İstanbul'da Suyun Tarihi

MÖ 658 yılında Sarayburnu ve çevresinde kurulan ve dünyanın en eski şehirlerinden biri olan İstanbul, jeopolitik bakımdan da çok önemli yerleşim merkezlerindendir Asya ile Avrupa'yı birleştiren tabiat harikası Boğazı, Altınboynuz unvanıyla meşhur Haliç'i, şehri her taraftan çevreleyen denizleri, burada yaşanan kültür ve medeniyetleri ile İstanbul asırlar boyu siyasi, askeri ve ticari bir cazibe merkezi haline gelmiştir



Romalılar şehre hakim olduktan sonra MS 330 yılında İmparator Konstantin şehri Roma İmparatorluğu'nun merkezi yapmış, imar ederek gelişmesini sağlamıştır 395 yılında İmparatorluk 'Doğu' ve 'Batı' olarak ikiye bölününce, şehir Doğu Roma İmparatorluğu'nun merkezi olmuştur


7 asırdan itibaren tarih sahnesinde yer alan İslam Medeniyeti'nin beşeri kaynağı Hazreti Muhammed'in daha o zamandan bu şehrin önemini ve dünya hakimiyetinde oynayacağı rolü sezerek, onu fethedecek kumandan ile askerlerini öven ifadelerinden sonra fetih rüyalarıyla yaşayan birçok kumandan yıllarca bu müjdeye mahzar olmak için gayret göstermişlerse de bu şerefe nail olmak 1453 senesinde Osmanlı Padişahı Sultan II Mehmed Han'a nasip olmuş ve böylece 'Fatih' unvanına kavuşmuştur Çağ kapatıp, çağ açan bu hadiseden sonra şehir 'İstanbul' adıyla günümüze kadar Türklerin hakimiyetinde kalmış ve tarih boyunca en yüksek medeniyet seviyesine bu dönem içinde erişmiştir


Fetih Öncesi Yapılan Su Tesisleri



Kuruluş döneminde şehrin su ihtiyacı, yer altı kaynaklarından sağlanıyordu İlk önemli su tesisleri Roma İmparatorları zamanında yapılmıştır İmparator Hadriyen (117-138) tarafından sur dışındaki bir kaynaktan Haliç'in kenar mahallelerine kadar su yolu yaptırıldığı Valens'in (364-378) de Halkalı civarından Beyazıt'a kadar su getirttiği ve bu Su Yolu için Mazul Kemer ile bugün Bozdoğan diye bildiğimiz Valens Kemeri'ni inşa ettirdiği kayıtlarda mevcuttur Yine Valens zamanında Belgrad Ormanları'nda bir bend yaptırılmış, Kağıthane Deresi'nin suları ızgara ve havuzlarda toplanarak bu sular şehre getirilmiştir


I Teodosyus (378-395) Mazul ve Valens Kemerleri'ni kullanarak 3 Su Yolu ile şehre su getirmiş; ayrıca Belgrad Ormanları'ndan Sultanahmet'e kadar 4 Su Yolu'nu inşa ettirmiştir


Roma ve Doğu Roma İmparatorları, kuraklık ve harp ihtimallerini düşünerek, şehir içinde üstü açık (Çukur bostan) ve kapalı sarnıçlar da yaptırmışlardır Üstü açık su depolarının (Hazneler) en önemlileri Aetiyus (bugünkü Vefa Stadı), Aspar (Yavuz Selim'deki Çukurbostan) ve Hegius Mokius (Altınmermer semtinde) su depolarıdır Üstü kapalı haznelerinin en meşhurları da; 336 sütunlu Basilika Sarnıcı (Yerebatan Sarayı), 224 sütunlu Pileksenus Sarnıcı (Binbirdirek) ve Acımusluk Sarnıcı'dır


Roma İmparatorları zamanında yaptırılan su tesisleri Bizans İmparatorları tarafından bir dereceye kadar tamir ve tevsi edilmiş ise de Bizans'ın son devirlerinde kullanılmaz bir şekilde, tamamiyle yok olmak durumuna gelmiştir

Bu tesislerden halen ayakta olan Mazul ve Valens (Bozdoğan) Kemerleri Osmanlılar tarafından çok iyi bir şekilde tamir edilerek, yıkılmaktan kurtarılmıştır

Osmanlı Dönemi


İstanbul'un fethedilmesiyle yeni bir çağ açan Türkler, o günün şartlarına göre, şaheser bir su medeniyeti vücuda getirmişlerdir Fetih'ten sonra şehir nüfusu daha da artmış, mevcut su tesisleri yetersiz hale gelmiştir Fatih Sultan Mehmet Han evvelce Valens tarafından yaptırılan Marmara Bölgesindeki su tesisleri ıslah ettirmiş, Fatih ve Turunçlu Su Yolları bu suretle meydana gelmişti


Daha sonra birçok Padişah ve Devlet Ricali, Halkalı Suları adını alan ve Halkalı Köyü civarındaki muhtelif pınarlardan beslenen Marmara Bölgesi Su Tesisleri Manzumesine yeni kollar ilave etmişlerdir Bu Su Yolları şunlardır; Fatih, Turunçlu, Mahmut Paşa, 3 Mustafa, Bayezid, Süleymaniye, Mihrimah, Ebussud, Köprülü, Cerrahpaşa, Sultanahmed, 4 Murat, I Mahmut, Hekimoğlu Ali Paşa, Kasım Ağa, Nuruosmaniye Bu tesislerin günlük verimleri 4335 m3 olup, beslediği bölgelerin ihtiyacını karşılayacak miktarda idi Halkalı Su Tesisleri üzerinde 4 büyük kemer; Mazul Kemeri, Kara Kemer, Ali Paşa Kemeri, Bozdoğan Kemeri bulunur Bizanslılardan kalmış olan Mazul ve Valens (Bozdoğan) Kemerleri tamir edilerek istifade edilir hale getirilmişlerdir Bu 187 Su Yolu ile şehirdeki camilere, çeşme ve sebillere, imaretlere ve şehir dışındaki kışlalara devamlı olarak su verilebilmiştir


Zamanla nüfusun artması neticesi yine su sıkıntıları çekilmeye başlanınca Padişah Kanuni Sultan Süleyman bu meselenin halledilmesi için 'Ser Mimaran-ı Cihan ve Mühendisan'ı Devran' diye ma'ruf Mimar Sinan'ı vazifelendirdi Böylece 1555 senesinde Kırkçeşme Su Tesislerinin inşasına başlandı


Alibey ve Kağıthane Derelerinin mecralarından toplanan sular, havuzlarda biriktirilerek Eğrikapı'ya getiriliyor, oradan da şehre taşınıyordu O tarihlerde aşırı tazyike mukavim borular mevcut olmadığından, vadilere kemerler inşa edilerek sular bunların üzerinden akıtılıyordu


Bu tesisler yapılırken ana mecranın tespitinde su yollarının, kemerlerin ve havuzların inşasında yapılan ince ölçü ve hesaplamaların bugünkü modern aletlerle yapılan hesaplar kadar sıhhatli ve hassas oldukları müşahade edilmektedir


1563'te tamamlanan tesislerde 4 kemer, Uzun Kemer, Eğri Kemer, Güzelce Kemer, Mağlova Kemeri bulunmaktadır Kırkçeşme Su Tesisleri en kurak zamanlarda dahi günde 4200 m³ su ile 158 tesisi (94 çeşme, 19 kuyu, 15 maslak, 13 hamam, 7 saray vd) beslemekte idi Kanuni Sultan Süleyman Han'dan sonra birçok hayırsever tarafından yaptırılan ilavelerle suyun miktarı ve beslenen tesislerin sayısı arttırılmıştır Suyun derlendiği sahalardaki derelerin baş tarafına bentler inşa edilerek, kıştan yaza su saklanmıştır


Belgrad Ormanlarında Kırkçeşme Bendleri denilen bu 4 bend, Karanlık Bend (Sultan II Osman, 1620), Büyük Bend (III Ahmet, 1723), Ayvad Bendi (III Mustafa, 1765) ve Kirazlı Bend'dir (II Mahmut, 1818) Bu bentlerle Kırkçeşme Sularının günlük verimi 10000 m³'e çıkmıştır


İstanbul'un Beyoğlu havalisinin su problemi ilk defa 1732'de yapılmış olan Taksim Suyu tesisleriyle çözüme kavuşmuştur Bahçeköy civarında derlenen ve günlük verimi 800 m³ olan su, 20 km'lik bir isale hattıyla Taksim'deki 2700 m³'lük bir depoya ve oradaki Maksem vasıtasıyla 64 çeşme ve sebil ile 3 şadırvana ulaşmaktadır 1732'de I Mahmut tarafından yaptırılan Bahçeköy (Sultan Mahmut) Kemeri ile Topuzlu Bent, Valide Benti ve II Mahmud Bendi bu tesislerdendir Bentlerin inşasıyla Taksim sularının günlük verimi 3000 m³'e yükselmiştir

Müteferrik Sular (Vakıf Suları)


Halkın su ihtiyacını karşılamak için muhtelif kaynak suları küçük izale hatlarıyla çeşmelere verilmiştir Bunların en önemlisi 1904'te yapılan ve günlük verimi 1200 m³ olan Hamidiye Suyu'dur Kemerburgaz'daki menbalardan alınan bu su Beyoğlu civarındaki kışlalara, saraylara ve 50 kadar çeşmeye veriliyordu


Emirgan'a izale edilen Kanlıkavak ve Sarıyer suları da böyle kaynak sularıdır Asya yakasındaki kaynak suları ise Kayışdağı, Atikvalide, Küçükçamlıca Alemdağ (Taşdelen) sularıyla, Beykoz'daki 10 Çeşmeler, Karakulak ve İshakağa sularıdır

Su Şirketleri


Dünyanın en önemli metropollerinden olan İstanbul'da hem yetersiz kalan su ihtiyacını karşılamak hem de yeni yapılan modern binalara basınçlı su vermek gayesiyle Sultan Abdülaziz tarafından 1868 yılında Fransız şirketine imtiyaz verilerek 'Dersaadet Anonim Su Şirketi' (Terkos Şirketi) kurulmuştur Böylece, bu şirketin menba, dere ve yer altı sularını toplayıp, izale etmesi ve Terkos Gölü'nden alınacak suyun arıtılarak şehre izalesi ve tevzii kabul edilmiştir


Yapılan ilk tesisin 1883'te Terkos Gölü kenarındaki terfi merkezidir 1888'de göl çevresini yükseltecek bağlama yapılmıştır 1926 yılında ise Kağıthane sırtlarında ilk su tasfiye tesisi inşa edilmiş ve su arıtılarak, klorlandıktan sonra şehre iletilmiştir Diğer taraftan gittikçe gelişen Anadolu Yakasının su ihtiyacını karşılamak üzere 1888 yılında Üsküdar-Kadıköy Su Şirketi 1893'te Elmalı Deresi üzerinde I Elmalı Barajı'nı inşa etmiş, Anadoluhisarı'ndan Bostancı'ya kadar olan sahada şu şebekesi döşenmiştir Daha sonra Elmalı Barajı'ndaki suyu arıtacak bir tasfiye tesisi, terfi merkezi, Bağlarbaşı'na kadar izale hattı ve Bağlarbaşı Su Deposu da şirket tarafından inşa edilmiştir


İstanbul Sular İdaresi Dönemi


İmtiyazlı şirketle, haklarının azamisini alıp, vecibelerini yerine getirmekten kaçınınca su meselesinin bu şirketler eliyle çözüme kavuşmayacağı kanaatine varılmış ve Terkos Şirketi 1932 yılında, Üsküdar-Kadıköy Su Şirketi ise 1937 yılında satın alınarak, İstanbul Sular İdaresi'ne (İSİ) devredilmiştir O senelerde İstanbul'a verilen günlük toplam su miktarı 35000 m³ mertebesinde idi İSİ'nin Avrupa yakasındaki çalışmaları; Terkos Terfi Merkezi ile Kağıthane Arıtma Tesisi'nin kapasiteleri arttırıldı İkinci Kademe İsale takviye edilerek, kapasiteleri yükseltildi, şehir içindeki terfi merkezleri çoğaltıldı ve buharla işleyenler yerine elektrikli pompalar devreye sokuldu Çırpıcı'da artezyen kuyuları açıldı ve bir Terfi Merkezi tesis edildi Terkos-Silahtarağa arasında enerji nakil hattı kurularak, Terkos'taki terfi merkezleri elektrikli pompalarla teçhiz edildi DSİ'nin yaptığı Ömerli Barajı'nın isale hatları ve su dağıtım şebekeleri tamamlandı Asya yakasında ise, Elmalı Deresi üzerinde 2 Elmalı Barajı inşa edildi Elmalı Terfi Merkezi elektrikli motopompalarla donatıldı Arıtma tesisi ıslah edildi Adalara su iskelesi ile terfi merkezleri kuruldu DSİ'nin yaptığı Ömerli Barajı'nın izale hatları ve su dağıtım şebekeleri tamamlandı


Türkiye'de yaşanan sosyal olaylar sebebiyle bilhassa Güneydoğu'dan çok sayıda göç alan İstanbul'un nüfusu süratle artmış ve 10 milyonu aşmıştır Altyapısı hazırlanmamış ve varoşlarda yapılan gecekondu tarzı meskun mahaller, hizmetin götürülmesini daha da zorlaştırmıştır Artan nüfusun su ve kanalizasyon ihtiyacını karşılamaya İSİ'nin gücü yetmeyince daha geniş yetki ve imkanlarla yeni bir idarenin kurulması ihtiyacı ortaya çıkmıştı


1981 yılında kurulan bu yeni idarenin ismi 'İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi'dir