension) Cri du chat hastalığında 5 kromozomun kısa kolunda delesyon vardır

Translokasyon :

Kırılma gösteren 2 ayrı kromozomdan birinin kırılan parça üzerine yapışmasına translokasyon denir Sağlam kromozom uçları birbirine yapışmaz Yapışmayan bir sonraki mitozda bölünmeye katılamaz ve ortadan kaybolur

BAZI KALITSAL HASTALIKLAR

KROMOZOM ANOMALİLERİ

I- OTOZOMAL KROMOZOM HASTALIKLARI

A- TRİZOMİK SENDROMLAR

1 Mongolizm (Down sendromu)

2 Trizomi 18 sendromu (Edwards sendromu)

3 Trizomi 13 sendromu (Patau sendromu)

4 Trizomi C sendromu

5 Trizomi 22 sendromu

B DELESYON SENDROMLARI

1 Kedi miyavlaması sendromu (Cri-du chat)

2 4 No'lu kromozomun kısa kolunun delesyonu

(Wolf-Hirschhorn sendromu)

3 18 No'lu kromozomun kısa ve uzun kollarının delesyonları

4 Monozomi G sendromu (G Delesyon sendromu)

5 Halka (Ring) kromozomu sendromu

C PARSİYEL TRİZOMİ SENDROMLARI

Trizomi G

a Anne yaşı ileridir

b Genellikle ailevi değildirler, sporadik görülürler

c Prenatal (intra uterin) ve postnatal (ekstrauterin) büyüme ve gelişme geriliği vardır

d Çoklu konjenital malformasyonlar bulunur

e Zeka geriliği görülür

f Mikrosefali mevcut olabilir

h Kafa kemiklerinde malformasyon ve buna bağlı olarak değişik yüz görünümü vardır

i Merkezi sinir sistemi anormaldir

l Adele defektlerine sık rastlanır

k Hemen hepsinde tipik dermatojik bulgulara rastlanır

MONGOLİZM (TRİZOMİ 21, DOWN SENDROMU)

Otozomal kromozom hastalıklar içinde en sık görülenidir Popülasyonda 1/600 -1/700 sıklıkta görülür Monozigotik ikizlerde çoğu zaman; dizigotik ikizlerde nadiren görülmesi ve mongol kadınların bebeklerinde de %50 rastlanması hastalığın etyolojisinde genetiği düşündürür 1932'de Waardenburg genetik bozukluğun nondisjunction olabileceğini ileri sürmüştü 1959'da Jerome Lejense normalden 1 fazla olan kromozomun G grubuna ait olduğunu göstermiştir

Büyüme ve gelişimleri geridir; bu gerilik intrauterin gelişme geriliğine bağlıdır Boyları kısa olup; daima %3 persentilin altına düşer Baş şekli ve yüz görünümü tipiktir Oksipital bölgenin yassı oluşu; yenidoğanlarda tanıya yardım eder Hipertelorizm vardır Dil ağızdan dışarı sarkar ve yüzeyi fissürlerle kaplıdır (Skrotal dil) Burunda aşırı sekresyon ve ağız köşelerinde ragadlar vardır Dişler geç çıkar ve düzensiz görünümdedirler Göz kapağı aralığı (palpabral fissür) obliktir, yani göz kapakları aralığının uzun ekseni dışarı ve yukarı yönde olup; çekik badem gözlü görünümü verir Mongol ırkında kıvrım, üst göz kapağının üzerinden içe ve aşağı doğru kesilmeden iner Mongol hastalarda ise bu kıvrım hakiki epikantus denilen ve daha içte bulunan, oldukça dikey olarak içe ve aşağı doğru inen 2 bir kıvrımla kesilir Gözlerde sıklıkla strabismus ve katarakt görülür İriste Brushfield lekesi denilen ve iris stromasının ön tabakasındaki bağ dokusunun yer yer kalınlaşmasına bağlı beyaz lekeler bulunur

Boyun kısa ve geniştir Yenidoğanlarda ensede gevşek bir deri kıvrımı bulunur, bebeklik devrinde kaybolur Eller kısa ve geniş, parmaklar künttür %50 vakada avuçta normalde 2 tane olan çizgiler birleşerek tek avuç çizgisini (Simian çizgisi) yapar Elde 5 parmak kısa ve içe doğru kıvrıktır (klinodaktili) Ayaklarda başparmak ve 2 parmak arasındaki mesafe geniştir

Zeka geridir Konuşma ve yürüme normalden çok geç başlar Nöromüsküler sistemde görülen en önemli bulgu hipotonisitedir Yenidoğanların %50 sinde moro reflexi yoktur Son yıllarda hastaların kanında seratonin maddesinin eksik olduğu tesbit edilmiştir Hastalarda ÜSYE'na sık rastlanır İlk yaştaki ölüm sebeplerinden biri pnömonidir

Vakaların %40 kadarında olan konjanital kalp hastalığı ilk yaştaki ölüm sebeplerindendir Atrio-ventricularis communis, VSD, ostium sekundum tipi ASD en sık rastlananlardır İlk yaştaki ölüm nedenlerinden bir diğeri de GIS malformasyonlarıdır (T-E fistül, duodenal atrezi, megakolon, imperfore anüs)

Dişilerde fertilite normaldir Normal bir erkekle evlenen mongol kadının çocuklarının % 50 si mongol olacaktır Erkek mongol hastalar ise infertildirler

Mongollarda lösemi insidansı yüksek, lösemili hastalarda mongolizmin birlikte görülme oranı normal popülasyondan 15-20 defa daha fazladır Mongol yenidoğanlarda IgG'nin düşük olduğu bildirilmiştir Mongolizmde insidans anne yaşının ilerlemesi ile doğru orantılı olarak artar

Sitogenetik bulgular:

Esas aberasyon 21 No'lu kromozomun fazlalığı olmakla birlikte; mevcut kromozom aberasyonunun tipine göre mongolizm 3 grupta incelenebilir

a Mutad tip mongolizm (trizomi 21)

G grubuna ait 21 nolu kromozomdan normalde 2 adet bulunması gerekirken bu hastalarda 3 tane bulunur

b Translokasyon tipi mongolizm :

Fazla olan 21 nolu kromozom diğer bir kromozom üzerine eklenir; kromozom materyalinde 1 fazla 21 nolu kromozomun mevcudiyetine rağmen total kromozom sayısı 46 dır 2 akrosentik kromozomun uzun kollarının birbiri üzerine translokasyonu söz konusudur Bu tip translokasyona sentriolde yapışma (centric fusion) tipi translokasyon veya "Robertsonian trans********" denir Bu durumda hem kromozom sayısında azalma olacaktır; hem de 2 akrosentrik kromozomdan 1 submetasentrik kromozom oluşacaktır 2 tipte translokasyonda kromozomlar arası segment alışverişi vardır Bu halde kromozomun sayısı değişmemekte ve yer değiştiren segmentlerin boyları eşit ise kromozomların şekillerinde de değişiklik olmayacaktır

c Mozaik Mongolizm :

Hücrelerin bir kısmı normal, bir kısmı ise 21 nolu kromozom için trizomiktir 1 şahısta ortak bir zigottan çıkarılan fakat kromozom yapıları birbirinden farklı olan 1 den fazla hücre grubunun bulunması haline mozaisizm denir

TRİZOMİ-18 (EDWARDS SENDROMU, TRİZOMİ E)

Oldukça enderdir ve prognozu kötüdür 18 numaralı kromozom 2 yerine 3 adettir

a) İntrauterin ve extrauterin gelişme geriliği

b) SSS de gelişme yetersizliğine bağlı defektler

c) Belirgin occiput ve mikrosefali

d) Şekil bozukluğu gösteren düşük kulaklar ve çökük burun kökü,

e) Küçük ağız ve küçük çene (mikrognati)

f) Parmaklar flexion pozisyonda, index parmağı- orta ve 5parmak 4 parmağın üzerine binmiş

g) Tipik dermatografik bulgular

h) Kısa sternum ve hipoplastik kaburgalar

i) Küçük ve dar pelvis kriptorşidizm

k) Konjenital kalp hastalığı (PDA)

l) Apgar skorunun düşük oluşu; konvülsiyonlar

l) Böbrek anomalileri, inguinal ve umbilical herniler

İnsidans : 1/4500 -1/15000

Anne yaşının ilerlemesi ile orantılı olarak insidans artar

Kız/erkek: 150/42

Prognoz : Çok kötü %70 ilk 13 ayda ex, %20 ilk 12 ayda ex

Yaşıyanlarda şiddetli motor-mental gerilik

TRİZOMİ-13 (Bartholin-Paton Sendromu Trizomi D) :

Anoftalmi, tavşan dudağı ve kurt ağzı, polidaktili ve çoklu malformasyon görülebilir 13 numaralı kromozom trizomiktir

a- İntrauterin ve extrauterin gelişme geriliği

b- Yenidoğan periyodunda apne, siyanoz ve konvülsiyon,

c- SSS defekti, (bulbus olpatinus agenezisi orinensefali)

d- Arkaya doğru eğilimli olan, belirgin occupit ve burun kökü

e- Mikrosefali, retina ve lens kolobomu, hipertelorizm mikroftalmi veya anoftalmi

f- Düşük ve şekil bozukluğu gösteren kulaklar, göz kapaklarında hemanjiom

g- Yarık dudak ve damak, orta hat defektleri

h- Polidaktili

j- Konjenital kalp hastalığı

k- Kriptorşidizm

İnsidans 1/4600 - 1/14500

TRİZOMİ 8

Genel Özellikleri : Mental retardasyon, kısa boy, kilo azlığı, vertebral anomaliler

Kafa-yüz görünümü : Dismorfik kafa, alın çıkıklığı, displazik kulaklar, strabismus, düşük kulaklar, alt dudak sarkıklığı, yüksek damak, yarık yumuşak damak, mikrognati

Toraks : Konjenital kalp hastalığı

Abdomen ve pelvis : Üriner yol anomalisi, dar pelvis

Extremiteler : Patellar displazi, eklem hareketlerinde kısıtlılık, el ayası ve ayak tabanlarında derin fleksiyon katlantıları

TRİZOMİ 9

Mental retardasyon

Mikrosefali, anormal kranial sütürler, alın çıkıklığı, çıkıntılı kulaklar, sivri burun,

balıkağzı, mikrognati

Konjenital kalp hastalığı

Üriner yol anomalisi

Konjenital kalça/diz çıkıklığı, klinodaktili, dijital hipoplazi, tırnak hipoplazisi, sindaktili

TRİZOMİ C SENDROMU

C grubu (6,12) kromozomlar sayısı 1 fazladır Daima anormal mozaik halde bulunur; klinik bulgular çok değişir

TRİZOMİ 22

Aynen mongolizmde olduğu gibi G grubunda 1 fazla kromozom vardır 22 kromozom trizomiktir Mental-motor gerilik, mikrosefali, dış kulak kanalının olmayışı, lakrimal kanal stenozu, ptozis, strabismus, kulak malformasyonu, yarık dudak, konjenital kalp hastalığı

B-DELESYON SENDROMLARI

1- Cri du Chat Syndrome :

B grubundaki kromozomlardan birinin kısa kolundaki kopmaya bağlıdır 5 nolu kromozomun kısa kolu delesyona uğramıştır Hastalarda ağlama karakteristiktir, zayıf-tiz-yakınır gibidir ve kedi miyavlamasını andırır

2- 4 Nolu kromozomun kısa kolunun delesyonu :

(Wolf-Hirschhorn Sendromu) :Klinik bulgular; olasılıkla kromozomdan kopan segmentin büyüklüğünün vakadan vakaya farklı oluşu sonucu değişiklikler göstermektedir

a İleri derecede intrauterin gelişme geriliği (Bütün kromozom hastalıkları içinde en düşük doğum ağırlığına sebep olanıdır)

b Vücut orta çizgisi üzerinde defektler

c Hipoplazik dermal çizgiler

d Mikrosefali, hipertelorizm, kolobom, tavşan dudağı ve kurt ağzı, konjenital kalp hastalıkları, hipospadias