Edebiyat Terimleri 4

o-ö

OTOBİYOGRAFİ
Bir kimsenin kendi hayatını yazdığı eser Biçim ve içeriğiyle bir edebi değer taşımalıdır

OTOGRAF
Yazarın kendi el yazısı Eskiden hatt-ı dest (el yazısı) deyimi kullanılırdı

OTTOVA RİMA
Sekiz mısralı bir nazım şekli Önce İtalyan edebiyatında kullanılmış, sonra Fransız edebiyatında, buradan da Türk edebiyatına geçmiştir Batı edebiyatında kafiye şeması, abababcc’dir Bu şema bizde değişikliğe uğrayarak ababcccb şeklini almıştır Aabbccdc şekli de görülür Bu nazım şekli lirik tür için elverişlidir Ottova Rima’yı edebiyatımızda daha çok Abdülhak Hamid kullanmıştır Örnek:
(MAKBER’den)
Bu makberdir o bâba makdem,
Bilmem ne duyar girince, adem?
Sûzişlerimin budur esâsı
Hep şüphelerin bu en fenâsı
Benlik acebâ kalır mı ol dem?
Sönmüş erimekte o nûr-i dîdem
Ben gözler idim bu hâli ey yâr
Senden daha çok zaman akdem
Abdülhak Hâmid

OZAN
Kopuzla türkü söyleyen en eski Türk şairleri Osmanlı döneminde halkı şairleri için kullanılırdı Âşık sözünün karşılığı olduğu gibi meddah anlamını da taşıyordu Ozanların toplumda önemli yerleri vardı Beylerin huzurunda, dini törenlerde, elindeki kopuzunu çalarak kahramanlık destanları okurlar, halk arasında kıssa söylerlerdi Memluk ordusunun mızıka takımında ozan denilen çalgıcılar olduğu tarihi kaynaklarda yazar Selçuklular’da da benzer durum görülür

ÖNSÖZ
Eserin niçin ve ne amaçla yazıldığını belirtmek için kitabın başına eklenen yazı Bu bölümde yazar ya kitabın özetini verir veya hangi nedenle yazdığını açıklar Eskiden, "sebeb-i telif-i kitab" (Kitabın yazılışının sebebi) sözü kullanılırdı Tanzimat’tan sonra edebiyatçılar, mukaddeme başlığı altında yazdıkları önsözlerde edebiyat anlayışlarını belirleyici açıklamalar yaptı Namık Kemal’in Celaleddin Harzemşah, Recaizade Mahmud Ekrem’in Zemzeme, Abdülhak Hamid Tarhan’ın Makber mukaddemeleri bunlardandır

p-R

PARAGRAF

Bir fikrin işlendiği yazı bölümü Bir veya birkaç cümleden meydana gelebilir Satırbaşı yapılmış her bölüm bir paragraftır

PASTORAL

Çoban ve kır hayatını, köylerdeki yaşayış şeklini anlatan şiir Grekler’in bukolik dedikleri bu türü Edebiyat-ı Cedide’ciler eş’ar-ırâiyâne (Çoban şiirleri) diye adlandırmışlardır Pastoral şiir, süsten, kelime oyunlarından, yapmacılıktan uzak sade bir dille yazılır Eski Yunan edebiyatında Theokrites ile Latin edebiyatında Vergillius, pastoral şiirin ilk ve en güzel örneklerini verdi

PELTEKNÂME

Kekeleme şiiri Lisan-i pepeği adı da verilir Halk edebiyatı nazım şeklidir Âşık, kelimelerin ilk hecelerini, bazen de kelimelerin çoğunluğunu kekeleyerek söyler Bu tekrarlar ölçüye dahildir Örnek:

Bu bu bugün gö gö gördüm yü yü yüzün dilberâ

Ba ba baktım gö gö gönlüm oluptur ziyaâ

Di di dilim pe pe peltek sö sö söyler zebanımı

Ne ne ne derse de de desin dimesin tek sana

Abdi İmam

PLOT

Roman, hikaye, tiyatro gibi eserlerde, baştan sona devam eden hareketlerin yapısı Bir bakıma eserin planıdır Kahramanların ve olayların meydana getirdiği devamlılığı ifade eder İkinci, üçüncü derecedeki kişi ve olaylar, görünüp kaybolan bir başka zaman, mekan ve olayla ortaya çıkan kişiler, duygusal davranışlar plotu tamamlar ve zenginleştirir Plot, yapısına göre çeşitlere ayrılır Bazı plotlar trajik olayları, bazıları komedi, masal ve hiciv gibi konuları göstermek için kurulur Eser, bu plota göre kimlik kazanır

POETİKA

Şiir üzerine düşüncelerin ve teorilerin bütünü Bu kelime eskiden Fransızca’da yalnız şiirin değil, güzel sanatların teorisini güzelliğin feslefesini, bir bakıma estetiği ifade ederken, bugün şiir sanatı anlamına gelen bir terim olmuştur Batı dillerinde poetika konusuna giren birçok eser var Türkçe’de ise, bazı şiirlerin ve grupların bildiri niteliğindeki, genellikle savunmaya dayalı birkaç önsözü görülür Necip Fazıl Kısakürek’in de bir Poetika’sı var

PROZODİ

Kelimelerin taşıdıkları seslerin değerlerine ve hecelerin taşıması gereken seslere göre söylenmesi Tonlamaya, hecelerin vuruşuna kelimelerin uzunluk ve kısalıklarına dikkat edilerek söylenir

RAKTA

Arap harflerine göre bir harfi noktalı, bir harfi noktasız kelimeleri kullanarak şiir yazma

REKÂKET

Kelime veya cümlelerin düzensiz sıralanmasından ileri gelen okumayı zorlaştırıcı durum Divan edebiyatında yazıda kusur sayılırdı

RİKKAT

Anlatımda söylenişleri kulakta ince, hafif, hoş etki bırakan sözcüklerin kullanılması Sanatçı sevgi, şefkat, muhabbet, güzellik gibi konuları anlatırkenn sözcükleri de uygun düşecek şekilde ince sesle kurulanlardan seçer Bu sözcükler kelimâ-ı rahika, taşıdıkları özellik de rikkatdiye adlandırılır

RİSALE

Küçük kitap, broşür İlim veya sanata dair yazılar Önceleri çokluk dini konuları ele alan küçük hacimli kitaplar bu adla anılırlardı

RİTM

Şiirde, hecelerdeki vurgu, uzunluk, kısalık, kalınlık, incelik, yükseklik gibi ses özelliklerinin ve duraklarının düzenli bir şekilde tekrarlanmasından doğan uyum

RONDELET

Yedi mısralı ek bendden meydana gelen Fransız nazım şekli

RÜCÛ

Divan edebiyatı sanatlarından Bir düşünceyi daha güçlü hale getirmek için, söylenen sözden vazgeçer gibi davranılır Espri, üzüntü, sevinç, dehşet, hayret durumlarında ifadeyi daha güçlü ve canlı kılmak için kullanılır Vazgeçme döngü halinde de yapılabilir

Örnek:

Eder isyanıma gönlümde nedâmegalebe

Neyleyeyim yüz bulamam ye’s ile afvime talebe

Ne dedim? Tövbeler olsun, bu dafi’i şerdir

Benim özrüm günehimden iki kat beterdir

Nûr-i rahmet niye güldürmeye rûy-i siyehim

Tanrı’nın mağfiretinden de büyük mü günehim?

Şinasi

S

SADR

Bir beyitte birinci mısranın ilk parçası ile nesirde cümlenin ilk parçası

SAGU

İslamiyet öncesi Türk edebiyatında ölen kimselerin arkasından söylenen şiirler Sevilen, sayılan özellikle gösterdiği kahramanlıklarla tanınmış kimselerin ölümü üzerine ozanlar tarafından, yuğ adı verilen cenaze törenlerinde okunur, ölen kişinin yiğitliği, iyiliği, cömertliği, faziletleri dile getirilirdi

SAKİNAME

Sakiye (içki sunana) seslenmek yoluyla içkiyi (çokluk şarabı) ve içki meclislerini, adetlerini, içkiyle alakalı bütün düşünce, duygu ve kavramı bazan tasavvufi, bazan da dünyevi işleyen şiirler Mesnevi şeklinde yazılır Terkib-i bend, terc-i bend veya kaside şeklinde de görülür

SALİYE

Divan edebiyatımızda yeni yılı kutlamak için yazılan şiirler Bu şiirlerde daima girilen yılın tarihini tespit eden bir beyit de bulunur

SARMA KAFİYE

Dört mısralık bendlerle kurulan nazım şekli Her dörtlükte birinci ile dördüncü, ikinci ile üçüncü mısralar kendi aralarında kafiyelidir Kafiye şeması şöyledir: Abba, cddc, effe Örnek:

Rûhumu bu çarmıha kendi ellerimle gerdim:

Bir nebi ızdırabı kaynıyor her yerimde

Ölüm, siyah bir tütsü yakıyor gözlerimde

Aldığım her nefesi son nefes gibi verdim!

Yusuf Ziya Ortaç

SATRANÇ

Saz şairleri tarafından aruzun müfte’ilün müfte’ilün müfte’ilün kalıbıyla ve musammat gazel şeklinde yazılan şiirler Musammat beyitlerden oluştuğu için, her mısra kafiyeli iki eşit parçaya bölünür Bu parçalar alt alta yazıldıklarında dörtlüklerden meydana gelen yeni bir şekil ortaya çıkar Bu şeklin kafiye şeması şöyledir: abab cccb dddb Örnek:

Sevdi gönül bir püsteri / Sanatı terzi güzeli

Hüsnünü bir muhtasarı / Şerh ederek söylemeli

Matlanın fâikını / Sohbetinin lâyıkını

Ben gibi bir âşıkını / Eylemiş aşkıyle deli

Düştü gönül çâresine / Kaşlarının karesine

Çehre-i menâresine / Yandı derûnum göreli

Vardı ellerim eline / Tutuldu dilim diline

Kâkülünün bir teline / Bağladı bu cân ü dili

Emrahî

SAYA

Aşık edebiyatında nesir Mensur karşılığı olarak da sayalı kullanılır Secili (müsecca) nesre ise ayaklı saya adı verilir

SEBK-İ HİNDÎ

Divan edebiyatında kullanılan bir üslup Terim, "Hint tarzı, Hint üslûbu" anlamına gelir Türk edebiyatına XVII İran şairlerinin etkisiyle girdi Bu nedenle sebk-i İsfahâni diye de bilinir İran edebiyatına ise Hindistan’dan geçmiştir

SECİ

Cümlelerin veya bir cümle içinde birden çok kelimenin sonlarındaki ses benzerliği Nesirde kullanılan bir çeşit kafiyedir Secili nesre müsecca adı verilir Edebiyatımıza Arap edebiyatından geçmiştir

SEHL-İ MÜMTENİ

Söylenmesi kolay görülen ama benzeri yapılmak istendiğinde güçlüğü ortaya çıkan söz Bu tür sözler sade ve derin anlamlıdırlar En güzel örneklerini Yunus Emre, Süleyman Çelebi, Mehmed Akif Ersoy vermişlerdir Örnek:

Ete kemiğe büründüm

Yunus diye göründüm

Yunus Emre

SELÂMET

Cümlelerin doğru ve sağlam olması İfadenin düşük, eksik olmaması gerekir

SELÂSET

Bir yazıda cümle ve kelimelerin akıcı, âhenkli, kolay ve anlaşılır olması Selâset, sözüklerin birbirine uygun seçilmesiyle sağlanır

SELH

Başkasına ait bir şiirin anlamını alıp kelimelerini değiştirerek yeniden yazmak Selh intikal’in bir çeşidi sayılır

SELİS

Halk şiiri nazım şekli Aruzun fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün kalıbıyla gazel şeklinde yazılır Murabba, muhammes, müseddes şeklinde yazılmış selislere de rastlanır Kafiye düzeni divan, semai ve kalenderi nazım şekilleri ile aynıdır Örnek:

Benden özge sana yok âşık-ı âvâre güzel

Sûziş-ı firkat ile yakma beni nâre güzel

Dün gece dîde-i hunkâr ile ettikte nigâh

Ciğerim başına açtın yine bir yâre güzel

Nûrî

SERBEST NAZIM

Bend, vezin ve kafiye kurallarına bağlı olmayan nazım şekli Bendlerin, mısraların ve hecelerin sayıları belli düzene bağlı değildir Şair isterse kafiyeli yazar Bendleri sınırlayabilir veya sınırlamaz Önce Fransız sembolistleri arasında yayıldı Türk edebiyatına Servet-i Fünûn döneminde Batı edebiyatından girdi Serbest nazmın uygulanışı üç aşama geçirdi:

1 Vezinli-kafiyeli serbest nazım: Servet-i Fünûn ve Fecr-i Âti döneminde görülür Mısralar bir kelimeye kadar kısaldı, kafiye belli bir kurala göre sıraland Aruz veznine yer verildi, bir şiirde birkaç aruz kalıbı veya bu kalıpların çeşitli cüzleri kullanıldı

2 Vezinsiz-kafiyeli serbest nazım: 1925-1930 yıllarında görülmüş, 1930’dan sonra yaygınlık kazanmıştır Vezin bırakılmış, bir heceye kadar küçülen dizeler kurulmuştur Bu dizeler hiçbir dış düzene bağlı değildir Şair belirtmek istediği fikri taşıyan kelimeyi öne çıkarır Büyük harfler sadece cümle başlarında kullanılabilir Kafiyeli mısraların arası açılarak kafiye örgüsü gevşetilir

3 Vezinsiz-kafiyesiz serbest nazım: 1940 yılından sonra yaygınlaşan bu anlayışta vezin ve kafiye tamamen bırakıldı şiirde iç uyum önem kazandı Örnek:

Yolcu Yolunda Gerek

Hastalar,

Kar isterler

Kafdağının ardından

Ve buluttan döşek,

Onlar,

Yaramaz çocuklardır,

Sallar durur,

Dünyanın balkonundan,

Düştü düşecek!

Gölgen kaçıyorsa senden,

Düşmüşse gökte yıldızın,

Kavga başlar canla ten arasında

Ne bilelim;

Hangi pınarın suyu,

Ya da çiçeğin özünde derman,

Büyük yerden geldi ferman

Yolcu yolunda gerek

Ali Akbaş

SONE

İlk iki bendi dörtlük, son iki bendi üçlük on dört mısradan oluşan nazım şekli Önce İtalyan edebiyatında kullanılmış, sonra Fransız edebiyatına, oradan da diğer Avrupa edebiyatlarına geçmiştir Edebiyatımızda ilk Cenab Şahabeddin’in sone şeklinde şiir yazdığını görüyoruz Servet-i Fünûn şairlerinin hemen hepsi bu nazım şeklini benimser Sone kafiye sistemi üçe ayrılır

1 İtalyan tipi: Kafiye şeması abba, abba, ccd, ede

2 Fransız tipi: Kafiye şeması abba, abba, ccd, eed

(İtalyan ve Fransız tipi sone arasındaki tek fark son üçlüğün düzenindedir)

3 İngiliz tipi: Mısra sayısı değişmemekle beraber ilk on iki mısra tek bir bend, son iki mısra da ayrı bir bend halinde yazılırlar Kafiye şeması: a b a b c d c d e f e f g g Örnek:

Yüksük

Yüksüğün ince şeklini yazmak

Bana pek güç gelir kadınlardan

Sorunuz belki bir güzel parmak

onu tersim için bulur imkan

Bunu bir çekmenin içinde gören

Mu’teber bir refik-i hane sanır;

Kadrini pek bilirler elde iken,

Düştüğü anda mutlaka alınır

O da layık nezâketin eline:

Tenine saplanır iken iğne,

Yine pekçok sever iş işlemeyi;

Bin letâfetle çırpınır her ân

Sanki bir nahl-i nev-hayâta konan

Küçücük bir kuşun küçük yüreği!

Ali Ekrem (Bolayır)

SÖZLÜK

Bir dilin veya dillerin kelime haznesini (sözvarlığını), söyleyiş ve yazılış şekilleriyle veren, kelimenin kökünü esas alarak, bunların başka unsurlarla kurdukları sözleri ve anlamlarını, değişik kullanışlarını gösteren eser Sözlükler tek dilli veya çok dilli olabilir Madde başlarını a-be-ce sırası takip eder Genel veya özel alanlarla ilgili sözlükler hazırlanabilir Arap harfli eski sözlüklerde madde başı Arapça kelimenin üç harfli kökünün son harfi esas alınarak sıralanırdı XIV-XVyüzyıllar arasında yaşamış olan el-Kamûsü-ı-Muhît (Okyanus Sözlüğü) adlı eseri Türkçeye çeviren Mütercim Asım bu sistemi kullandı İlk sözlük olarak İskenderiye Müzesi kütüphanecisi Bizanslı Aristophanes’in hazırladığı eser kabul edilir İslam dünyasında en önemli sözlük X yüzyılda yaşayan Fârâblı İsmail Cevheri’nin Sihâh adlı Arapça eseri Vankulu Lügatı diye bilinen Müteferrika’nın bastığı ilk kitap da bir Sihâh çevirisidir Türk kültüründe ilk sözlük ise Kaşgarlı Mahmud’un Türkçe’den Arapça’ya Divanü Lügati’t-Türk’üdür

ŞAHESER

Nesilden nesile geçen, benzeri yazılamayan yüksek değerdeki edebi eser Şaheserlerin başlıca özellikleri şöyle sıralanır: Zengin bir kültür birikimi sonucu yazılır, her devrin okuyucusu tarafından aranır, okunur ve takdir edilir, zamanla yayılır, ulusal ve uluslararası unsurlar içerir, pekçok yabancı dile çevrilir, türünde yazılan yeni eserlere örnek olur

ŞİVEYE MUGAYERET

Şivesizlik Dili kuralları dışında kullanmak Türk dilini iyi bilmemekten, dilimizin özelliklerini gözönüne almaksızın yabancı dillerdeki bazı kullanış şekillerini tercüme edip uygulamaktan doğar "Meşrubat içmek" yerine "meşrubat almak", "banyo yapmak" yerine "banyo olmak" gibi

T-V

TA’KİD

İfadeye açıklık getirememe, anlatamama halidir İkiye ayrılır

1 Lafzi ta’kid: Bir cümlede kelimelerin yerli yerine kullanılmamasından doğar Örnek:

Ben fakîrî etme terk memnûn-i ebnâ-yı zaman

Hasıl etmezsen değil gam matlabım yâ Rab bana

Râgıp Paşa

2 Manevi ta’kid: Bir cümlede kelimeler yerli yerince kullanılmakla beraber bir anlam çıkmamasına denir

Örnek: Âlemin cânı değilsin cân-ı âlemsin sen

Nef’î

TA’RİFAT

Mevki sahipleri ve bazı görevlileri tasvir eden şiirler Divan edebiyatı nazım türüdür Birkaç beyitlik bendler halinde yazılırlar Sâfi Kasım Paşa’nın, Kalkandelenli Fikri’nin, Gelibolulu Mustafa Ali’nin, Yenişehirli Avni’nin ta’rifatı vardır

Örnek:

Nedür bildüm mi defter-dâr efendi

Eğerçi bir iki üç var efendi

Kiminün işini altun iderler

Kimin ma’zül kimin mağbûn iderler

Olardur sâ’i-i genc ü hazînle

Olardur sâhib-i mâl u define

Kalkandelenli Fikri

TA’ŞİR

Bir gazelin her beytinin veya bir beytinin üzerine sekiz mısra eklenerek yapılan mu’aşşerdir Divan edebiyatı nazım şeklidir Edebiyatımızda örneği fazla görülmez Yahya Bey’in Muhibbî’nin (Kanunu Sultan Süleyman) gazeline yaptığı ta’şiri örnek olarak verilebilir

Haste olmak gûşmâl-i Hazret-i İzzet gibi

Her kişinün yalımın alçak ider gurbet gibi

Değme bir kimse göre gelmez refahiyyet gibi

Nâleler gûyâ derây-ı rıhlet-i râhat gibi

Dâr-ı dünya cây-ı fürkat menzil-imihnet gibi

Devleti bir âlet-i hengâme-i zahmet gibi

Sağlıgun bünyâdı yok âyinede sûret gibi

Matla’ı şâh-ı cihânun maşrık-ı hikmet gibi

Halk içinde mu’teber bir nesne yok devlet gibi

Olmaya devlet cihânda bir nefes sıhhat gibi

Yahya Bey

TAŞTİR

Bir gazelde her beytin iki mısrasının arasına iki veya üç mısra ekleyerek manzume meydana getirmek Divan edebiyatı nazım şeklidir Kelime, Arapça "bir şeyin yarısı, iki cüzünden bir cüzü" anlamındaki şatr kökünden gelir Taştirde, aynı vezin ve kafiyede, araya iki mısra girerse terb-i mutarraf, üç mısra girerse tahmis-i mutarraf olur Edebiyatımızda XVIII yüzyıldan sonra örnekleri görülen taştir çok az kullanılan bir şekildir En çok Halveti şeyhlerinden Aydi Baba yazmıştır

TAZMİN

Bir şairin, bir mısra veya bir beytin bir başka şairce kullanılması Divan edebiyatı nazım türüdür Tazmin edilen mısra veya beytin sahibinin zikri şarttır Tazmin eden şair, şiiri herhangi bir nazım şekline tamamlar ve aldığı sahibini belirtir Örnek: Recaizade Ekrem’in şiirini tanzim:

Sanırım ismini kuşlar heceler

Seni söyler bana dağlar dereler

Su çağıldar kuzular kırda meler

Seni söyler bana dağlar dereler

Hep seni aşkın eserken serde

Hüsn ü ânın görünür her yerde

Gezdiğim duygulu vâdilerde

Seni söyler bana dağlar dereler

Yahya Kemal Beyatlı

TECÂHÜL-İ ARİF

Anlamla ilgili sanatlardandır Bilinen bir gerçeği, bilmez görünerek söylemek yöntemiyle yapılır Bilinen şey, bilinmiyormuş gibi anlatılırken genellikle bir espriye dayandırılır Bu yapılırken mübalağa ve istifham sanatından da yararlanılır Örnek:

Âb-gûndur günbed-i devvâr rengi bilmezem

Ya muhît olmuş gözümden günbed-i devvâre su

Fuzulî

(Bilmiyorum, dönen kubbe mi su rengindedir, yoksa gözyaşlarım mı gökyüzünü kaplamıştır) Fuzuli, kubbenin, yani gökyüzünün mavi renkte olduğunu bilmiyor gibi görünüyor Aslında gözyaşlarının gökyüzünü kaplayacak kadar çok ağladığını belirtmek için bu yola başvurmuştur

TEFRİK

Anlamla ilgili sanatlardandır Aynı çeşide giren iki şey arasına, birbirine aykırı taraflar (tebâyün) sokularak bir farklılık meydana getirilmesidir Örnek:

Budur farkı gönül mahşer rûz-ı hicrândan

Kim ol cânım verir cisme bu cismi ayırır cândan

Ortak çeşit gün, aykırı taraflar ise cisme can verme, cisimden canı ayırmadır

TEHZİL

Alay ve şaka yollu yazılmış nazire Hezl diye de bilinir Çokluk tanınmış şairlerin şiirlerine vezin ve kafiye taklit edilerek yazılır Tehzil, ciddi şiirleri bayağılıktan uzak ciddi bir duruma soktuğu için edebiyatın güzel ve eğlenceli örnekleri arasında kabul edilir XVII yüzyıldan sonra yaygınlık kazanan bu tür şiirin örneklerini daha çok Sürûri, Havâyi, Sünbülzade Vehbi, Hüseyin Kâmi (Dehri mahlasıyla), Fazıl Ahmet Aykaç, Halil Nihat Boztepe vermişlerdir

TEKRAR

Bir ifadede aynı sözcük ya da söyleyişi, estetik kaygı gütmeden birkaç kez tekrar etmek Aşırı tekrar sözkonusu ise buna kesret-i tekrar denir

TELMİH

Divan edebiyatı sanatlarından Söz sırasında bilinen bir olaya, bir kişiye, kıssaya ya da atasözüne işaret etmektir Ama bu kişi ya da şey uzun uzadıya değil bir iki sözcükle anlatılır Örnek:

Ey nâme sen ol mâh-likâdan mı gelirsin

Ey Hüdhad-i ümmid Saba’dan mı gelirsin

Nabî

(Şair beytinde Süleyman-Belkıs kıssasını hatırlatıyor)

TENÂFÜR

Bir ifadede birbirleriyle uyuşmayan harf, hece, sözcük ya da tamlamaların kulağa hoş gelmeyen etki yapmasıdır İkiye ayrılır:

Harflerle tenâfür: Çıkış noktaları aynı ya da birbirine yakın harflerin aynı sözcükte toplanması Örneğin: Yaptırttık

Sözcüklerle tenâfür: Söylenişleri zor olan, dinlenmesinden zevk alınmayan ağır vurgulu sözcüklerin art arda sıralanması: Örnek:

Şu köşe yaz köşesi, şu köşe kış köşesi

TENASÜB

Divan edebiyatında anlamları arasında bağlantı bulunan sözcüklerin aynı ifadede kullanılmasıyla yapılan edebi sanat Örnek:

Asîb rûzigârı gülistân-ı dehre

Sen serv-i gül-izârı hevâdar olan bilür

Bakî

Tenasüb, ilham ve tezat sanatlarıyla da birlikte kullanılır Bu yönüyle de ikiye ayrılır: İlham-ı tenasüb: İlham ve tenasüb sanatlarının birlikte kullanılmasıyla yapılır İki anlamı olan bir sözcüğün, dize ya da beyit içinde belirtilmemiş anlamıyla diğer bazı sözcüklerin arasında anlam bakımından bağlantı kurularak yapılır Örnek:

Ne güzel vâkıadır bu ki asup can gözünü

Hâb-ı gaflette geçen ömrümü rü’yâ gördüm

Zatî

(Can gözünü açıp gaflet uykusunda geçen ömrümün bir rüya olduğunu görüp anlamam ne güzel bir olaydır Rüya, düş kelimelerinin kastedilmeyen ikinci anlamının hâb ve rüya sözcükleriyle ilişkisi vardır)

İlham-ı tezad: İlham ve tezat sanatları birlikte kullanılır İki anlamı olan bir sözcüğün dize ya da beyit içinde belirtilmemiş anlamıyla anlamlı bir sözcük arasında ilişki kurmak şeklinde yapılır Belirtilmeyen anlam cinas yoluyla sağlanır Örnek:

Serverlik ister isen üftâdelik şiâr et

Kim düşmeden ayağa çıkmadı başa bâde

Fuzulî

(Burada ayak önce kadeh sonra gerçek ayak anlamlarıyla kastediliyor Fuzulî beyitte sözcüğün vurgulamadığı ayak anlamı ile baş sözcüğü arasında tezat yapıyor)

TERDİD

Bir anlatımda sözü dinleyici ya da okuyucunun ilgisini yoğunlaştırdıktan sonra konuyu hiç beklenmedik bir sonuca götürme yoluyla yapılan edebi sanat Sözün ciddi bir sonuca varması haline terdid-i sâdık, varmamasına terdid-i mutâyip denir Örnek:

Dizilirler ayakta

Ana baba ve kardeş

Hayal ırak Irakta

Eder fiillerle güreş

Başından kayar yastık

Nura döner karanlık

Sırlar çözülür artık

Kırka çıkınca ateş

Necip Fazıl Kısakürek

TERZA RİMA

Üçer mısralık bentlerle kurulur Bend sayısı belirsizdir Tek bir mısra ile sona erer Kafiye şeması şöyledir: Aba bcb cdc ded e

İlk olarak İtalyan edebiyatında görüldü Dante İlahi Komedya’sını bu nazım şekliyle yazdı Edebiyatımızda terza rima’yı Tevfik Fikret, Şehrâyîn adlı tek şiirinde denemiştir 1908’den sonra pek kullanılmamıştır Bu biçimde yazılmış kısa şiirlerin son mısrasının kuvvetli olmasına dikkat edilir

TESBİ

Bir gazelin beyitleri önünü beş mısra eklenerek yapılan müsebba’dır Müsebba musammatlardan bir nazım şeklidir Kafiye şeması şöyledir: Aaaaa (aa) bbbbb (ba) ccccc (ca) Tesbi, Türk edebiyatında çok az görülür İzzet Molla’nın Fuzuli’nin bir beytini, Leyla Hanım’ın da İzzet Molla’nın bir beytini tazmin yoluyla oluşturduğu tesbi’ler de vardır

TETABU-I İZÂFÂT

İkiden fazla ismin meydana getirdiği zincirleme tamlama Edebiyatımızda Türkçe, Farsça, Arapça kaidelere göre kurulmuş üç çeşit tetâbu’ı izâfâta rastlanır Türkçe kurala göre iki, Farsça kurala göre üç kelimeden meydana gelen tamlamalar anlatımı bozmaz Türkçe tetâbu’-ı izâfât’a örnek:

"Ahmet’in söylediklerinin doğruluk derecesinin araştırılması"

Farsça tetâbu’-ı izâfât’a örnek:

Ey vucûd-ı kâmilün âyin eclâr-ı feyz-I Hak

Âsitânım kıble-ı hâcât-ı erbâb-ı yakîn

Fuzulî

TEVÂRÜD

İki şairin birbirinden habersiz aynı mısrayı veya beyti tesadüfen yazması

TEVKİYE

Anlamla ilgili sanatlardandır İki veya ikiden fazla anlamı olan bir kelimenin yakın anlamını söyleyip uzak anlamını kasdetmek Birçok edebiyatçı bu sanatı iham sanatıyla aynı kabul etmiştir Fakat ihamda, ikiden fazla anlamı olan kelimenin bir mısra veya beyitte bütün anlamları kasdedilirken, tevriyede uzak anlamına işaret edilir Örnek:

Kûyunda nâle kim dil-i müştâkdan kopar

Bir namedir Hicaz’da uşşakdan kopar

Nâili-Kadim

TRİYOLE

On mısralı bir nazım şeklidir Önce iki mısralı kısım, sonra dörder mısralı iki kısım gelir Birinci kısmın ilk mısrası birinci dörtlüğün sonunda, yine birinci kısmın ikinci mısrası ikinci dörtlüğün sonunda tekrarlanır Dört mısralı kısımlarda, eklenen mısraların ilk üç mısra ile anlam bütünlüğü sağlaması gerekir Kafiye şeması şöyledir: Ab aaaa bbbb Örnek:

Yüzünde hasta-i sevdâ gibi melâlet var,

Nedir bu hâl-i perişanın ey hilâl-seher?

Sabâh-ı feyz-i bahâride mübtesem ezhâr

Çemen çemen mütemevvic nesîm-i anber-bâr:

Niçin? Ben anlamadım kimden etsem istifsâr?

Yüzünde hasta-i sevdâ gibi melâlat var!

Dem-i seherde yanında şu parlayan ahter

Hazan içinde solan bir çiçek gibi dil-ber

Sürûr fec ile şâdân iken bütün yerler,

Nedir bu hâl-i perişanın ey hilâl-i seher?

Tahsin Nuhid

VECİZE

Söyleyeni belli, kısa, anlamlı söz Özdeyiş diye de bilinir Bireysem ya da toplumsal bir ilke, bir görüş, bir kanıyı en kısa yoldan anlatır Yaşam deneyimine ve gözleme dayanır Vecizeler bağımsız yazıldığı gibi, bir eserin içinde dağınık da bulunabilir İslam büyüklerinin bu tür sözlerine kelam-ı-kibar denir Vecize önce eski Yunan edebiyatında yazılmıştır Klasizm edebiyatı döneminde, Larochefoacauld’ın Maximes (Vecizeler) adlı eseriyle Avrupa’ya gelmiştir

VEZN-İ ÂHAR

Halk şiiri nazım şekli Aruzun müstef’ilâtün müstef’ilâtün müstef’ilâtün müstef’ilâtün kalıbıyla murabba şeklinde yazılır Her mısra bir müstef’ilâtün cüzüne sığacak şekilde dört kelime veya kelime grubuna bölünür Birinci mısranın 2 Cüzü ikinci mısranın başına, ikinci mısranın 2 Cüzü üçüncü mısranın başına, üçüncü mısranın 2 Cüzü dördüncü mısranın başına getirilir ve bu cüzlerden sonra gelen cüzler birbirlerini izler Örnek:

Ey vaslı cennet/kıl câna minnet/vay, serv-ı kamet/cân içre cansın

Kıl câna minnet/vay serv-ı kamet/cân içre cansın/nev-res fidansın

Vay serv-kamet/cân içre cansın/nev-res fidansın/suh-ı cihansın

Cân içre cansın/nev-res gidansın/şûh-ı cihansın/gözden nihansın

Tokatlı Nurî

Yalınlık: Süsten ve zorlamadan uzak, açık, kolayca anlaşılabilen anlatım niteliği

Yansıtma Kuramı: Sanatsal yapıt ve yaratıları yansıtma kavramıyla açıklaya çalışan, sanatçının dış dünyayı algılayış ve yorumlayışını bu kavramdan yola çıkarak açıklamaya çalışan kuramdır

Yapısalcılık: Yapı kavramından yola çıkarak dili, dilsel ürünleri açıklamaya çalışan, dilbilimin yanı sıra başka insan bilimleriyle ilgili dallarda kullanılan akımlara verilen genel ad

Yapmacık: Sözlü ve yazılı anlatımda içtenlikten uzak, doğal bir nitelik taşımayan duygulanım belirtilerine verilen ad

Yardımcı Düşünce: Özellikle öğretici nitelikli yazılarda anadüşünceyi açan, geliştiren, destekleyen düşüncelere denir

Yaşamöyküsü: Ünlü kişilerin yaşamlarını, yaptıklarını, kendi dönemlerine katkılarını anlatan yazı ve kitapların genel adı

Yedekli Koşma: Doğu Anadolu ile Azeri alanına giren bölgelerde saz ozanlarının söyleyip kullandıkları bir koşma türü

Yedi Meşaleciler: Milli edebiyatçıların gerçekçilikten ve içtenlikten uzak yurt sevgilerine karşı içtenliği savunan yedi genç sanatçının oluşturduğu topluluk 1928'de yayınladıkları "Yedi Meşale" adlı yapıtta yazılarını biraraya getiren yazarlar şunlar; Sabri Esat Siyavuşgil, Ziya Osman Saba, Yaşar Nabi Nayır, Muammer Lütfü, Vasfi Mahir Kocatürk, Cevdet Kudret, Kenan Hulusi Koray

Yeni Roman: Fransa'da 1950 yılından sonra 19 yüzyıl romanının topluma dönük gerçekliğine karşı; metne, yazınsallığa dönük bir gerçekçilik anlayışını savunan roman türü

Yığın Romanı: Sanatsal bir kaygı gütmeden yazılan, sürükleyici olayları konu alan, geniş okur kitlerine seslenmeyi amaçlayan roman türü

Yöresel Renk: Romanlarda ve öykülerde bir ülkeye, bir bölgeye özgü nitelikleri yansıtan özellik

Yug: Türklerin İslamlıktan önce Şaman inançları doğrultusunda düzenledikleri cenaze töreni