Artuklular

Artuklular

Artuklular dan kalma ünlü Malabadi Köprüsü



Kültür ve sanatıyla iz bırakmış uzun ömürlü beyliklerden biri Artuklu Beyliği’dir Oğuzların Döver boyundan ünlü bir Türkmen Beyi olan Artuk Bey, Anadolu’nun fethi sırasında büyük hizmetler görmüştü Fakat, Tutuş’la Süleymanşah’ın arasındaki savaşta Tutuş’tan yana olarak savaşı ona kazandırmış ve Süleymanşah’ın intiharına sebep olmuştu

Tutuş, Artuk Bey’in yardımına karşılık olarak onu Kudüs valisi yapmıştı Ölüm yılı olan 1091′e kadar bu görevde kaldı Artuk Bey ölünce Kudüs Fatımi’lerin eline geçti Fakat Artuk Bey’in oğulları Sökmen ve İl-Gazi, Selçuklu hükümdarı tarafından kendilerine verilen bölgelerde beylikler kurdular Artuk Bey’in oğulları tarafından kurulan bu beylikler üç kol halinde gelişti 1 Hısn Keyfa ve Amid, 2 Mardin ve Meyyafarıkin, 3 Harput’da Üç kol halinde hüküm sürmüş bir Türkmen sülalesidir

Artuk Bey önce Sultan Alp Arslan’ın hizmetinde bulunmuş ve Malazgirt savaşına da iştirak etmişti 1071 Anadolu’nun Türklere açılmasında rol oynayan emirler arasında Artuk Bey de bulunuyordu Daha sonra Artuk Bey, Sultan Melikşah tarafından kendisine ikta edilen Huvan’a çekildi

Ahsa ve Bahreyn Karmatilerini itaat altına almak görevini başarıyla sonuçlandırdı
Artuk Bey’in bir süre sonra Sultan Melikşah’a küskünlüğü, Suriye Selçuklu Meliki Tutuş’un hizmetine girmesine yol açtı Tutuş da ona Kudüs ve havalisinin valisi yaptı (1085-6) Artuk Bey 1091 yılında bu şehirde öldü Ancak oğulları Sökmen ve İlgazi Kudüs’ü muhafaza edemediler Emiru’l-cüyuş Efdal kumandasındaki bir Fatımi ordusu kırk günlük bir kuşatmadan sonra şehri aldı (1098)

Mu’in ed-Din Sökmen, Ceziret-i İbn Ömer sahibi Çökürmüş tarafından kuşatılan Musul hakim Musa’nın yardımına koştu ve bu hizmetine karşılık 10000 dinar ve Hısn Keyfa kalesini aldı Böylece Sökmen, Artukluların “Hısn Keyfa ve Sökmeniyye” denilen ilk şubesini kurmuş oldu (1102)
Eyyubi hükümdarı Melik Kamil önce Amid’i sonra da Hısn Keyfa’yı zabt ederek Artukluların Hısn Keyfa kolunu ortadan kaldırmıştı (1231-2) Necmeddin İlgazi Nisan 1105′de Bağdad şahneliğinden azledildikten sonra Mardin’e gelerek bu şehre hakim olmuş ve burada Artukluların “Mardin veya İlgaziyye” denilen şubesini kurmuştur (1108)

İlgazi yavaş yavaş bu bölgedeki Selçuklu topraklarına hakim oldu, 1117′de Haleb’i ele geçirdi Beraberinde Bitlis ve Erzen hakimi Togan Arslan’ın bulunduğu 20000 kişilik ordu ile harekete geçerek Tell Afrin savaşında Antakya persi Roger’in kumandası altındaki Haçlılara karşı büyük bir zafer kazandı (1119) Bunu Tell Danis’de Kral II Baudouin’e karşı kazanılan takip etti
Selçuklu sultanı Mahmud ise İlgazi’ye Meyyafarıkin şehrini ikta etmişti (1121)



Daha sonra Mardin Artukluları bazan Eyyubilere bazan da Tükriye Selçuklularına tabi olarak varlığını sürdürdü Kara Arslan el-Muzaffer (1260-1292) ise, Moğolların hakimiyetini kabul ederek barış yaptı O bu sayede hanedanın devamını sağladığı gibi Mardin şehrini de bir felaketten kurtarmıştı Bu kolun son hükümdarı Melik el-Salih Mardin’i müdüfaa edemeyeceğini anlayınca bu şehri Karakoyunluların reisi Kara Yusuf’a teslim etti (1409) Bu suretle Artuklular Devleti sona erdi

Şimdi otel olarak kullanılan Artuklulardan kalma bir Kervansaray





Artukluların üçüncü kolu 1185 yılında Harput ve havalisinde kurulmuşsa da fazla uzun ömürlü olmamıştıSultan I Ala ed-Din Keykubad 1234 yılında Harput’u zabtederek, Artukluların bu koluna son vermiştiArtuklular büyük Türkmen kitlelerine dayanan bir Türk devleti idi Bu sebepten milli teşkilat ve ananelerini muhafaza etmişlerdi
Alp, İnanç, Kutlug gibi eski Türkçe unvanları kullanmakla da bu ananelerini koruduklarını göstermişlerdir Artuklular devlet anlayışında eski Türk hukukuna göre devletin hanedanın ortak malı olduğu görüşün de uyguladılar İlgazi ve Belek gibi kudretli şahsiyetlerin mevcudiyeti Artuklu Devleti’nin siyasi birliğini sağlayabilmiş, aksi takdirde ayrı beylikler halinde hükün sürmüşlerdir

Artuklu hükümdarları gerek Müslüman ve gerekse hristiyan halka adaletle hizmet etmişler, idareleri altındaki ülkelerde düzen ve emniyeti sağlamışlardı Ayrıca ticari ve iktisadi hayatın gelişmesine büyük ölçüde yardımcı oldular Bu maksatla bazı şehirlerdeki ticari vergileri kaldırmışlardır Bu iktisadi gelişme mimari eserlerden de anlaşılmaktadır



Artuklular, bir kısmı bugüne kadar mevcudiyetlerini koruyan, birçok mimari eserler sözgelişi; külliyeler, camiler, medreseler, hamamlar, köprüler, sivil ve askeri yapılar yapmışlardır Onların devrinde mimaride görülen gelişme sebiyle bugün güneydoğu Anadolu bölgesinde her önemli eser Artuklulara bağlanmak istenmektedir

Artuklu ülkesindeki Meyyafarıkin, Amid ve Mardin gibi şehirler birer ilim ve kültür merkezi haline gelmişti Bu hanedana mensup hükümdarlar ilim ve sanat adamlarını himaye etmişler, bunun neticesinde de onlar adına bazı eserler yazılmıştır

ARTUKLULAR

'Kültür ve sanatıyla iz bırakmış uzun ömürlü beyliklerden biri Artuklu Beyliği'dir Oğuzların Döver boyundan ünlü bir Türkmen Beyi olan Artuk Bey, Anadolu'nun fethi sırasında büyük hizmetler görmüştü Fakat, Tutuş'la Süleymanşah'ın arasındaki savaşta Tutuş'tan yana olarak savaşı ona kazandırmış ve Süleymanşah'ın intiharına sebep olmuştu Tutuş, Artuk Bey'in yardımına karşılık olarak onu Kudüs valisi yapmıştı Ölüm yılı olan 1091'e kadar bu görevde kaldı

Artuk Bey ölünce Kudüs Fatımî'lerin eline geçtiFakat Artuk Bey'in oğulları Sökmen ve İl-Gazi, Selçuklu hükümdarı tarafından kendilerine verilen bölgelerde beylikler kurdular Artuk Bey'in oğulları tarafından kurulan bu beylikler üç kol halinde gelişti

1 Hısn Keyfâ ve Âmid,
2 Mardin ve Meyyâfârıkîn,
3 Harput'da, üç kol halinde hüküm sürmüş bir Türkmen sülâlesidir

Artuk Bey, önce Sultan Alp Arslan'ın hizmetinde bulunmuş ve Malazgirt savaşına da iştirak etmişti 1071 Anadolu'nun Türklere açılmasında rol oynayan emîrler arasında Artuk Bey de bulunuyordu Daha sonra Artuk Bey, Sultan Melikşâh tarafından kendisine iktâ edilen Huvân'a çekildi Ahsâ ve Bahreyn Karmatîlerini itaat altına almak görevini başarıyla sonuçlandırdı Artuk Bey'in bir süre sonra Sultan Melikşâh'a küskünlüğü, Suriye Selçuklu Meliki Tutuş'un hizmetine girmesine yol açtı Tutuş da ona Kudüs ve havalisinin valisi yaptı (1085)

Artuk Bey, 1091 yılında bu şehirde öldü Ancak oğulları Sökmen ve İlgazî Kudüs'ü muhafaza edemediler Emîru'l-cüyûş Efdal kumandasındaki bir Fâtımî ordusu kırk günlük bir kuşatmadan sonra şehri aldı (1098)

Mu'îneddîn Sökmen, Cezîret-i İbn Ömer sahibi Çökürmüş tarafından kuşatılan Musul hâkim Mûsâ'nın yardımına koştu ve bu hizmetine karşılık 10000 dinar ve Hısn Keyfâ kalesini aldı Böylece Sökmen, Artukluların Hısn Keyfâ ve Sökmeniyye'' denilen ilk şubesini kurmuş oldu (1102) Eyyûbî hükümdarı Melik Kâmil önce Âmid'i sonra da Hısn Keyfâ'yı zapt ederek Artukluların Hısn Keyfâ kolunu ortadan kaldırmıştı (1231)

Necmeddîn İlgazî, Nisan 1105'de Bağdad şahneliğinden azledildikten sonra Mardin'e gelerek bu şehre hâkim olmuş ve burada Artukluların ''Mardin veya İlgaziyye'' denilen şubesini kurmuştur (1108) İlgazî yavaş yavaş bu bölgedeki Selçuklu topraklarına hâkim oldu, 1117'de Haleb'i ele geçirdi Beraberinde Bitlis ve Erzen hâkimi Togan Arslan'ın bulunduğu 20000 kişilik ordu ile harekete geçerek Tell Afrin savaşında Antakya persi Roger'in kumandası altındaki Haçlılara karşı büyük bir zafer kazandı (1119) Bunu Tell Danis'de Kral II Baudouin'e karşı kazanılan takip etti Selçuklu sultanı Mahmûd ise İlgazî'ye Meyyâfârıkîn şehrini iktâ etmişti (1121) Daha sonra Mardin Artukluları bazan Eyyûbîlere bazan da Tükriye Selçuklularına tâbi olarak varlığını sürdürdü Kara Arslan el-Muzaffer (1260-1292) ise, Moğolların hâkimiyetini kabûl ederek barış yaptı

O bu sayede hanedanın devamını sağladığı gibi Mardin şehrini de bir felaketten kurtarmıştı Bu kolun son hükümdarı Melik el-Sâlih Mardin'i müdafaa edemeyeceğini anlayınca bu şehri Karakoyunluların reisi Kara Yûsuf'a teslim etti (1409) Bu suretle Artuklular Devleti sona erdi

Artukluların üçüncü kolu 1185 yılında Harput ve havalisinde kurulmuşsa da fazla uzun ömürlü olmamıştıSultan I Alâ ed-Dîn Keykubâd 1234 yılında Harput'u zabtederek, Artukluların bu koluna son vermişti Artuklular büyük Türkmen kitlelerine dayanan bir Türk devleti idi Bu sebepten millî teşkilât ve ananelerini muhafaza etmişlerdi Alp, İnanç, Kutlug gibi eski Türkçe unvanları kullanmakla da bu ananelerini koruduklarını göstermişlerdir Artuklular devlet anlayışında eski Türk hukukuna göre devletin hanedanın ortak malı olduğu görüşün de uyguladılar İlgazî ve Belek gibi kudretli şahsiyetlerin mevcudiyeti Artuklu Devleti'nin siyâsî birliğini sağlayabilmiş, aksi takdirde ayrı beylikler halinde hüküm sürmüşlerdir

Artuklu hükümdarları, gerek Müslüman ve gerekse Hıristiyan halka adâletle hizmet etmişler, idareleri altındaki ülkelerde düzen ve emniyeti sağlamışlardı Ayrıca ticarî ve iktisadî hayatın gelişmesine büyük ölçüde yardımcı oldular Bu maksatla bazı şehirlerdeki ticarî vergileri kaldırmışlardır Bu iktisadî gelişme mimarî eserlerden de anlaşılmaktadır Artuklular, bir kısmı bugüne kadar mevcudiyetlerini koruyan, birçok mimarî eserler sözgelişi, külliyeler, câmiler, medreseler, hamamlar, köprüler, sivil ve askerî yapılar yapmışlardır Onların devrinde mimarîde görülen gelişme sebebiyle bugün güney-doğu Anadolu bölgesinde her önemli eser Artuklulara bağlanmak istenmektedir

Artuklu ülkesindeki Meyyâfârıkîn, Âmid ve Mardin gibi şehirler birer ilim ve kültür merkezi haline gelmişti Bu hanedana mensup hükümdarlar ilim ve sanat adamlarını himâye etmişler, bunun neticesinde de onlar adına bazı eserler yazılmıştır
'''