Aruz Ölçüsü (Vezni)

Aruz, Arap Edebiyatı’nda manzum sözlerdeki ahenk ölçülerini öğreten ilmin adıdır Hecelerin uzunluk ve kısalıklarına göre düzenlenmiş bir vezindir Bu vezin Arap’lardan İran’lılara, onlardan da bize geçmiştir

İranlılar İslâmiyet’i kabul edince, Arap kültürünün de büyük tesiri altında kaldılar Şiirde, Arap’ların kullandığı nazım ölçüsü olan aruz’u kullanmaya başladılar Ancak Arap’ların kullandıkları aruz ölçüsünü olduğu gibi kabul etmediler Kendilerine göre bir ayıklamaya tabi tutarak kulaklarına hoş, tabiatlarına uygun gelenleri seçtiler ve kullandılar
Aruz vezni, 5-11 inci yüzyıllarda Hakaniye Türkçesi’ne, 7-13 üncü yüzyıllarda Anadolu Türkçesi’ne, 8-14 üncü yüzyıllarda Çağatay ve Azeri Türkçesi’ne girmiş ve zamanımıza kadar bir çok şiirler yazılmıştır
11-17 inci yüzyıllar arası ve sonrası bu vezinde edebiyatımızın (Anadolu Türkçesi dönemi) bazı aruz şairleri ile bazı halk şairleri birbirlerinden karşılıklı olarak etkilendiler Bir kısım divan şairleri hece vezniyle, bir kısım saz şairleri de aruz vezniyle şiirler söylediler
Milli Edebiyat döneminde ve zamanımızda ise şairler aruz veznini bırakarak hece veznine ve serbest tarza yöneldiler
Aruzda heceler uzun ve kısa olarak ikiye ayrılır Uzun heceler çizgi (-), kısa heceler nokta () ile gösterilir Uzun ve kısa heceler çeşitli biçimlerde yan yana gelerek kalıpları oluşturur Bu kalıplar yan yana geliş biçimlerine göre, failatün, failün, mefailün ve benzeri değişik adlarla anılır Aruz ölçüsüyle şiir yazmak için sözcükleri bu kalıplara uydurmak gerekir Aruzda sözcükleri ses özelliklerini bozmadan kullanmak her zaman olanaklı değildir Bu yüzden heceleri kimi zaman uzun, kimi zaman da kısa okumak gerekir Sık rastlanan bu iki duruma imale (uzun okuma) ve zihaf (kısa okuma) denir Zihaf, aruzda kusur sayılır
Aruz ölçüsünde hece ölçüsündeki duraklar yoktur Dizelerdeki hece sayıları eşit olmayabilir Dize sonlarındaki heceler kısa da olsa uzun kabul edilir Aruzda bir sözcük sessiz biter, ondan sonra gelen sözcük sesli harfle başlarsa, bu sesli harf birinci sözcüğün sonundaki sessiz harfi kendisine çeker Böylece birinci sözcüğün sonundaki sesiz harfle biten uzun hece kısa hece durumuna gelir Bu duruma da vasl (ulama) denir

1- Aruz vezninde heceler açık (kısa), kapalı (uzun) ve medli hece olmak üzere üç gruba ayrılır
2- Başlıca tef‘ileler şunlardır: Fa‘ (-), Fe ul ( -),Fa‘ lün (- -), Fe i lün ( -),Fâ i lün (- -), Fe û lün ( - -), Mef û lü (- - ), Fe i lâ tün ( - -), Fâ i lâ tün (- - -), Fâ i lâ tü (- - ), Me fâ i lün ( - -), Me fâ î lün ( - - -), Me fâ î lü ( - - ), Müf te i lün (- -), Müs tef i lün (- - -), Mü te fâ i lün ( - -)… Burada tef‘ilelerle parantez içindeki hecelerinin değerlerinin aynı olduğuna dikkat etmeniz gerekmektedir
3- Aruz vezninde tef‘ileler heceleri bölebilir Hece ölçüsündeki gibi okuyuşta tef‘ilelerde durgu yapılamaz
4- Aruz vezninde hecelerin kısalığı ve uzunluğu esas olduğu için bazı Türkçe kelimeler kısa olduğu halde vezin gereği uzun okunur; buna imale denir İmale kısa heceyi uzun yapar Arapça ve Farsça kelimelerdeki bazı uzun seslerin vezin gereği kısa okunmasına da zihaf denir Zihaf ise imalenin tersine uzun heceyi kısa yapmayı sağlar Hece ölçüsünde böyle bir mesele yoktur Türk edebiyatında imale çok sayıda bulunmakla beraber zihaf hoş karşılanmadığı için çok az yapılmıştır Ve bu bir kusur olarak görülmektedir
5- Farsça tamlama eki olan “-i” ile “ve” anlamındaki “ü, vü” bağlacı vezin gereği uzun da olabilir kısa da olabilir
6- Medli heceler hafif bir “i, ı” sesi varmış gibi okunur Bahâr kelimesi bahâr[ı], eşkden kelimesi ise eşk[i]den şeklinde söylenmesi gerekmektedir
7- Feilâtün / Feilâtün / Feilâtün / Feilün kalıbıyla yazılan şiirlerde ilk tef‘ile bazı mısralarda Fâilâtün, son tef‘ile ise Fa‘lün olabilmektedir Bu sadece bu kalıba özgü bir özellktir Bu kalıpla yazılan şiirlerde başta imale yapmaya gerek kalmamaktadır Farklı tef‘ile parantez içinde hemen altında gösterilmelidir
8- Türkçe kelimelerle aruzdaki başarı Muallim Naci ile başlamış Türk aruzu Tevfik Fikret, Yahya Kemal Beyatlı ve Mehmet Âkif Ersoy tarafından gerçekleştirilmiştir Hatta Mehmet Âkif o kadar başarılı olmuştur ki bir çok kişi İstiklâl Marşı’nın hece ölçüsüyle yazıldığını sanar Halbuki bu marş aruzun “Fe i lâ tün / Fe i lâ tün /Fe i lâ tün /Fe i lün” kalıbıyla yazılmıştır
9- Aruzla yazılan bir şiirin hece sayısı çoğu zaman eşit olur Mısralardaki açık kapalı dizilişinin aynı olması o şiirin aruzla yazıldığın gösterir
Cânı cânânı bütün vârımı alsın da Hüdâ 15 hece
Etmesin tek vatanımdan beni dünyada cüdâ 15 hece
10- Sessiz bir harfle biten kelime vezin gereği açık olması gerekirse, kendinden sonra sesli ile başlayan bir hece varsa birinci kelimenin sonundaki harf, ikinci kelimenin ilk hecesine bağlanır Buna ulama denir Ulama kapalı heceyi açık hale getirir Ulama genellikle yapılır; fakat her zaman yapılmak mecburiyetinde değildir
11- Servet-i Fünun edebiyatçıları bir şiirde değişik aruz kalıpları kullanmak suretiyle serbest vezne zemin hazırlamışlardır Cenap Şahabetin’in “Elhân-ı Şita” adlı şiiri bu şekilde yazılmıştır Bu şiirdeki bazı mısralar Feilâtün / Mefâilün / Feilün, bazı mısralar ise Mef‘ûlü / Mefâîlü / Mefâîlü / Feûlün kalıbıyla yazılmıştır
12- Bir şiirin vezni en az iki mısradan hareket ederek bulunabilir Tek mısraa bakarak vezin bulunmaz
13- Mısralardaki imale ve zihaf kusuru olan heceleri altı çizilerek belirtilmiştir
14- Bir şiirin vezni bulunurken şu işlemler yapılır:
a) Veznini bulacağımız mısraların hecelerindeki uzun seslilere dikkat ederek yazmalıyız
b) Önce mısralardaki hecelerin açık mı kapalı mı oldukları tespit edilir
c) Medli hece olup olmayacağı özellikle kontrol edilmelidir Bu ihmal edilirse bir mısradaki hece değeri eksik çıkar Mısralardaki heceler sayılarak medli hece olup olmadığı konusunda bir ipucu yakalayabiliriz
d) Hecelerin açık kapalı değerleri karşılıklı kontrol edilir Önce imkân varsa ulama, yoksa imale yapılır Zihaf çok az bulunduğu için en sonra o ihtimal düşünülür
e) Hecelerin karşılaştırılması yapıldıktan sonra açık kapalı değerleri çizgi ve nokta şeklinde ayrı bir yere geçilir Mısra sayısına göre tef‘ile sayısı tahmin edilmeye başlanır İlk tef‘ile en az heceden oluşur Genelde az heceli Fa’, Fe i lün, Fâ i lün gibi tef‘ileler sonda bulunur
f) Yazılan aruz kalıbı ile işaretler arasında uyum olmasına dikkat etmek gerekmektedir Aksi halde aruz kalıbını yanlış tespit edebilirsiniz