Cümlenin Kuruluşunda Yapılan Anlatım Bozuklukları

Cümlenin Kuruluşunda Yapılan Anlatım Bozuklukları

Dilde sesler bir araya gelerek sözcükleri sözcükler bir araya gelerek cümleleri
oluşturur Sözcükleri doğru seçmek kadar onları cümlede yerli yerinde kullanmak
da anlatımı etkiler
321 Cümlenin Öğeleriyle İlgili Anlatım Bozuklukları

Cümleler duygu düşünce ve isteklerimizi en kolay ve en kısa anlatma araçlarıdır
Kurduğumuz cümleler her zaman açık ve anlaşılır olmalıdır Cümleyi oluşturan
öğeler anlatılmak istenen amaca göre belirli bir düzen içinde sıralanır Öğelerin
dizilişi amaca uygun olmazsa ya da cümle içinde bir sözcük eksik olursa cümle
istediğini anlatamaz
Aşağıdaki cümleleri inceleyelim
• Burası bu tartışmanın ne yeri ne de zamanı
"Burası bu tartışmanın yeri" olmayabilir ama "burası bu tartışmanın
zamanı" biçiminde bir anlatım doğru değildir
• Okulun onarımı üç ay içinde bitecek ve eğitime başlayacaktır
Bitecek olan "okulun onarımı"dır Eğitime başlayacak olan ise "okul"dur
İkinci cümlenin öznesi olan "okul" sözcüğü kullanılmadığı için cümlede
anlatım bozukluğu vardır
• O seni inandırmak için yalvarıyor biz de sizi kuşkuyla izliyorduk
İnandırmaya çalışan "o"dur İzleyen ise "biz" İki ayrı yargı iki ayrı özne var-
dır Birinci cümlenin yüklemi yalvarıyordu" olmalıydı
• Senin bu işi yapacağına inanıyor ve bekliyorum
"bekliyorum" yüklemi geçişli bir eylem olduğundan bir nesne ile
kullanılması gerekirdi Bu cümlede bekliyorum yükleminden önce "bunu"
sözcüğünün de bulunması gerekirdi
• Gençlerimizi sevmeliyiz güvenmeliyiz
"gençlerimizi" sözcüğü "sevmeliyiz" yükleminin nesnesidir Ancak "gençle-
rimiz" sözcüğü "güvenmeliyiz" sözcüğüne nesne olamaz Çünkü "güvenme-
liyiz yüklemi bir dolaylı tümleçle birlikte kullanılmalıdır Bu cümlede "gü-
venmeliyiz" yükleminden önce "onlara" tümlecinin de bulunması gerekirdi
• Dişçi çocuğun dişini çekip eve gönderdi
"Dişçi çocuğun dişini çektikten sonra onu evine gönderdi" olmalıydı
• Evin eşyaları boşaltıldı ve yakıldı
Bu cümlede yakılan nedir? Ev mi yoksa eşyalar mı?

Aşağıdaki cümlelerdeki anlatım bozukluklarını gidermeye çalışın • Buna ancak okurlar karar verir uygular
• Ayşe'yi çok sever daima güvenirim
• Bütün kitapların adı listeye yazıldı ve kütüphanedeki raflara yerleştirildi
• Öğretmen sayısı çok olan bölgelerden alıp az olan bölgelere vereceğiz
322 Olumlu ve Olumsuz Yargıların Birlikte Kullanımından Doğan Anlatım Bozuklukları

Olumlu ve olumsuz yargıların birlikte kullanıldığı cümlelerde yargıların birbirine
karışmamasına dikkat etmek gerekir Genellikle virgülle noktalıvirgülle (ve ama
fakat ancak gibi) bağlaçlarla birbirine bağlanan düşüncelerin art arda sıralandığı
sıralı cümlelerde olumlu ve olumsuz yargıların birbirine karıştırıldığı olur
Aşağıdaki cümleleri inceleyelim
• Düşüncelerinde ısrarlı ama inatçı değildi
"değildi" yüklemi "inatçı" sözüyle birlikte "ısrarlı" sözcüğünün de yüklemi
durumunda
Düşüncelerinde ısrarlıydı ama inatçı değildi olmalıdır
• Tereyağı tam sağlıklı ve yaşlı olmayan kimselerce yenmelidir
"tam sağlıklı" ve "yaşlı olmayan" sözlerinden "sağlıksız" ve "genç" anlamla-
rı çıkıyor
Tereyağı tam sağlıklı ve genç kimselerce yenmelidir olmalıdır
• Herkesin temiz olmasını ve yere hiçbir şey atılmasını istemiyorum
Herkesin temiz olmasını istiyorum ve yere hiçbir şey atılmasını istemiyo-
rum olmalıdır
Aşağıdaki cümlelerdeki anlatım bozukluklarını gidermeye çalışın
• Çalışkan ama girişken bir öğrenci değildi
• Peyniri az zeytini hiç yemem
323 Yardımcı Eylem Eksikliğinden Doğan Anlatım Bozuklukları

Türkçe'de sık karşılaşılan anlatım bozukluklarından biri de yardımcı eylem
eksikliğinden doğan anlatım yanlışlarıdır Özellikle sıralı ve bağlı cümlelerde
yardımcı eylemlerin unutulması cümlede anlatım bozukluğuna yol açmaktadır
Aşağıdaki cümleleri inceleyelim
• Öğretmenlerin içinde bulunduğu koşullar tesbit ve bu koşullar eğitimi
olumlu yönde geliştirecek biçimde düzeltilmelidir
"tesbit" sözcüğünden sonra "etmek" yardımcı eyleminin "edilmeli" biçimi
getirilmelidir

• Öğrencilerimizi tebrik ve hepinizin adına teşekkür ederim "tebrik" sözcüğünden sonra "etmek" yardımcı eyleminin "eder" şekli
getirilmeli Ayrıca "adına" sözcüğünden sonra "kendilerine" sözcüğü
getirilerek cümledeki dolaylı tümleç eksikliği de giderilmelidir
• Okullardaki eşyayı tahrip ve onlara zarar verenler disiplin kuruluna verilir
"tahrip" sözcüğünden sonra "etmek" yardımcı eyleminin "eden" biçimi
getirilmelidir
324 Sözcük ve Sözcük Öbeklerinin Yerinde Kullanılmamasından Doğan Anlatım Bozuklukları

Bir cümle içinde sözcükler bulunması gereken yerde bulunmazsa anlam
karışıklığı anlatım bozukluğu ortaya çıkar Cümlenin anlamında belirsizlik olur
Aşağıdaki cümleleri inceleyelim
• Ali'nin sınıf başkanlığı otuza karşı oniki oyla reddedildi
Bu cümleye göre Ali'nin başkanlığı oniki oyla reddedilmiş oluyor Oysa
anlatılmak istenen otuz oyla reddedildiğidir
• Çırılçıplak gazetecilere yakalanan sanatçı ateş püskürdü
"Çırılçıplak" olan "gazeteciler" mi yoksa "sanatçı" mı?
Aşağıdaki cümlelerdeki anlatım bozukluklarını gidermeye çalışın
• Haberlerde tekrar tekrar yıkılan köprüleri izledim
• Bütün gün bomboş evde oturdum
• Su gibi içkiler içiliyor çılgınca eğleniyordu
• Dersanesi öğrencileri ücretsiz üniversite sınavına hazırlıyor
• Henüz bu dersin sağladığı yararlar öğrencilerimize tam olarak yansımış
değil
• İzinsiz inşaata girilmez
325 Özne-Yüklem Uyumsuzluğundan Doğan Anlatım Bozuklukları

Özne ile yüklemin uyumsuzluğu cümlenin anlatımını bozar Aşağıdaki cümleleri
inceleyelim
• Ayla ile Serap'ın anlatımında hem yanlışlar var hem de kitap diline hiç
uygun değil
"hiç uygun değil" yükleminin öznesi "Ayla ile Serap'ın anlatımı" olmalıdır
• Meteor yağmurları her yıl düzenli olarak tekrarlar
"bir şey" tekrarlamaz tekrar etmez fakat tekrarlanır tekrar edilir
• Bu gibi olayları saymakla bitmez
"bitmez" eyleminin öznesi "bu gibi olaylar" olmalıdır

• O yıl eğlenceyi seven ne kadar öğrenciler varsa bu derslere ilgi gösterdi "öğrenci" sözcüğü tekil kullanılmalıdır
• Ellerime uğur böcekleri konuyorlar
Cümledeki özne çoğul hayvan adı veya çoğul bitki adı olursa cümlenin
yüklemi tekil olur "konuyor" sözcüğü kullanılmalıdır
• Bacakları tutmuyor gözleri artık görmüyorlardı
Cümledeki özne organ adlarından birini gösteren çoğul bir sözcükse yüklem
tekil olur "görmüyordu" sözcüğü kullanılmalıdır
• İşlerimiz artık çoğaldılar
Cümledeki özne eylem bildiren çoğul bir özneyse yüklem tekil olur "çoğal-
dı" sözcüğü kullanılmalıdır
• Kamyonların gürültüleri bütün sokağı kaplıyorlardı
Özneleri çoğul cansız varlık olan cümlelerin yüklemi tekil olur "kaplıyor-
du" sözcüğü kullanılmalıdır
• Saniyeler geçmek bilmiyorlardı
Saat dakika saniye ay yıl gibi zaman adlarından birini gösteren çoğul
öznelerin yüklemi tekil olur "bilmiyordu" sözcüğü kullanılmalıdır
Aşağıdaki cümleyi inceleyin anlatım bozukluğunun nedenini bulmaya çalışın
Haftanın en güzel günlerinden biridir cumartesi pazar
326 Düşünme Hatalarından Doğan Anlatım Bozuklukları

Türkçenin özellikle sözlü anlatımında düşünme hatalarından doğan anlatım
bozuklukları da görülmektedir Aşağıdaki cümleleri inceleyelim
• Otomobilin bagajından bir kamyon dolusu silah çıktı
(Otomobilin bagajına bir kamyon dolusu silah sığmaz)
• Aşağıya indiğimizde arabamızı çalınmış olarak bulduk
(Araba ya vardır ya da yoktur Çalınmış olarak bulunamaz)
• Bir koltukta ölü olarak uyanmak istemiyorum
(Öldükten sonra uyanmak mümkün değildir)
• Bu yılki salgın hastalıkta hayvan ölümü sayısı 275 olarak gerçekleşti
(275 sayısı hayvan ölümü sayısı değil ölen hayvan sayısıdır)
• Bütün bildiklerimi ve bilmediklerimi oğluma öğretmek istiyorum
(Bildiklerimizi öğretebiliriz ama bilmediklerimizi öğretemeyiz)
• Bugün yapılan antrenmanda iki futbolcu arasında sözlü bir tartışma geçti
(Antrenman sırasında futbolcular arasında elbette sözlü tartışma yapılacak-
tır O anda yazılı bir tartışma olamaz)
• İlk kez gerçekleşen gösteriye katılım rekor düzeydeydi
(İlk kez yapılan bir gösteriye gelen izleyici sayısının rekor düzeyde olup ol-
madığı bilinemez)

• Yangında ihmal var (İhmal yangında değildir Ancak yangının çıkmasına neden olan kişilerin
ihmali sözkonusu olabilir)

Özet
Okullarımızdaki anadili eğitiminin temel amacı öğrencilerin okuduklarını dinlediklerini
doğru anlayabilmelerini; duygu düşünce ve isteklerini doğru anlatabilmelerini
sağlamaktır Ancak özellikle gençlerde görülen Türkçenin kullanımına yönelik önemli dil
sorunları vardır Söz dağarcıkları yetersizdir Çoğu belli sözcüklerle okur yazar konuşur
Sözcük kıtlığı yüzünden yazı içinde konuşma sırasında şaşılacak kadar çok tekrarlar
yaparlar Bilgileri aktarmakta güçlük çektikleri yazılıkağıtlarında da açıkça görülmektedir
Öğrencilerin anlatımlarını düzeltmek ve zenginleştirmek için öncelikle onlara kitap okuma
alışkanlığı kazandırmak okumayı sevdirmek gerekir Dinlediğini okuduğunu anlayan
anlatmak istediğini amacına uygun bir biçimde dile getirebilen bireylerin başarısında güzel
doğru akıcı zengin bir anlatımın önemi tartışılamaz
Ayrıca dilde; ihmalin tembelliğin ve kolaya kaçmanın meydana getireceği bozulmalar kolay
kolay düzeltilemez Bu nedenlerle anlatım bozukluklarının önlenebilmesi için:
•
Her sözcüğün yazılışıyla birlikte doğru söylenişi de kavranmalıdır
•
Sözlük ve yazım kılavuzu kullanma alışkanlığı kazanılmalıdır
• Çoğunlukla yaşayan Türkçedeki sözcükler kullanılmalı; eski az kullanılan veya tu-
tunamamış sözcükler üzerinde ısrar edilmemelidir
•
Türkçede tam karşılığı bulunduğu halde dilimize girmiş olan yabancı dillere ait söz-
cükler kullanılmamalıdır
•
Yazılı ve sözlü anlatımda duru yalın ve açık cümleler seçilmelidir
Değerlendirme Soruları

Aşağıdaki soruların yanıtlarını seçenekler arasından bulunuz
"Eylem adlarının çoğulları özne olduğunda yüklem tekil olur"
1 Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bu kurala uyulmamıştır?
A Dışarıdan sesler duyuluyordu
B Yaptığımız çalışmalar boşa gittiler
C Bütün olumsuzluklara karşılık çalışmalarımız iyi gidiyor
D Öğrenciler arasında gülüşmeler başladı
E Kaza yapan araçtan çığlıklar yükseliyordu
2 "Her belirti hastalık demek anlamına gelmez" Bu cümledeki anlatım bozukluğu aşağıdaki değişikliklerin hangisiyle
giderilebilir?
A "demek" sözü atılarak
B "her belirti" sözü yerine "belirtilerin" sözü getirilerek
C "hastalık" sözünden sonra "başlamış" sözü getirilerek
D "gelmez" yerine "getirilemez" sözü getirilerek
E "belirti" sözünden sonra "her zaman" sözü getirilerek
3 "Korkarım herhalde bu yasa kamuoyunun da mutlaka desteğini kazanacak"
Yukarıdaki cümlede anlatım bozukluğuna neden olan aşağıdakilerden
hangisidir?
A Özne-yüklem uyumsuzluğu vardır
B Yazımı yanlış olan sözcük vardır
C Birbiriyle çelişen sözler vardır
D Cümlenin öğelerini dizilişi yanlıştır
E Cümlede anlatım bozukluğu yoktur
4 "Gelecek hafta bir başka konuda buluşmak üzere hoşçakalın"
Yukarıdaki cümlede anlatım bozukluğuna neden olan aşağıdakilerden
hangisidir?
A Yazım yanlışlığı vardır
B Nesne noksanlığı vardır
C Tümleç yanlışlığı vardır
D Fazla sözcük vardır
E Düşünce hatası vardır
5 "Size bu güzel şiirden bir dizi okumak istiyorum" cümlesinde anlatım
bozukluğuna neden olan hangi sözcüktür?
A size
B güzel
C şiir
D dizi
E okumak

Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar

Aksan Doğan Her Yönüyle Dil Türk Dil Kurumu Yayınları: 439 Ankara 1990
Aksoy Ömer Asım Dil Yanlışları Adam Yayınları İstanbul 1991
Aksoy Ömer Asım Yine Dil Yanlışları Öğretmen Yayınları Ankara 1985
Altan Çetin Gazete Yazıları