Türkiye'nin Yerşekilleri Ve Oluşumları

Ülkemizin yer şekilleri de dünyadaki diğer yerler gibi İç ve Dış Kuvvetlerle oluşmuştur
İç Kuvvetler: Volkanizma, Depremler ve Tektonik Hareketlerdir Bunlar yeryüzünü çok hızlı şekillendirirler ve büyük yer şekilleri oluştururlar Bu kuvvetlerin sonucunda yer şekilleri yükselir, kıvrılır yada kırılır, yeni dağlar yada çukur alanlar oluşur vs
Dış Kuvvetler: Akarsular, Buzullar, Rüzgarlar, Dalgalar gibi aşındırıcı güçlerdir Bu güçler yavaş şekillendirme yaparlar İç kuvvetler yeryüzüne engebe kazandırırken dış kuvvetler onları törpüleyip aşındırarak aşınan malzemeyi çukur alanlara doldururlar Böylece yeryüzünü düzleştirmeye çalışmaktadırlar Bu aşındırma ve biriktirmenin son safhası ise dümdüz yeryüzü yani ler ’dir
İç ve Dış kuvvetlerin faaliyetleri günümüzde hala devam etmektedir Oluşumu milyonlarca yıl öncesine dayanan ülkemizin oluşumunu jeolojik zaman çizelgesi içerisinde inceleyelim
1ZAMAN: (4 milyar yıl öncesi) Türkiye ’nin arazisinde Tethys Denizi vardı Daha sonra bu denizin tabanı yükselerek ülkemizin çekirdeğini oluşturmuştur 1 Zamanda oluşmuş araziler sertleşmiş (Masif) haldedir Bu yüzden esnemezler, kırılmazlar Trakya ’da Yıldız Dağl Ege’de Menteşe, İç Anadolu’da Kırşehir ve Doğuda Bitlis masif alanlardır Bu zamanda gür olan bitki örtüsü kalıntıları bu günkü Taşkömürü yataklarını oluşturmuştur
2ZAMAN: (360 Milyon yıl önce) Bu zamanda yerkabuğu hareketleri (Tektonizma) fazla olmamış Ülkemizin su yüzüne çıkan masif alanları dış kuvvetlerce aşındırmalara maruz kalmıştır
3ZAMAN: (160 Milyon yıl önce) Bu zaman da Alp- Himalaya kıvrım kuşağı ile ülkemizin arazisi de yükselmeye uğramış ve Anadolu Yarımadası genel görünümünü almıştır Bunun sonucunda Toroslar ve KAnadolu Dağ Kuşakları oluşmuştur Volkanizma ve faylanma etkili olmuş, Volkan dağları oluşmuştur Bu zamandan kalan bitki kalıntıları ise bu günkü Linyit Yataklarının oluşmasını sağlamıştır Ayrıca Petrol, Tuz ve Bor Mineralleri de bu zamanda meydana gelmişlerdir
4ZAMAN: (2 Milyon yıl öncesinden günümüze) Buzul Dönemi ve Buzul sonrası diye iki dönem yaşanmıştır Ülkemiz son şeklini almıştır (Delta ovaları ve Akarsu sistemi oluşmuş) Ege denizi ’nin olduğu Egeit karası çökerek Ege Denizi, bunu takiben İst ve ÇKale Boğazları oluşmuştur Bugün bu çökme Marmara, Karadeniz ve Akdeniz Havzalarında hala devam etmektedir
Türkiye’nin Yerşekillerinin Genel Özellikleri
1) Ülkemiz yükseltisi fazla olan bir ülkedirOrtalama 1132 m İle Avrupa’nın en yüksek ülkesidir (Asya;1000m Avrupa;300m)
Bu durumun nedeni;
· Alp-Himalaya Orojenezi sunucu oluşan genç bir arazi olması,
· Epirojenik hareketlerle toptan yükselmiş olmasıdır(Ancak yüksek olmasının yanı sıra iç kısımlarında birçok çöküntü ovası bulunmaktadırErzurum, Muş ovaları vs)
2) Ülkenin dağlarının Doğu-Batı uzantılı olması, (Alp-Himalaya kuşağının arasında kaldığı için)
3) Kuzey ve Güneyde uzanan sıradağlar Doğuda birleşirler buda Doğunun yükseltisini arttırmıştır,
4) Kuzey ve Güneyde kıyıya paralel uzanan dağlar bu kıyıların girintisi çıkıntısı az sade bir özellik göstermesini sağlamıştır
5) Türkiye’de batıdan doğuya gidildikçe yükselti artar

Sonuç; Türkiye yükseltisi fazla ama yerşekilleri yönüyle çok çeşitlilik gösteren bir ülkedir Bu da çok çeşitli iklim tiplerinin görülmesine, tarımsal ve doğal bitki örtüsü çeşitliliğinin artmasına neden olmuştur
TÜRKİYE’NİN DAĞLARI
Türkiye’de dağlar çok geniş bir alan kaplar Dağ; çevresine göre 500m Ve daha yüksek kabarıklıklardır Bazıları tek bulunurken bazıları da sıradağlar şeklindedir
Oluşumlarına göre dağlar ikiye ayrılır
1-Orojenik Hareketlerle Oluşan Dağlar:
Orojenez dağ oluşumu demektir Yan basınçla sıkışan yerkabuğu plakaları kıvrılarak yada kırılarak engebe kazanır ve sıradağlar oluşur Ülkemizde orojenez iki şekilde görülür A) Kıvrılma ile B) Kırılma ile
a) Kıvrım Dağları: Orojenez sonucu esnek tabakalar kıvrılarak yükselir ve sıradağlar oluşturur Ülkemizdeki dağlar Alp-Himalaya orojenezi sonucu oluşmuştur Kuzey Anadolu ve Toros Dağları bu şekilde oluşmuştur
Kıvrılma sonucu yüksekte kalan kubbemsi kısımlara Antiklinal, alçakta kalan çanaksı yapıya ise Senklinal denir Bu oluşumda da bazen kırılmalar dolayısıyla senklinaller boyunca fay hatları oluşabilir Ülkemizi KAnadolu b) Kırık Dağları: Orojenez sonucu sert tabakalar kıvrılmaz kırılır Böylece yükselen kısımlar (Horst) sıradağları oluştururken, Alçalan kısımlar Çöküntü ovalarını (Graben) oluştururlar Horst ve Grabenler arasında ise kırıklar (Fay Hatları) bulunur Bu yüzden buralar hem deprem alanlarıdır hem de kaplıca kaynaklarının sık görüldüğü yerlerdir Ege bölgesinde kıyıya dik uzanan dağlar bu şekilde oluşmuşlardır



2- Volkanizma ile Oluşan Dağlar:
Yerin derinliklerindeki mağmanın yerkabuğunun zayıf ve çatlak kısımlarından yer üstüne çıkmasıyla oluşan genelde tek dağlardan ibaret olan dağlardır
Not: Volkanik sahalar mineralce zengindir O yüzden tarım arazileri de çok verimlidir Ayrıca maden bakımından da zengin alanlardır

Türkiyedeki volkanik dağlar;
Marmara Bölgesi : Uludağ
GDoğu Anadolu Bölgesi : Karacadağ
Karadeniz Bölgesi : Köroğlu Dağları
Akdeniz Bölgesi : Hassa Bölgesi (Hatay)
Ege Bölgesi : Kula Tepeleri (En genç)
Doğu Anadolu Bölgesi : Ağrı ,Tendürek, Nemrut, Süphan Dağları
İç Anadolu Bölgesi : Erciyes, Melendiz, Hasandağ, Karadağ, Karacadağ
TÜRKİYEDEKİ DAĞLARIN DAĞILIŞI
Kuzey Anadolu Dağları: Alp-Himalaya sisteminin kuzey kanadını oluşturur Kocaeli Yarımadasından Gürcistan’a kadar uzanır Bu uzanış boyunca dağlar Batı karadeniz’de yükselir Orta Karadeniz’de 1000m lere alçalır DKaradeniz’de ise tekrar yükselerek 3000 m nin üstüne çıkar






KAnadolu Dağları kıyıya paralel uzanırlar Bu yüzden bol yağış alan kıyı kesimde fındık, çay gibi mono kültür ürünler yetiştirilir Ayrıca ormanlarında sık olmasını sağlar
Güney Anadolu Dağları: Alp sisteminin güney koludur Toros Dağları da denir Girit ve Rodos Adalarından başlar İran’a kadar uzanır Bu dağlar özellikle Taşeli Yarımadası karstik arazilerden oluşmuştur Bir sürü karstik şekle rastlanır


Batı Anadolu Dağları: Kırıklı yapıda olduklarından horstlar şeklinde oluşmuşlardır Aralarında ise Grabenler yani çöküntü ovaları uzanır Denize dik uzandıkları için;
· İç kısımlara ulaşımı zorlaştırmazlar
· Kıyıların çok girintili çıkıntılı olmasını sağlamıştır
· İklimin iç kısımlara kadar girebilmesini sağlamış Bu da tarımı olumlu etkilemiştir


Dağların Ekonomiye Etkileri
Olumlu Etkileri
· Kıyı kesimleri iç bölgelerden ayırarak kıyıların yağışlı,iç kısımları karasal olmasını sağlamışVe bu durum mevsim çeşitliliğine neden olmuştur Bu durumda tarımsal ürün çeşitliliğine imkan sağlar
· KAnadolu Dağları’nda gür ormanlar oluşmuştur
· Dağlar akarsuların su deposudur
· Yaban hayatının yaşama alanlarıdır
· Yer altı kaynaklarının temel depo alanlarıdır
· Avcılık,Dağ Sporları ve Kış Turizmine imkan sağlarlar
· Yaylacılık faaliyetleri ile hayvancılığı destekler

Olumsuz Etkileri
· Ulaşımı zorlaştırır Yol yapım maliyetlerini arttırır
· Heyelanların fazla olduğu yerlerde can ve mal kayıplarına neden olurlar
· Tarım ve Yerleşme alanlarının sınırlanmasına neden olur
TÜRKİYE ‘NİN PLATOLARI
Plato: Fiziki coğrafya terimidir Yer şeklini ifade eder Çevresine göre alçakta kalmış, akarsularca parçalanmış dalgalı ve eğimli geniş düzlüklerdir
Yayla: Beşeri ve Ekonomik coğrafya terimidir Belli bir şekli olmayan geçici bir yerleşim ve ekonomik etkinlik alanıdır GDAnadolu’da Hayvancılığa yönelik yapılırken Karadeniz ve Akdeniz yaylacılığı genellikle Sayfiye (Dinlenme) amaçlıdır
Ülkemizde platolar çok geniş alanlar kaplar çünkü 4zamanda epirojenez ile yükselen ülkemiz daha sonra akarsularca aşındırılarak platoların yayılış alanı haline gelmiştir Platoların yükseltisi de Batıdan Doğuya doğru artar


Ülkemizdeki Plato Çeşitleri
Aşındırma Platoları: Daha önceden aşınımını tamamlamış ve düzleşmiş platoların tekrar yükselmesi ve akarsularca parçalanması ile oluşmuşlardır KOCAELİ PLATOSU
Tabaka Düzlüğü Platoları: Kalın ve sert arazilerin çevresinin aşınmasıyla yüksekte kalması sonucu oluşan geniş dalgalı düzlüklerdir İç Anadolu’da CİHANBEYLİ, OBRUK vs
Lav Platoları: Volkanizma sonucu yeryüzüne yayılan yüksek lav yığınlarının akarsularca parçalanmasıyla oluşurlar DAnadolu’da ERZURUM-KARS, NEVŞEHİR-ÜRGÜP ÇEVRESİ PLATOLARI gibi
Karstik Platolar: Kalkerli (Kireçtaşı) araziler üzerinde oluşurlar Akdeniz çevresinde görülür TAŞELİ PLATOSU gibi
TÜRKİYEDEKİ PLATOLARIN DAĞILIŞI
İç Anadolu: Cihanbeyli, Obruk, Haymana, Uzunyayla ve Bozok Platoları
Marmara Bölgesi : Çatalca-Kocaeli Platoları
GDoğu Anadolu Bölgesi: Şanlıurfa, Gaziantep, Mardin Eşiği
Akdeniz Bölgesi : Taşeli Platosu
Ege Bölgesi : Yazılıkaya ve İç Batı Anadolu Platoları
Doğu Anadolu Bölgesi : Erzurum-Kars, Ardahan Platoları
Platoların Ekonomiye Etkileri
· Yüksek platolar yaz aylarında hayvancılığa dayalı yaylacılık alanları olarak kullanılırlar
· Alçak platolar ise tarım alanlarıdır Ancak kuru tarım yapılabilir Az su isteyen Buğday, Şekerpancarı, Arpa vs ekimi yapılır
· Yüksek platolarda yerleşme seyrektir Ülkemizin en tenha yerlerinden biri de Taşeli Platosu’dur
TÜRKİYE ‘NİN OVALARI
Çevresine göre alçakta kalmış çoğu akarsuların biriktirmesiyle alüvyon dolgu alanı haline gelmiş geniş düzlüklerdir Çevrelerine göre alçakta olmalarına karşın denizden yükseklikleri farklıdır (Yüksekova 2000m, Adapazarı Ovası 17m gibi)



Oluşumlarına Göre Ovalar
Tektonik Ovalar: Çöküntü ovaları da denir Yerkabuğu hareketleri sonucu yükseltiler arasında çukurda kalan yada çöken sahaların zamanla alüvyonlarla dolmasıyla oluşmuşlardır ERZURUM, ERZİNCAN,B VE K MENDERES OVALARI
Delta Ovaları: Akarsuların taşıdığı malzemeyi denize döküldükleri sığ kıyılarda biriktirmesiyle oluşan kabaca üçgen şekilli ovalardır BAFRA, ÇARŞAMBA OVALARI
Gölyeri Ovaları: 3 Zamanda çok geniş alan kaplayan göllerin sularının çekilmesiyle ortaya çıkan geniş düzlüklerdir TUZ GÖLÜ, AKŞEHİR GÖLÜ, EBER GÖLÜ
Karstik Ovalar: Karstik arazilerde dolin ve uvalaların birleşip genişlemesiyle oluşmuş ovalardır Akdeniz Bölgesinde örnekleri görülür MUĞLA, ELMALI, KESTEL OVALARI
Dağ Eteği Ovaları: Dağların eteğinde dağdan inen akarsuların biriktirdiği alüvyonlarla oluşmuş az eğimli düzlüklerdir BURSA OVASI, NUR DAĞL ETEKLERİ (İSKENDERUN)
Bulundukları yere göre Ovalar
A) İç Ovalar: DAnadoludaki gibi dağların arasındaki tektonik çukurlarda oluşmuş ovalardır Erzurum, Muş, Erzincan vs İç Anadoludaki gibi platolar arasına gömülmüş ovalardır Konya , Aksaray ovaları gibi
Tektonik kökenli oldukları için fay hatları üzerindedirler ve deprem alanlarıdır Dolayısıyla fay kaynakları ve kaplıcalar sıkça görülür Bazı iç ovalar plato-ova arası bir geçiş şekline benzerler böyle şekillere HAVZA denir Ergene havzası, Diyarbakır, Malatya Havzası gibi Akdenizdeki bazı iç ovalarda karstik ova şeklindedir
Bölgelere Göre Önemli İç Ovalar;
İç Anadolu: Konya, Kayseri, Ankara Ovaları
Marmara Bölgesi : Ergene, Bursa, Adapazarı, Balıkesir Ovaları
GDoğu Anadolu Bölgesi: Diyarbakır, Antep Ovaları
Akdeniz Bölgesi : Burdur, Amik, Isparta, Elmalı, Kestel (Karstik)
Ege Bölgesi : Bergama, Torbalı, Ödemiş, Salihli, Manisa, Afyon Ovaları
Doğu Anadolu Bölgesi : Erzurum, Malatya, Muş, Iğdır Ovaları
B) Kıyı Ovaları: Akarsuların kıyılarda oluşturduğu delta ovaları ve diğer kıyı şeridi düzlüklerdir
Başlıca Delta Ovaları; ÇARŞAMBA (Yeşilırmak), BAFRA (Kızılırmak), SAKARYA (Sakarya), SİLİFKE (Göksu Irmağı) ÇUKUROVA (Seyhan, Ceyhan), DİKİLİ (Bakırçay), B Ve K MENDERES OVALARI
Kıyı Şeridi Ovaları; Dalaman, Köyceğiz, Manavgat, Finike
Ovaların Ekonomiye Etkileri
· Tarımsal etkinlik sahalarıdır
· Hayvancılığa Katkısı vardır
· Ulaşıma elverişlidir
· Yerleşmeye uygun alanlardır
· Su kaynakları bakımından zengindirler (Artezyen, kuyu, göl vs)
Ovaların Sorunları
· Sanayi kuruluşlarıyla dolmaktadırlar
· Tuğla, Kiremit vs yapımı için toprak ihtiyacı ovalardan karşılanmakta buda toprak kaybına yol açmaktadır
· Taban suyu yüksek yerler bataklığa dönüşmektedir
· Sanayi atıklarınca kirletilmektedirler