Türk Lehçe Ve Şiveleri

Türk Lehçe ve Şiveleri

Milli bağ olarak Türk dilinin oynadığı rolü belki diğer dillerin hiçbiri oynamamıştır, denilebilir Bir dereceye kadar belki Arap dili bu hususta Türk dili ile mukayese edilebilir Fakat bu dilin rolü de gerek yayılış sahası ve gerek türlü şive şekilleri bakımından, Türk Dili yanında çok silik kalmaktadır Türk dili gerek tarihî devirlerde ve gerek bugün, çok geniş bir saha işgal eder Bu dili konuşanlar idarî ve siyasî teşkilât bakımından, muayyen sınırlar içinde, bazan biribirinden oldukça ayrı kalmış ve muhtelif devirlerde kültür vasıtaları birbirinden oldukça farklı olmuştur; bilhassa hudutlarda oturanlar, birbirinden çok farklı milletler ve kültürler ile sıkı temasta bulunmuşlardır Bütün bunlara rağmen, Türk camiasının çok ehemmiyetsiz bir farkla aynı dille konuştuğunu ve yazdığını düşünürsek Türk dilinin tarihteki rolü daha açık anlaşılmış olur

Türk yazı dilinin ne zaman ve hangi şartlar içinde vücude geldiği hakkında bugün henüz katiyetle bir söz söyleyecek vaziyette değiliz Bu husus, belki Türk tarihinin eski devirleri aydınlanıncaya kadar karanlık kalacaktır Biz Türk yazı dilini, yazılış tarihleri belli olan Orhun kitabelerinden (VIII yy başları) itibaren takip edebiliyoruz O devreye ait olup, tarihleri kaydedilmemiş olan diğer kitabelerin bir kısmı belki daha eski tarihlere aittir Bu yazı dilinin, bugünkünden çok az farklı olacağı tabiîdir Dilin bu tarihten sonraki inkişafı göz önünde tutulursa, onun bu eski şekli milâdın ilk senelerine kadar götürülebilir Milâdın ilk senelerinden XIII yy'a kadar devam eden bu yazı dili (bazı örnekleri XVII yy'm sonlarına kadar çıkıyor),

eserlerini gördüğümüz veya daha sonraki eserlere kıyasla kurabileceğimiz örnekler, ses, kelime, cümle ve imlâ bakımından, aynı hususiyetleri taşımakta ve hattâ aynı mektebin mahsulleri gibi görülmektedir Türk milletinin 13 yy'lık bir zaman içinde ve bir dil sahası birliği olarak tasavvur edebildiğimiz geniş bölgede ve coğrafî şartlara göre türlü meşguliyetler ve siyasî teşekkül bakımından birçok zümreler ve temas bakımından farklı muhitler içinde bulunduğu halde, bir tek yazı dili kullanması ve bir tek ifadenin hâkim olması, bu kültür camiasının bütün siyasî ve içtimaî esasları aydınlatılıncaya kadar, bir sır olarak kalacaktır

Bu '13 yüzyıllık edebi dil örnekleri kuzeydoğuda tabiat dininde ve Gök Türk yazısı İle, kuzeybatıda hıristiyan dininde ve Nasturî yazısı ile, güneydoğuda Buda dininde, Soğd, Uygur ve Pali yazısı ile, Mani dininde Mani ve Uygur yazıları ile ve daha sonra islâm dininde, Arap yazısı ile yazılmıştır Gerek yabancı muhitlerin tesiri ile girmiş olan dinler ve gerek yabancılardan alınarak kısmen Türk dili hususiyetlerine göre değiştirilmiş olan alfabeler, daima aynı dilin yazı ifadesi olarak kullanılmış ve bu kültürlerden alınmaları zarurî olan bir kısım kelimeler haricinde, yazı dilinde hiçbir değişiklik vücude gelmemiştir Aslında birbirinden çok farklı olan bu yazı vasıtaları Türk muhitine girince, Türk'ün ananesini almak ve imlâlarına varıncaya kadar umûmî vaziyete uymak mecburiyetinde kalmışlardır Yabancı tesirlerin bıraktığı en mühim iz olarak, ancak Türk sayı sisteminin değişmesi gösterilebilir Fakat bu fikir de, eski malzemenin ancak mahdut bir kısmının araştırılmasına dayandırılarak söylenebilmektedir; belki bundan sonraki araştırmalar bunun da daha iyi aydınlatılmasına yardım ederler Birçok milletler gibi, Türkler de kendi yazı sistemlerinde rakam sistemi vücude getirmemişler ve sonradan aldıkları alfabelere ait rakamları da umumî olarak kabul etmemişlerdir Türkler sayıları yazı ile ifade etmişler ve zarurî hallerde komşularının rakam şekillerini almışlardır Yabancı rakamların Türkler arasında yerleşmemesinin sebebini, Türk sayı sisteminin temas ettikleri milletlerin sayı sistemine uymamasında aramak gerekir Türkler ondan yukarı sayılarda ilk önce birleri ve sonra ilerideki onları söylüyorlardı (meselâ : bir yirmi = 11, beş yirmi = 15) Sonradan içtimaî hayatta rakam kullanmak zaruretinde kalan Türkler komşularının rakamlarından istifade etmişler; fakat bu defa kendi sayı sistemlerinden vazgeçmek mecburiyetinde kalmışlardır

Türkler, mühim ticaret yollarında yaşamış ve çok erkenden komşu kültür muhitleri ile temasta bulunmuşlardır Yabancı alfabeler, din ve dinî eserlerin Türkler içine girmiş olmasına rağmen, bunları mahdut bir bünye içinde tutabilecek kadar kendi kültür an'anelerine sadık kalmalarının sebebini, bir cihetten bizim bugün bütün tafsilâtı ile göremediğimiz Türk kültür teşkilâtının çok inkişaf etmiş olmasında, diğer cihetten kısmen onların coğrafî vaziyetlerinde aramak gerekir Meselâ, şarktaki Türk ile, Hindistan'dan, Iran ve Çinliler'den dağ silsileleri ve çöllerle ayrılmış olduğundan, Türkler'in bu m intaka l arla olan temasları mükemmel olmayıp, ancak şu veya bu gaye ile Türkler arasına girmiş yabancılarla ve aynı şekilde o mıntakalara giren Türkler'in nisbeten küçük zümreleri vasıtasiyle vukua gelmiştir Zaman itibariyle en uzun süren temas ve karşılıklı tesirlerin ve sulh zamanında sıkı münasebetlerin devam etmesine rağmen, Çinliler'in Türkler'e yaptıkları tesir, inanılmayacak derecede dar sahada kalmıştır ve bu kadarı da daha çok son zamanlara aittir

XIII yy Türk kültürü muhitinde bir dönüm noktasıdır Türkler'in iranlılar ile olan mücadeleleri oldukça eski devirlere çıkmaktadır Her iki milletin destanlarına geçecek kadar ehemmiyetli olan bu temas ekseriya silâh mücadelesi şeklinde devam etmiş ve bunun sulh zamanlarına ait olanları da birinin diğerine tesir yapabilecek şartlar içinde devam etmemiştir Araplar'ın dünya hâdiselerine iştirak etmeleri ancak VII yy'da başlamaktadır Bunlar da, iranlılarla birlikte, daha ilk devrelerde Türkler'le karşılaşmışlardır Fakat bu yeni kültür muhitinin Türkler'e tesir icra edebilecek bir şekil alması ancak XI yy sonlarında başlar Orta Asya'nın islâmlaşması, hudut boylarına islâmiyetin girmesi, ilk Türk islâm sülâlelerinin vücut bulması, Türk kabilelerinin, batı'ya doğru hareketlerinde Iran ve Irak ile yakından temasa girmeleri ve bu sahalarda askerî kuvvetin yavaş yavaş Türk unsurlarının eline geçmesi ile bir kat daha derinleşmiş olan bu münasebet, tabiî, Türkler'in daha evvelki temaslarından tamamen başka şartlar içinde cereyan etmiş ve neticeleri de o nis-bette evvelkilerinden farklı olmuştur

Batı'ya doğru yürüyen Türk boylarının bu mıntakalarda yeni devlet teşekkülleri kurmaları, zarurî olarak, buralarda yeni Türk kültür merkezlerinin vücuda'gelmesi, Türk muhitine birçok yenilikler getirdiği gibi dillerine de mühim iskitametler vermiştir Yazı dili ile yanyana eskiden beri gayet tabiî olarak Türk boyları arasında yaşayan konuşma dilinde mevcut şive hususiyetleri bu yeni vaziyetin icabından olarak, yavaş yavaş bu yeni merkezlerin yazı diline de sokulmağa başlamıştır Göçler yüzünden zaten kendi kültür merkezlerinden uzaklaşmış olan bu zümreler yenilerini yaratmak zaruretinde bulundukları gibi, tam bu sıralarda Türk vatanında vücuda gelen büyük siyasî teşekkül, Çingiz devleti de Türk kültür hayatının bir müddet için durgunluğa uğramasına ve bunların neticesi olarak kültür merkezlerinin yer değiştirmelerine sebep olmuştur Bu yeni merkezleri yaratanların eski kültür merkezlerine yakın bulunanlardan ziyade, daha çok eski kavmî teşkilâta bağlı ve dolayısiyle göçebe teşkilâtına yakın zümreler olduğu da unutulmamalıdır

XII-XIII yy'iarda Türk dilinin tarihî gelişmesi de bir dönüm noktasında bulunuyordu Türk dili bünyesinde müşahede edebildiğimiz ses ve şekil bakımından en büyük inkişaf bu yüzyıllara rastlamaktadır Bir çok seslerin değişmeleri, isim ve fiil tasriflerinin yeni istikametler alması, kök ve eklerdeki aslî vokallerin umumî âhenge uymaya başlamaları vb daha ziyade bu devirde başlamış veya tamamlanmış bulunmaktadır Yüzyıllarca kullanılarak geniş muhitte-yayılmış ve büyük tesir icra etmiş olan eski Türk yazı sisteminin, Türkler'in islâm muhitine girmiş olan kısmı tarafından Arap alfabesiyle değiştirilmiş olması ve bunun da tam Türk dili bünyesindeki tabiî inkişafın olgunlaştığı bir devreye rastlaması da büyük tesadüflerden biri olmuştur Şivelerce değişmiş olan şekiller, yazı dili an'anesi sınırları içinde ve umumî muhite sarsıntı vermeyecek şekilde, tabiî seyirlerini bu defa devam ettirememiş ve o zamana kadar bu Türk muhiti için büsbütün yabancı olan yeni yazı sistemi, eski yazı an'anesinden nisbeten ayrılarak, dilin bünyesinde vukua gelmiş olan bu değişiklikleri yazı diline almakta bir engel bulmamıştır Böylece bugün gördüğümüz ve birbirinden, az dahi olsa, farklı yazı dillerinin ilk esasları ortaya çıkmış oldu ilk zamanlarda söylenişe ve tasrifteki küçük farklara inhisar etmiş olan bu yenilik, bilhassa edebî dilde, zümrelerin umumî kültürü nisbetinde lügat sahasında yok gi

bi idi Bunun zamanla lügatlere ve bazı sahalarda gramere kadar genişlemesi, bir cihetten Türk zümrelerinin Türk kültürüne bağlılıkları nisbeti ile, diğer cihetten ise temasa girdikleri yeni kültür muhitlerinin az veya çok canlı tesirleri ile ilgilidir

Türkler'in yeni kültür zümrelerini kurarken buna iştirak eden zümrelerin kalemden ziyade kılıç kullanmağa alışık olmalarına ve bu zümrelerin esas Türk merkezlerinden ziyade, yabancı kültür muhitlerine yakın bulunmalarına rağmen, Türk'ün en kuvvetli millî bağlarından olan dilinin kuvveti birden sarsılmamış ve bugün gördüğümüz tesirlerin kökleşmesi için yüzyılların geçmesi zarurî olmuştur Türk dilinin kıvraklığı ve bünyesinin yapısı o derece müsait idi ki, bu yüzden ifade edilmek istenilen mefhumlar, mevzulara hiçbir halel getirilme'den canlandırılabilmiş, bunlar için kendi malzemesinden sayısız kelime yaratmak imkânını bulduğundan, yabancı kelimeleri içerisine hiç almamış denilebilir XI yy'dan XV yy'a kadar vücuda getirilen eserlerde, dinî eserler de dahil olmak üzere, yabancı dillerin tesiri o kadar az olmuştur ki, bu Türk dilinin bu devrede ne büyük bir hayat kabiliyetine malik olduğunu ve diğer cihetten bu dili kullanan bütün zümrelerin kendi dil hazinelerine ne kadar derinden vâkıf ve bundan ne kadar ustalıkla istifadeye muktedir olduklarını da göstermektedir Bunun en açık delillerini, yabancı tesir altında kalması zarurî sayılabilecek dinî eserlerin Türkçe ve saf Türkçe olması ve bunlar içinde Türkler'in eskiden beri alışık olmadıkları mefhum ve tasavvurlar için yeni kelimeler yaratmak ve bunların, geniş sahanın her tarafında kullanılmasını temin etmek zarureti de göz önünde tutulursa, bu husus bir kat daha Türk dilinin hayatı lehine aydınlatılmış olur

Türkler'in eski kültürü dolayısıyle yazı an'anelerine ne kadar bağlı olduklarını gösteren diğer bir vak'a, Islâmiyetin Türkler arasına girmesinden evvel kullandıkları Uygur alfabesinin, son devirlere kadar Türk muhitinde kullanılmakta devam etmesidir Türk ilinin hudut boylarından IX yy'dan beri güney Türkleri'nin halifelik merkezi olan Bağdat'da ve dolayısıyle islâm memleketlerinde oynadıkları rol X yy'dan itibaren İdil havzasında islâmiyetin yerleşmesi, XI yy'da Kaşgar'da müslü-man Türk sülâlesinin kurulması nazarı itibara alınırsa, islâm ile birlikte yazı vasıtası olarak Kur'an'ın yazıldığı Arap alfabesinin de Türk muhitine girip yerleşmesi gayet tabiî olarak beklenebilirdi Arap ve iran dilinde ve bu dillerde yazılmış olan dinî ve dünyevî edebiyattan istifade zarureti, tabiî olarak, bu muhitlerin kullandıkları alfabeyi de Türkler'e çok erkenden tanıtmıştı (meselâ, Arap harfleriyle yazılı Bulgar mezar taşlarının bize kadar-muhafaza edilenlerinin tarihi XIII-XIV yy'dır) Bu yeni kültür ihtiyacını karşılamak üzere, Türk merkezlerinde de yeni mektep ve medreselerin açılmış olması tabiîdir Bu vaziyetin daha sonraki zamanlarda gittikçe inkişaf etmesi zarurî ve tabiî idi Buna rağmen bir Türk muhitinde eski Türk alfabesi olan Uygur alfabesinin çok geniş sahada ve çok çeşitli edebiyatta kullanılmakta devam ettiğini görüyoruz Meselâ Kutadgu Bilig'in elimizdeki en eski nüshasının Arap harfleriyle yazılmış olduğu halde, sonradan Uygur alfabesine çevrilmesi, Oğuz Destam'nın nisbeten yeni bir rivayetinin bu alfabe ile yazılmış olması, Bahtiyar-nâme, Tezkiretü'l-evliyâ, Mahzenü'l-esrar gibi Türkçeye çevrilmiş eserlerin bile Uygur harfleriyle de yazılması, bu alfabenin geniş okuyucu kütlesi bulduğunu gösteriyor Devlet idaresine gelince, bu alfabenin daha geniş bir sahada kullanıldığı görüyoruz Meselâ Altınordu bölgesinde (Toktamış Han yarlığı 1393'te

Lehistan Kralı Yagayla'ya - Yagello - gönderilmiştir), Orta Asya'da (XIV yy), iran'da Ebu Said Bahadır Han zamanında (1316-1335), nihayet İstanbul'da bazı muhitlerde bu alfabenin tasavvur edildiğinden daha yakın zamanlara kadar öğrenildiği ve yazıldığı biliniyor Bu alfabeyi öğrenmek için yapılan cetveller ve nihayet Fatih Sultan Mehmed'in Uzun Hasan ile olan muharebesi dolayısıyle yazılan zafer-namelerden birinin Uygur harfleriyle de yazılmış olması, bu alfabenin yazışmalarda kullanılmış olduğunu göstermektedir Tabiî bu alfabe, eski alfabenin tamamen aynı olmayıp, dilin yeni şartlar içinde aldığı şekle göre, ihtiyaca uygun bir duruma sokulmuş bulunuyordu Bu bize, Türk kültür muhitini, dil işine paralel olarak, bunu tesbit etmek için kullanılan alfabesini de uzun bir müddet kullanmakta devam ettiğini göstermektedir Bu ise, Türkler'in kendi kültürüne şeklen de ne kadar bağlı kaldığını göstermesi bakımından çok mühimdir

Türk yazı dilinin yeni idare ve kültür merkezlerinde, bunları kuran Türk zümrelerinin şive hususiyetlerini almak suretiyle, eski umumî yazı dilinden ayrılma temayülleri, yukarıda da işaret edildiği gibi, ilk zamanlarda çok az şive farklarına inhisar etmiş idi Yazı dilinin daha sonra almış veya alabileceği şekiller hakkında bir fikir edinmek için, Türk şivelerinin vaziyetini gözden geçirmek faideli olacaktır

Tarihî devirlerde Türk şivelerinin vaziyeti hakkında elimizde yeter derecede bilgimiz yoktur; çünkü bu devirden kalma metinlerin hepsi de umumî yazı dilinde yazılmıştır Buna rağmen bazı devrelerde ayrı bölgeler için elde mevcut metinlerden bu hususta bazı ipuçları bulabilmek kabildir Yalnız şu veya bu farkın hangi boya mensup olduğunu ve bu boyun, bugün hangi boya tekabül ettiğini tesbit etmek güç ve bir kısmında hattâ büsbütün imkânsızdır Bu hususta bize az çok sarih bigi veren XI yy'da yaşamış olan Kaşgarlı Mahmud'dur Bu Türk âliminin Türk dili hakkında birçok tetkikleri olduğunu biliyoruz Bugün bunlardan ancak Divanü Lügat it-Türk isimli lügat kitabı bulunmaktadır Diğerleri ve bilhassa bizi burada yakından ilgilendiren gramer bugüne kadar bulunamamıştır Kaşgarlı Mahmud bu lügat kitabında yalnız Türkçe kelimelerin Arapça karşılıklarını vermekle kalmıyor, muhtasar olmakla'beraber Türk boyları, oturdukları yerler, kültürü, alfabe ve edebiyatları vb ile birlikte, XI yy'da Türk şivelerinin hususiyetleri hakkında da az çok bilgi vermektedir Bilhassa Türk dili ismini verdiği umumî yazı dili ile mukayese ederek elde ettiği müşahedeleri, bugün bizi dil bilgisi bakımından alâkadar eden bütün meselelerde tamamiyle tatmin etmemekle beraber, bu âlimin, kendi devri için şahsına münhasır bir modern filolog zihniyeti ile hareket ettiğini göstermekte ve nisbeten yeni olan mukayeseli dil tetkiki tarihinde mühim bir yer almağa hak kazanmaktadır

Kaşgarlı Mahmud Türk boylarının bir kısmını bizzat içlerinde bulunarak tetkik etmiş, bir kısmını da herhalde o boyları bilen kimselerden aldığı malûmatla, fakat ^nisbeten daha kısa bir şekilde tasvir etmiştir Mahmut'un XI yüzyılda tesbit ettiği şive farkları dört esas grupta toplanabilir: 1 Türk yazı dilinde ve Kaşgarlı Mah-mud'dan çok evvel mevcut olan farklar (meselâ b-: m- ve - y-: '-), 2 Türk dilinin tarihî inkişafında bütün şivelerin arzetmiş olduğu ve yalnız zaman farkı yüzünden şive hususiyeti olarak görünen farklar (meselâ y: n (n), w: v (b) ve isim yapma eklerinin başındaki -g, -g'lerin düşmesi), 3 Ayrı şivelerinki gibi gösterildiği halde,

bugün şivelerin birçoğunda muvazi olarak mevcut olan farklar (meselâ c: y ve partisip eklerinden -ası: -gü) ve türlü şivelerde bugüne kadar devam eden farklar (meselâ -t: -d-) ve partisip eklerinden -gan: -an, -gen: -en) Kaşgarlı'nın verdiği bu bilgi, bazı daha ince hususiyetlerin de ilâvesi ile, daha sonra yazılmış olan eserlerde de görülmektedir Yalnız bu sonuncular bütün Türk şivelerine şâmil olmayıp, daha mahdut şive gruplarına ait bulunmaktadır Bu eserlerde müelliflerin dikkat etmedikleri veya kaydetmek fırsatını bulamadıkları bazı diğer hususiyetlerin de bulunduğu şüphesizdir Türk dili, XI yy'dan bugüne kadar ses ve morfoloji bakımından, daha bazı inkişaf merhaleleri geçirmiş, o zaman başlamış olan bazı ses değişmeleri tamamlanmış ve bir kısım yenileri de bunlara eklenmiştir Dar mânada şive hususiyeti diyebileceğimiz bazı inkişaflar da vücuda gelmiştir Türk dilinin tarihî inkişafını, ana hatlariyle şu şekilde hulâsa edebiliriz

1 Çok eski devirlere ait metinler mevcut olmadığından, Türkçenin ilk şekli hakkında bir fikir söylemek, şimdilik imkânsızdır Bu devir Türkçesi hakkında az çok bilgi edinebilmemiz için, daha eski metinlerin meydana çıkması, bu devirde komşu milletlerin dilinde rastlanan Türkçe kelimelerle, şahıs adları ve unvanlarının tetkiki, Türkçe içindeki bazı mühim ses ve eklerin birbirleriyle mukayese edilerek daha eski şekillerinin tesbiti ve bunların da kardeş ve akraba dillerin eski şekilleri ile karşılaştırılması lâzımdır Bu suretle hiç olmazsa bazı noktaların tesbiti mümkün olacaktır

2 Elimizde mevcut en eski dil malzemesi, Türk dilinin inkişafı tarihinde muayyen bir devreye aittir Bu devre takriben milâdın ilk senelerinden Xlîl yy'a kadar devam etmektedir ve pek az farklarla aynı inkişaf hususiyetlerini taşımaktadır Bu devreye ait metinlerin en büyük kısmı Uygur sahasında ve Uygur harfleriyle yazılmış olduğu için, bu devreye "Uygur devresi" diyebiliriz Bugünkü Türk şiveleri (bazı zümreler müstesna olmak üzere, aşağıya bk) bu devreden sonra inkişaf etmişlerdir ve şivelerde gördüğümüz farkların büyük bir kısmını bu devreye irca edebiliriz

3 Bugünkü Türk şiveleri, Türk dili Uygur devresinden bugüne kadar daha dar hudutlar içinde bazı inkişaf merhaleleri geçirmiştir Fakat bunlar daha ziyade bugün mevcut grupların hususi tarihî inkişaflarına ait olup, ancak edebî malzeme vü- m cude getirmiş olan zümreler içinde tetkik edilebilmektedir Böyle bir edebî l an'aneye malik olmayan zümreler devrinin tesbiti imkânsızdır

4 Türk sahasının iki ucunda bulunan Yakut ve Çuvaş lehçeleri, Türk dil bilgisinin bugünkü vaziyetine göre, Türkçenin kardeş lehçeleri addedilebilir Bu iehçeler-deki hususiyetler (Çuvaş s~y; l~ş; r~z ve Yakut s~y, t~d) Uygur devresi ile şimdi- -lik izah edilememektedir

Bugünkü Türk şivelerini, ses, morfoloji ve lügat bakımından türlü gruplara toplamak tecrübesi, birçok türkoioglar tarafından yapılmıştır Bu tecrübelerin neticesi, tabiatiyle, dil bilgisi bakımından lâzım olan açıklığı verememektedir ve bunun baş- lıca sebeplerinden biri de bu zümrelerin kapalı bir cemiyet halinde kalmayıp, muhtelif zümrelerle devre devre karışmış olmasıdır Şive hususiyetlerinin, en küçük zümrelerde bile, saf halini bulabilmek imkânsızdır