İlhanlılar- Moğol Hanedanı

İlhanlılar- Moğol Hanedanı

(12561353) İran Moğolları ve Batı Moğolları olarak da anılan İlhanlılar İran, Irak, Anadolu ve Kafkasya'da egemenlik kurmuş bir Moğol hanedanıdır 13 yüzyılın ikinci yarısında Anadolu Selçukluları tarihinde de önemli bir rol oynamışlardır

Moğollar daha Cengiz'in sağlığında Harezmşahlar'ı ortadan kaldırmak amacıyla İran'ı istila etmiş (bak Harezmşahlar), daha sonra Moğol orduları Anadolu içlerine kadar ilerleyerek 1243'te Kösedağ Savaşı'nda Anadolu Selçuklulan'nı büyük bir yenilgiye uğratmışlardı Ama bunlar geçici birer istila hareketiydi 1251'de Moğol büyük hanı olan Möngke bu kez kardeşi Hulagu'yu Batı ve Ön Asya'yı Moğol egemenliği altına sokrnakla görevlendirdi 1256'da İran'a giren Hulagu, 1258'de de Bağdat'ı ele geçirerek Abbasi Devleti'ni ortadan kaldırdı Moğol ilerlemesi ancak 1260'ta Filistin'deki Ayn Calut'ta Memlûklar tarafından durduruldu

Bunun üzerine geri çekilen Hulagu Azerbaycan'daki Meraga kentini merkez edinerek ele geçirdiği topraklarda yeni bir devlet oluşturdu Hulagu bölgeyi büyük han adına yönettiği için ilhan sanını aldı Ondan sonra gelen hükümdarlar da bu sanla anıldı Hulagu iyice zayıflayan Anadolu Selçuklularını da İlhanlı yönetimine bağlayarak Ortadoğu'da yeni bir güç oluşturmayı başardı Hulagu'nun ölümünden sonra (1265) başa geçen Abaka bu toprakları elinde tutmak için baş düşman saydığı Memlûklar'a karşı dikkatli bir siyaset izledi Abaka döneminde (126582) Anadolu Selçukluları yoğun İlhanlı baskısına karşı zaman zaman Memlûklar'dan destek almaya çalıştılarsa da pek başarılı olamadılar

1295'te başa geçen Gazan, İslam dinini kabul eden ilk İlhanlı hükümdarı oldu Bu arada büyük Moğol hanı Kubilay da ölmüş (1294), İlhanlılar'ın merkezle olan bağları gevşemişti Gazan'dan sonra tahta çıkan Olcaytu (130417) ile Ebu Said Bahadır (131735) dönemlerinde İlhanlılar bir yandan iç ayaklanmalarla uğraştılar, bir yandan da Memlûklar'la mücadeleyi sürdürdüler Ebu Said Bahadır'ın 1323'te Memlûklar'la bir barış antlaşması imzalaması bu sorunu büyük ölçüde çözdüyse de iç savaşlarla iyice yıpranan İlhanlılar önce Irak'ta, ardından da Anadolu ve İran'da denetimi yitirmeye başladılar Ebu Said Bahadır'ın vâris bırakmadan ölmesinden sonra Celayirliler yönetimi ellerine geçirdiler İlhanlı tahtına göstermelik birkaç han atadıktan sonra 1353'te bu hanedana kesin olarak son verdiler Anadolu beylikler, Irak ve Azerbaycan Celayirliler ve Çobaniler, Güney İran Muzafferiler, Horasan da Serbedariler arasında paylaşıldı

Göçebe ve istilacı bir kavim olan Moğollar, bir bölgeye yerleşip düzenli yönetimler kurduklarında yerleşik uygarlığı benimseme yolunda da adımlar atmışlardır İlhanlılar da buna örnek gösterilebilir Gazan'dan önceki hükümdarlar Budacı olduklarından İran'da birçok Buda tapınağı yaptırmışlardı Gazan İslam dinini kabul edince bunların hepsini yıktırıp camiler yaptırdı İlhanlı mimarlığı geleneksel İslami biçimler ve yerel etkiler yanında Orta Asya mimarlık anlayışını Ortadoğu'ya taşıması bakımından önem taşır

İlhanlı dönemi mimarlık yapıtları bu üç kaynaktan gelen etkilerin ilginç bir bireşimidir Bu dönemden kalma önemli mimarlık yapıtları olarak Meraga Rasathanesi, Tebriz'deki Gazaniye, Rabı Reşidi ve Ali Şah camileri, Sultaniye ile Isfahan ve Bakû'deki türbeler gösterilebilir Anadolu'da da bu dönemden kalma mimarlık yapıtları vardır Bunların en önemlisi yapımı 1310'da tamamlanmış olan Erzurum'daki Yakutiye Medresesi'dir İlhanlılar Budacı dönemde resim sanatında da ileri gitmişlerdi Türkler'in tarihi bakımından da önemli bir kitap olan Camiü'tTevarih,'m yazarı Reşideddin (12481318) de İlhanlılar döneminde yaşamış ve Olcaytu'nun vezirliğini yapmıştı