Etki

Etkenin bıraktığı iz ve bu izi bırakma işlemi Etki yapana da etken denir Etki deyimi karşıtı olarak, bir etki sonunda meydana gelen değişiklik edilgi deyimiyle dilegetirilir Başkasına etki yapabilen etkin ve bunun karşıtı olarak bir etki sonunda değişikliğe uğrayan edilgindir Ruhsal etkilenimlerin (duygulanımların) tümü etkinlik deyimiyle dilegetirilir ki bu deyimin de karşıtı edilginliktir, ruhbilim dilinde edilginliğe duygululuk da denir Bir sonucun meydana çıkmasını sağlayan öğelerde her biri de etmen deyimiyle dilegetirilir ki bu deyim, çoğunlukça yapıldığı gibi, etken deyimiyle karıştırılmamalıdır

İngiliz yaşambilimcisi Sir Francis Galton (1822-1911)'un 1888 yılında sözünü ettiği ve öğrencisi Kari Pearson (1857-1936) tarafından geliştirilen bir yöntem, birkaç niteliği birden etkileyen değişmenin ortak nedenlerini aramak için ruhbilimde de kullanılmaya başlandı ve etmen çözümlemesi (Faktör analizi) adıyla anıldı Etmen çözümlemesi gerek Spearman, gerek Sir Cyril Burt ve Sir Godfrey Thompson (1881-1955) gibi birçok İngiliz ruhbilimcilerince de kullanılmıştır ve ruhbilimde yeni bir çalışma doğrultusu, bu arada da istatistik ruhbilimin başlangıcını oluşturmuştur

Amerika'da da ruhbilimci L L Thursione (1887-1955) bu yöntemi geliştirerek nasıl kullandığı yolunda The Vectors of the Mind (1835) adlı bir yapıt yayımlamıştır Etmen çözümlemesi, sınırlı sayıda kişilik özelliklerini ölçmenin bilimsel yollarından biri sayılmaktadır Bu matematiksel bir işlemdir ve daha çok bir bağıntı (korelasyon) tekniğidir Bir kişilik testinde çeşitli soruların birbirleriyle olan bağıntısı etmen çözümlemesiyle saptanır

Böyle bir bağıntı saptanınca değişik sorularla ölçülebilen ortak bir etmen ya da özelliğin varlığı meydana çıkar Örneğin birçok soruların karşılıkları deneğin dışadönük bir yapıda olduğunu saptar; diyelim konuşkan, açık yürekli, içten, girişken, serüvenci gibi özellikler dışadönüklük etmenini meydana koymuştur Yukarda sözünü ettiğimiz Sir Cyril Burt'un 1941 yılında yayımlanan Factors of the Mind adlı yapıtında ussallık alanında saptanmış birçok etmen listeleri ve etmen çözümlemesi örnekleri vardır