Sekonder Metabolitler Ve Etkileri...

Sekonder Metabolitler ve Etkileri
Sekonder Metabolitler ve Etkileri

Sekonder Metabolitler bitkiler tarafından üretilen ve günümüzde birçok sektörde hammadde olarak kullanılan bitkinin temel yaşamsal işlevleri ile doğrudan ilişkisi olmayan, buna karşılık en az bitkinin yaşamsal işlevleri ile doğrudan ilişkili primer metabolitler(protein, yağ, karbonhidrat) kadar önemli olan kimyasal maddelerdir Bu kimyasal maddelerin önceden hiçbir işe yaramadığı bitkiler tarafından üretilen atık madde olduğu varsayılıyordu Ancak daha sonraları anlaşıldı ki bu maddelerin bitkide; savunma, korunma, ortama uyum, hayatta kalma ve nesillerini devam ettirmek için bitkiler tarafından geliştirilmiş oldukça karmaşık mekanizmaların ürünleri olduğu anlaşıldı

Bu maddelerin bitkideki önemli görevleri şunlardır;

1-Kuraklık, tuzluluk, UV ışınları vs gibi değişik çevre faktörlerinin oluşturduğu stres ortamına karşı koyma

2-Herbivorlara (böcek, sürüngen vb)karşı savunma

3-Mikroorganizmalara (bakteri, mantar vb) karşı savunma

4-Bazı metabolik ve daha gelişmiş ekolojik işlevler (örn: Tohum dağılımını sağlamak için hayvanları ve diğer taşıyıcıları cezbettirme gibi)

Sekonder metabolitlerin günlük hayattaki önemine gelince bu kimyasallar başta ilaç sanayisinin hammaddesi olup kozmetik, besin katkı maddesi, zirai ilaç sanayiinde ve birçok kimya sektöründe kullanılmaktadır Sekonder metabolitlerin kullanım alanlarını başlıklar altında sıralayacak olursak;

1-İlaç hammaddesi olarak kullanılan sekonder matabolitler;

Tarihle ilgili yazılı kaynaklarda ilk insanların çeşitli hastalıklarının tedavisi için bitkilerden yararlandıkları belirtilmektedir Örnek vericek olursak bana göre bu metabolitlerin en meşhuru hepimizin başı ağrıdığında veya beli ağrıdığında ve bunun gibi birçok durumda kullandığı ilaç ^ASPİRİN^ ‘dir

Aspirin o kadar hayatımıza girmiştir ki, başka bir ilacın adının sonuna, aspirin takarak eczacıları çileden çıkaranlar bile vardır Bu sadece Türkiye'de değildir, dünyanın en yaygın ilacı aspirin olduğuna göre, demek aspirin her yerde, her derde deva bir ilaçtır Aspirinin hammaddesi söğüt ağacının kabuklarından elde edilen asetilsalisilik asittir

Aspirin artık, sadece baş ağrısını geçiren soğuk algınlığını önleyen, ağrı kesici bir ilaç değil
Kalp krizlerini önlemek için bile aspirin kullanılıyor
Aspirin için, dünyanın en yaygın ilacı deniyor
Ne kadar yaygın olduğunu da şu örnekle açıklıyorlar
Aspirinin etkin maddesi, asetilsalisilik asitin, yılda ne kadar kullanıldığını biliyor musunuz?
50 bin ton!
Bu miktar, 500 miligramlık haplara dönüştürülüp, art arda eklendiğinde, 1 milyon kilometre uzunluğunda bir zincir oluşturulabilirmiş, bu zincir de, Dünya ile Ay arasındaki mesafenin iki katından fazla olurmuş
Ne hesap değil mi?

Bugün dünya nüfusunun çoğunluğu için bitkiler ilaçların hammaddesi olarak kullanılmaktadır Gelişmekte olan ülkelerde nüfusun %80’inin sağlık gereksinimlerini ilk etapta geleneksel tıbbi bitkilerden sağlamaktadır Dünya nüfusunun %80’inin gelişmekte olan ülkelerde yaşadığı düşünülürse, toplam dünya nüfusunun %64’ü bitkileri tedavi amaçlı kullanmaktadır(Farnsworth,1985) Gelişmiş ülkelerde ise reçete ile satılan ilaçların yaklaşık %25 bitkisel kökenli kimyasallardır (Principe,1989)

2-Besin katkı maddesi olarak kullanılan sekonder metabolitler;

Besin endüstrisinde primer metabolitlerin yanı sıra tat ve koku verici maddelerde önemli yer tutmaktadır

Ayrıca sentetik katkı maddelerinin mutajenik, karsinojenik ve teratojenik etkilerinin ortaya çıkışı ile et, süt, meyve, sebze, deniz ürünleri ve meşrubat sektöründe doğal ürünlere duyulan talep giderek artmaktadır Tat ve koku vericiler tek bir kimyasal olabileceği gibi, birçok kimyasalın karışımı da olabilmektedir

Örneğin, Thaumatococcus danielli'den elde edilen tatlandırıcı, thaumatin, bir tek kimyasaldan ibarettir Thaumatin’in hem düşük kalorili olması hem de sakkarozdan(çay şekeri) 2000 kat daha tatlı olması nedeniyle, bu tatlandırıcıya olan ilgi giderek artmaktadır

Gelişmiş ülkelerde sebzelerin besin kalitesi sekonder metabolit içeriklerine bakılarak tayin edilmektedir

3-Zirai ilaç olarak kullanılan sekonder metabolitler;

Zirai mücadelede de sekonder metabolitlerin oldukça önemli yeri vardır Bunun en önemli sebebine gelince sekonder metabolitler doğaldır Diğer suni insektisitler(böcek öldürücü maddeler) gibi çevreye olumsuz etki yapmazlar

Suni ilaçların toprağa, bitki örtüsüne, havaya ve diğer yararlı organizmalara olan zararlı etkisi gün geçtikçe önemini artırmaktadır Pazardan aldığımız hele turfanda yetişen meyve ve sebzelere hep deriz ki kesin hormonludur vs artık hormonu o kadar abarttık ki bu bitkilere uygulanan fazla dozda suni böcek öldürücüleri veya hastalık önleyicilerden hiç haberimiz olmaz veya ciddiye almayız İnanın bunlar hormonlarda daha fazla zarlı etkiye sahiptir

Sekonder metabolitlerin bir diğer faydası da önemini her gün artıran organik tarım sektörünün en önemli sorunlarından biri olan zararlılara karşı organik maddelerin kullanılmasıdır

Organik tarım kanunlarına göre bakteri, virüs ve zararlı böceklere hiçbir yapay ilaç kullanılmamasıdır veya öngörülen madde ve miktarda kullanılmasıdır Çok basit yöntemlerle sekonder metabolitlerin zirai mücadelede kullanılması;
1) 25 lt suya 1 kg tespih ağacı (melia azedarach) tohumu koyun,
tohumları önceden bir güzelce parçalayın, yalnız çekirdekleri serttir, tespih yapımında da kullanılır
48 saat suda bekletin süzün ve kullanın

Bu etkili bir preparattır Etkili maddesini içeren hazır insektisitler organik tarımda kullanılmaktadır

2) Bir ölçü çok çok acı biber,
Bir ölçü pelin( artemisia) yaprağı,
6 ölçü su

Biber ve pelini parçalayıcıdan birlikte geçirin ve suya koyun,
Bir taşım kaynatın, soğumaya ve çökelmeye bırakın, süzün

Yaprak bitlerine ve beyaz sineğe çok etkilidir,
sümüklü böcek ve salyangozlar için kaçırıcıdır

3) Kükürt birçok mantari hastalıkta kullanıldığı gibi kırmızı örümcekte de çok etkilidirÇevre dostu, organik tarımda ruhsatlı bir üründür

4)Tütünden yapılan böcek ilaçlarını duymuş olmalısınız ancak ancak bu riskli bir böcek ilacı neden derseniz , zaten domates, biber ve patlıcan gibi Solanaceae familyası üyelerine toksik Üstelik de tütün mozaik virüsü biber ve domateste, hatta 100 küsur bitki türünde bulaşıcı ve tehlikeli Üstelik de virüs hastalıkları tedavi de olmuyor

5) 500 gr çalı mine (lantana camara) yaprağı 1 lt suda kaynatılıp süzülür, afitlere ve genelde tüm sokucu emicilere etkilidir

4-Kozmetik sektöründe kullanılan sekonder metabolitler;

Bilindiği gibi gülden elde edilen gülyağı ve suyu çok eski tarihlerden beri kullanılmaktadır lavanta da buna dahildir Hemen hemen herkesin kullandığı yumuşatıcı, iyileştirici vs birçok etkiye sahip kremlerde sekonder metabolitler den elde edilir Örneğin çok sık duyduğumuz ama çoğumuz kullanmadığı hıyar(salatalık) özlü kremler

Bu kimyasallar parfümeride de oldukça yaygın kullanılmaktadır Mesela birçok bayan saçlarının daha gür ve ışıltılı olması için badem yağı vs birçok bitkisel ürünü karıştırarak saçlarına sürmesi Isırgan otunun saç dökülmesine olan olumlu etkisi Günlük hayatımız da böyle birçok kocakarı lafı dediğimiz ama etkisi bilimsel olarak kanıtlanmış söylemler duyarız veya uygulamışızdır

Mesela en bariz örneklerden biri dünyanın en iyi diş macunlarından birisi olan colgate’in misvak özlü diş macunu üretmesiMisvak peygamber efendimiz (sav) tarafından kullanılan bir bitkiydi Düşünün 6yüzyılda misvak dişleri temizlemek için kullanılmaktaydı

Sekonder Metabolitler o kadar geniş kullanımlı ve bir o kadar çok önemlidirdi bu kimyasallar üzerine cilt cilt kitaplar yazılabilirBenim burda yaptığım kendi çapımda bir araştırmadırUmarım tüm arkadaşalrıma ve büyüklerime azcıkta olsa faydalı olması dileğiyle

Yavuz Selim KARAKUŞ

KAYNAKLAR
Bitki Biyoteknolojisi ProfÖzcan, ProfGürel, ProfBabaoğlu