Osmanlıca Karne Notlarına Ne Denirdi ? (Osmanlida Ögrenim Hayati)

Cumhuriyet kurulmadan önce de karne günleri ayrı önem arz ediyordu Osmanlıca'da karneye ne denilirdi Notların derecelendirmesi nasıl yapılırdı Takdir belgeleri nelerdi, İşte karne heyecanının Osmanlıcası:

Eskiden beri, okullarda karne günlerinde heyecan en üst seviyededir Kimi öğrencinin gözü parlar heyecandan, kiminin ise kaçamak bakışlarına hafif bir terleme eşlik eder İşte bugünler tarih boyunca böyle olagelmiştir Çalışan kazanmış, tembellik yapan da mükâfatını(!) almıştır Osmanlı devri mekteplerinde, 19 asrın sonlarında yaygınlaşmaya başlayan karneye "cüzdan" denilmekteydi Bu cüzdanlara "etvâr ve mesai cüzdanı", "hal ve hareket, sa'y u gayret cüzdanı" gibi isimler veriliyordu

Okullar kapanırken her çocuğu bir sevinç sarar Fakat bu sevinç bazı talebelerde katmerli, bazılarında ise biraz hüzünle karışıktır Derslerini derste öğrenip bunun için gayret gösteren ve imtihanlara da iyi hazırlanan talebeler çifte sevinç yaşarlar Dersini dinlemeyen ve tembellik yapan öğrenciler ise okulun bittiğine sevinseler de karnelerindeki notlar sebebiyle üzgündürler Ekilenlerin biçildiği bir harman zamanını andırır okul kapanışları ve herkes saptığının semeresini görür

Karne günleri tarih boyunca hemen hemen aynı olagelmiştir Çalışan kazanmış ve mükafatını almıştır Tembellik eden ise daima pişman olmuştur Gelin sizi Osmanlı devrine götürelim ve o dönemin karnelerine bir göz atalım

Bu makalede karneyle ilgili verdiğimiz bilgileri, Çamlıca Basım Yayın Araştırma Kütüphanesi Arşivi nde bulunup Osmanlı'nın son devirlerine ait olan, lise seviyesi birkaç karneye dayandırmaktayız

Osmanlı devrinde iptidai (ilkokul), rüşdiye (ortaokul), idadi-sultani (lise) ile birlikte hususi, askeri, kız ve erkek pek çok mektep olup bunların türlü türlü karneleri bulunmaktaydı Yine, karnelerin türlü şekiller geçirdikten sonra belli bir forma kavuştukları da bilinmektedir Karnelerin daha iptidai şekilleri bulunmakla birlikte biz bunlardan bahsetmeyerek tekâmül etmiş karne formunu anlatacağız

Osmanlı Dönemi Karneleri

Osmanlı devri mekteplerinde, 19 asnn sonlarında yaygınlaşmaya başlayan karneye "cüzdan" denilmekteydi Bu cüzdanlara "etvâr ve mesai cüzdanı", "hal ve hareket, sa'y u gayret cüzdanı" gibi isimler veriliyordu

Karneler günümüzde olduğu gibi dönem sonlarında verilirdi Fakat o zamanlar bugünkü gibi iki dönem değil üç ayrı dönem bulunmaktaydı İlk devre, Eylül, Ekim, Kasım, ikinci devre; Aralık, Ocak, Şubat devresi; üçüncü devre de Mart, Nisan, Mayıs devresiydi Bu devrelerin arasında belirli bir müddet tatil olurdu ve bu sırada da cüzdan (karne) veliye mühürletilir veya imza ettirilirdi

Bu cüzdanlar bugünkü karnelerden pek de farklı değildi Aynı bugünkü gibi ikiye katlanan cüzdanın sağ tarafında dersler ve bunlardan alınan notlar, not ortalamaları vs yazılıyordu Talebenin sinirini geçip geçmediği ve geçtiyse hangi derece ile geçtiği de bu tarafa kaydediliyordu



Ders notlan ''gunluk notlar" ve "imtihan (sınav) notlari" olmak üzere ikiye ayrılıyordu Günlük notlarda, öğrencinin her üç devrede her dersten aldığı birer not yazılmaktaydı Burada alınan notun, yıl içinde talebenin derslere katılımıyla alakalı olduğu anlaşılmaktadır Bazı karnelerde bu kısmın doldurulma yıp boş bırakıldığı görülmektedir

Türkçe dersine son derece önem verilmekle birlikte kız olsun erkek olsun her talebe, Arapça, Farsça ve yabancı dil (Fransızca) olmak üzere ayrıca üç dil öğrenmektedir Burada dikkat çeken nokta, o devirde bir talebenin üç dil öğrenmesinin yanı sıra Arapça ve Farsçanın yabancı dil kabul edilmemesidir

İmtihan notları ise yazılı (tahrîri) ve sözlü (şifahi) imtihan notla tından oluşmaktaydı Bütün dersler için iki yazılı imtihan yapıldığı görülmektedir Yazılı imtihanlardan sonra yapılan ve bir nevi son imtihan olma özelliği gösteren sözlü imtihandan ise tek bir not verilmektedir Yazılı imtihanlarla sözlü notunun ortalaması sınıf geçme (terfi -i sınıf) notunu belirlemektedir

Karnenin sol tarafına, (iğrencinin aldığı mükâfat ve cezalarla, mektebe devam durumuyla alakalı bilgiler yazılıyordu Mükâfatlar, bugün okullarda verilen takdir teşekkür benzeri belgelerle alakalı olup bunlardan talebenin kaçar tane aldığı not ediliyordu Cezalar da bugünkü disiplin durumuyla alakalı bilgileri ihtiva ediyordu Devam kısmında ise, sadece mektebe devam edilmeyen günler değil, aynı zamanda devam edilen ve geç kalınan günler de kaydedilmekteydi

Yine sol tarafta mektep müdürüyle talebe velisinin imza veya mühürleri de bulunmaktaydı Bununla ilgili olarak karnenin üzerinde şunlar yazmaktadır:

"Her öğrenci, karnesini (cüzdanını) velisine göstererek, imzalatıp veya mühürletip mektebe iade edecektir Cüzdanını kaybeden veya kirleten yahut velisine vakit ve zamanıyla imzalatıp veya mühürletip mektep idaresine teslim etmeyen öğrenci ceza görür Talebe velileri işbu cüzdandaki notları inceledikten sonra belirlenen yerini imzalayacak veya tatbik mührüyle mühürleyeceklerdir"

Yine karnenin altında boydan boya şu ibare yer almaktadır:

"İhtar: Bu cüzdanın tasdikname sayılması ve bununla diğer bir mektebe naklen talebe kabulü caiz olamaz Bu cüzdan sözlü imtihanlardan ve öğrenci velisinin imzalamasından sonra mektepteki kayıt dosyasında muhafaza edilir"

Dersler

Osmanlı devrinde, ilkokuldan liseye, hususi okullardan sanayi mekteplerine, bunların erkek ve kızlara mahsus olanlarına kadar farklı pek çok mektep olup bunların da birçok sınıfları bulunduğundan tabii olarak okunan dersler de farklılık göstermektedir Bütün bunların incelenmesi ayrı makalelerin konusunu teşkil ettiğinden biz arşivimizdeki karnelerde bulunan derslere göz atmakla yetineceğiz

Bu derslerden bazıları şunlardır: Ulûm-ı Diniye veya Malumat-ı Diniye (Din Dersi), Lisân-ı Osmâni (Türkçe), Tarih, Coğrafya, Malumat-ı Tabiiye ve Sıhhiye (Tabiat ve Sağlık Bilgisi), Nebatat (Bitki Bilgisi), Fizik, Kimya, Hesab-Cebir (Matematik), Usûl-i Defterî (Defter Tutma Usulü), Hendese ve Resmi Hatti (Geometri ve Çizim), Malumât-ı Hikemiye (Hikmetli Bilgiler), Malumât-ı Ahlakiye (Ahlaki Bilgiler), Arabi (Arapça), Harisi (Farsça), Lisânı Ecnebi (Yabancı dil, genellikle Fransızca olurdu), Resim, Tcrbiyc-i Bedeniye (Beden Eğitimi), Gınâ (Müzik), İktisâd-ı Beytî (Ev Ekonomisi), Terbiye-i Etfal (Çocuk Terbiyesi), El İşleri, Dikiş-Biçki, Tabâhat (Yemek Pişirme), Tavır ve Hareket

Din dersi, karnelerde ilk sırada yer alan ders olup bu, kendisine verilen ehemmiyeti göstermektedir Çocuk Terbiyesi, Dikiş-Biçki gibi bazı dersler, kız okullarında okutulan derslerdendir Türkçe dersine son derece önem verilmekle birlikte kız olsun erkek olsun her talebe, Arapça, Farsça ve yabancı dil (Fransızca) olmak üzere ayrıca üç dil öğrenmektedir Burada dikkat çeken nokta, o devirde bir talebenin üç dil öğrenmesinin yanı sıra Arapça ve Farsçanın yabancı dil kabul edilmemesidir

Bir zamanlar bizde de olduğu gibi ders notlan O'dan 10'a kadardı Malımı olduğu üzere bugün 5 pekiyi, 4 iyi, 3 orta, 2 geçer ve 1 de zayıftır Toplam beş not ve beş derece bulunmaktadır Osmanlı devrinde ise 10 not ve 8 derece bulunmaktaydı

OSMANLICA NOTLAR

Notlar ve dereceler şu şekildeydi:

9-10 - Aliyyülâlâ (pekiyi)
8 - Âlâ (iyi)
7 - Karib-i Âlâ (iyiye yakın)
6 - Vasat (orta)
5 - Karib-i Vasat (ortaya yakın)
3-4 - Zayıf
1-2 - Pek Zayıf
0 - Fena

Mükâfat ve Cezalar

Dergimizin 10 sayısında yayınlanmış bir makalemizde teferruatıyla incelediğimiz üzere Osmanlı mekteplerinde mükafatlar, genellikle"aferin", "talisin", "imtiyaz" adları verilen üç belgeden oluşmaktadır

Bunlardan aferin, gayretli olan talebelere verilen derecesi en küçük belgeydi Tahsin (beğenme) imtihanda ikinci olanlara, imtiyaz (üstünlük) ise birincilere verilirdi

Bu belgeler türlü renklerde, çeşitli şekillerle süslenmiş farklı ölçülerde kağıtlardı Karnede bu belgelerden, okul idaresinden veya dersten olmak üzere, dönem dönem kaçar tane alındığı kaydediliyordu

Ceza olarak dört tip ceza bulunmaktaydı Bunlar derecelerine göre tevbih (ikaz mahiyetinde azarlama), izinsizlik, tekdir (daha şiddetli azarlama) ve ihracı muvakkattir (geçici uzaklaştırma), incelediğimiz karnelerde olmamakla beraber tembih, veliye ihbar ve şikâyet, sicille kayıt, kati ihraç gibi daha birtakım cezalar da bulunmaktaydı

Sonuç olarak; yaygınlaşmaya başladıktan kısa süre sonra tekâmül edip belirli bir forma kavuşan Osmanlı devri cüzdanlarının, günümüz karnelerinden pek bir farkının olmadığını görüyoruz Zaten Osmanlı devri karne formu, Cumhuriyet kurulduktan sonra da uzun yıllar aynen kullanılmıştır Bu bakımdan -birçok hususta olduğu gibi-günümüz için öncü olmuştur Bugünkü karnelerle mukayese ettiğimizde, Osmanlı devri karnelerinin üstün taraflarının bile bulunduğu bir hakikattir

Kaynaklar: Selman Soydermr, 'Osmanlı Mekteplerinde Mükâfatlar", Yedıkıta Dergisi, sayı 10, İstanbul Haziran 2009 s 52-55, İsmail Kara - Alı Birinci, Bir Eğitim Tasavvuru Olarak Mahalle/5ıbyan Mektepleri İstanbul 2005 Yahya Akyüz Türk Eğitim Tarihi, Ankara 2007 Bayram Kodaman Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi

Osmanlı Devletinde okula devam edip derslerine gayretle çalışan, aynı zamanda

uslu ve terbiyeli talebelere verilen Aferin Belgesi (Çamlıça Basın Yayın

Araştırma Kütüphanesi'nden)



Osmanlı devri mekteplerinde, 19 asnn sonlarında yaygınlaşmaya başlayan karneye

"cüzdan" denilmekteydi Bu cüzdanlara "etvâr ve mesai cüzdanı", "hal ve hareket,

sa'y u gayret cüzdanı" gibi isimler veriliyordu

İstanbul Erenköy İnâs

Sultani Mektebi (Kız Lisesi) talebelerinden Hatice Halil Hanım'ın Karnesi

Babasının adı Halil olduğu için Hatice Halil olarak isimlendirilen bu kız

öğrencinin karnesi, 1337-1338 (1921-1922) ders dönemine ait Hatice Halil,

Erenköy İnâs Sultani Mektebi'nin 9 Sınıf talebelerinden, numarası 120

1922

yalı Osmanlı Devletinin tarih sahnesinden çekildiği yıl olması açısından bu kız

öğrencinin karnesi de Osmanlı devrinin son karne örneklerinden
Hatice Halil’in

son derece başarılı ve parlak bir öğrenci olduğu göze çarpıyor Zira

notu 10 olmayan sadece iki dersi var Bunlardan biri Türkçe (Lisan-ı Osmani)

diğeri yabancı dil (hangi dil olduğu yazılmamış) Bu iki dersten ilk olarak 8

almasına rağmen o gayret göstererek bu notunu 9'a çıkarmayı başarmış Tabii

olarak, sınıfını aliyyülâlâ derece ile geçmiş Talebenin karnesinde günlük

notlar kısmı boş bırakılmış Aynı şekilde, böylesine çalışkan olmasına rağmen

mükâfat bölümü de boş görülüyor Bu durum, artık bu tarihte bu iki uygulamanın

terk edildiğini gösteriyor olabilir

Herhangi bir ceza almadığı görülen bu

başarılı öğrencinin ikinci devre 8, üçüncü devre ise 2 gün devamsızlığı

görülüyor Karnede okul müdürünün, üç devre için üç adet mührü görülürken baba

Halil Bey'in birinci ve ikinci devreler için bastığı yalnızca iki mühür

görülmektedir



Rüsuhi Efendi'nin Karnesi

Bolu Sultani Mektebinin 1333-1334

(1917-1918) ders dönemi dokuzuncu sınıf talebesinden 32 numaralı Rüsuhi

Efendi'nin başarılı bir öğrenci olduğu anlaşılıyor Fakat düşük notları da var

Bilhassa günlük notlarının imtihan notlarına nis¬petle daha düşük olduğu

görülüyor Bu durum onun derslere katılmakta çok da aktif olmadığını gösteriyor

Mesela günlük notlarında ilk devrede Matematik dersinden 5 almış, fakat

sonraki devrelerde notunu yükseltmiş Fransızca, Fizik ve Tabiat ve Sağlık

Bilgisi notları da diğer yüksek notların arasında göze çarpan düşük puanlar

Fakat Rüsuhi Efendi, yazılı imtihanlarda daha başarılı olmuş ve en son yapılan

sözlü imtihanda ise bu başarısını daha artırarak "alivyülâlâ" derece ile

sınıfını geçmeyi başarmış

Talebemizin ceza ve mükâfat durumuna baktığımızda

ikinci devrede 6, üçüncü devrede 4 tane olmak üzere ikisi de dersten toplam 10

aferin aldığını görüyoruz Rüsuhi'nin biraz da haylaz olduğu anlaşılıyor Zira 2

izinsizlik ve bir de tekdir (azarlama) cezası almış Devamsızlık olarak ilk

devrede 32 gün mektebe gelmediği görülüyor Günlük notlardaki düşüklüğün

sebebinin biraz da bundan olduğu anlaşılmakta Okula devam ettiği günler de

buraya dikkatlice kaydedilmiş Geç kaldığı gün ise yok Karne üzerinde mektep

müdürünün üç devre için üç adet mührü görülmekle birlikte velisinin imza veya

mührüne rastlanmıyor



Mekteplerde okutulan matematik, kimya ve coğrafya kitaplarından bazı sayfalar

Bu derslerden bazıları şunlardır: Ulûm-ı Diniye veya

Malumat-ı Diniye (Din Dersi), Lisân-ı Osmâni (Türkçe), Tarih, Coğrafya,

Malumat-ı Tabiiye ve Sıhhiye (Tabiat ve Sağlık Bilgisi), Nebatat (Bitki

Bilgisi), Fizik, Kimya, Hesab-Cebir (Matematik), Usûl-i Defterî (Defter Tutma

Usulü), Hendese ve Resmi Hatti (Geometri ve Çizim), Malumât-ı Hikemiye (Hikmetli

Bilgiler), Malumât-ı Ahlakiye (Ahlaki Bilgiler), Arabi (Arapça), Harisi

(Farsça), Lisânı Ecnebi (Yabancı dil, genellikle Fransızca olurdu), Resim,

Tcrbiyc-i Bedeniye (Beden Eğitimi), Gınâ (Müzik), İktisâd-ı Beytî (Ev

Ekonomisi), Terbiye-i Etfal (Çocuk Terbiyesi), El İşleri, Dikiş-Biçki, Tabâhat

(Yemek Pişirme), Tavır ve Hareket Din dersi, karnelerde ilk sırada yer alan

ders olup bu, kendisine verilen ehemmiyeti göstermektedir Çocuk Terbiyesi,

Dikiş-Biçki gibi bazı dersler, kız okullarında okutulan derslerdendir Türkçe

dersine son derece önem verilmekle birlikte kız olsun erkek olsun her talebe,

Arapça, Farsça ve yabancı dil (Fransızca) olmak üzere ayrıca üç dil

öğrenmektedir



Füyuzat-ı Hamidiye İnas Mektebi (Kız Okulu) hoca ve talebeleri



Hamidiye zirat okulunda mükafat töreni



Bolu İdadisi



İdadide okuyan iki Osmanlı öğrencisi

Not: Bu galerideki tüm görseller

Aylık Tarih, İlim ve Kültür Dergisi Yedikıta'nın Haziran 2010 tarihli 22

sayısandan alıntılanmıştır