Karabağ Hanlığı

Karabağ Hanlığı Hakkında - Karabağ Hanlığı Tarihi - Azerbaycan Tarihi

Karabağ Hanlığı, (Azerice: Qarabağ Xanlığı) 1747-1805[1] yılları arası bugünkü Azerbaycan arazisinde yerleşmiş ve İran'ın Kaçar Hanedanı egemenliği altında[2] fiilen bağımsız olan[3][4][5][6][7] Türk[3][8] feodal devletidir Ayrıca, bugünkü Azerbaycan ve Ermenistan arasında büyük krizlere sebebiyet veren Dağlık Karabağ bölgesi ve çevresinde varlığını da sürdürmüştür[9] Penah Ali Han tarafından kurulmuştur Rusya İmparatorluğu, 1805 yılında Karabağ Hanlığı'nın kontrolünü İran'dan almıştır[10] Fakat Karabağ'ın Ruslarca ilhakı 1813 Gülistan Antlaşması'na kadar resmileşmemiş, 1804-1813 Rus-İran Savaşı sonucu olarak İran hükümdarı Feth Ali Şah, Karabağ'ı resmen Rusya İmparatoru I Aleksandr'a vermiştir[11][12] Hanlık 1822 yılında ortadan kaldırılmıştır Rusya İmparatorluğu içinde önce Hazar Oblastı'nın sonra da Elizavetpol Guberniyası'nın bir parçası olmuştur


Kuruluşu


Karabağ Hanlığı önce Safevi Hanedanı'nın Aras Nehri ve Kura Nehri arasındaki Karabağ bölgesini 1606 yılında Ziyadoğlu Ailesi'ne vermesiyle feodal bir mülk olarak kurulmuştu Gence şehrinden Karabağ topraklarına göç eden, soyu Cavanşir oymağına dayanan bir kişi, Karabağ'da bir kadın ile evlenmiş ve çocuğu olmuştu ve çocuğunun adını Sarıca Ali koymuştu Sarıca Ali büyüyünce çok zengin biri olup onun malları da oğlu İbrahim Ağa'ya kalmıştı Safevi Hanedanı'ndan sonra İran topraklarına hakim olan Afşar Hanedanı yöneticisi Nadir Şah, İbrahim Ağa'nın oğlu Fazlali Bey'i yanına alarak eşik ağası yapmıştı Fazlali Bey bir çatışmada ölünce Nadir Şah, bu sefer Fazlali Bey'in kardeşi Penah Ali Han'ı yanına almıştı Penah Ali Han, bir müddet Nadir Şah'ın yanında kaldıktan sonra kaçıp Karabağ'da saklanmıştı Nadir Şah, Penah Ali Han'ı aratsa da bulamamıştı Nadir Şah 1747 tarihinde öldürülmesi üzerine Penah Ali Han, ortaya çıkarak 1747 tarihinde kendini Karabağ hanı ilan etmişti Penah Ali Han'ın başa geçmesiyle Karabağ Hanlığı da de facto şeklinde bağımsız olmuştu Afşar Hanedanı'nın yeni yöneticisi Adil Şah, Karabağ hanı olarak Penah Ali Han'ı tanıdığını belirten bir ferman çıkarmıştı[13] Penah Ali Han, Cavanşir boyunun kolundandır


Penah Ali Han dönemi


Hanlığın ilk başkenti Bayat Kalesi'ydi (1748) Penah Ali Han, hanlığı koruyabilmek için 1750-1752 yıllarında bugünkü Şuşa şehrini inşa ettirmiş, başkenti de buraya taşıyıp şehrin adını Penahabad koymuştu[14] 1750 yılında Şeki Hanlığı ile Bayat Savaşı yapılmıştı Penah Ali Han, Meghri, Tatev, Karakilise, Kafan şehirlerini ele geçirerek Nahçıvan Hanlığı'nı ülkesine bağlamıştı


1752 tarihinde Penahabad şehri kurulduktan sonra, İran toprakları üzerinde hak iddia eden Kaçar Hanedanı'nın kurucularından Muhammed Hasan Han, Karabağ Hanlığı'na saldırarak Penahabad'ı kuşatmış fakat Zand hanedanı kurucusu Kerim Han, Zand'ın saldırıları üzerine çekilmek zorunda kalmıştı Muhammed Hasan Han buradan çok çabuk çekilmişti Hatta Penahabad kalesi duvarlarının altında savaş toplarını bile bırakmıştı Penah Ali Han, Muhammed Hasan Han'ın geri çekilen askerlerine karşı saldırı yaparak Güney Azerbaycan'daki Aras Nehri'nin karşısında bulunan Erdebil şehrini ele geçirmişti


1759 tarihinde Karabağ Hanlığı'na Urmiye Hanlığı hükümdarı Feth Ali Han Afşar saldırmıştı 30,000 kişilik ordusu ile saldıran Feth Ali Han Afşar'ı birkaç melik destekleyerek yardım etmişlerdi Penahabad'ın kuşatılması altı ay boyunca devam etmiş ve Feth Ali Han Afşar sonunda geri çekilmişti


1761 tarihinde Kerim Han Zand, Urmiye hükümdarı Feth Ali Han Afşar'ı yenebilmek için Penah Ali Han ile birlik olmuştu Kerim Han Zand, Feth Ali Han Afşar'ı yenip Urmiye'yi aldıktan sonra Penah Ali Han, Zand hanedanı'nın başkenti olan Şiraz'a yerleşmiş ve burada ölmüştü


İbrahim Halil Han dönemi


Penah Ali Han'ın ölümü üzerine oğlu İbrahim Halil Han, Karabağ hanı olmuştur İbrahim Halil Han, Penahabad şehrinin gelişmesine önem vererek onun etrafına çok sayıda köy kurdurup şehre kaleler diktirmiştir 1789 yılında Karabağ Ermenilerinin çıkardığı isyanı bastırmış, Sünni bir Türk ve bir şair olan Molla Penah Vâkıf baş veziri yapmıştır Molla Penah Vâkıf, Rusya ve İran'a karşı, komşu Türk hanlıkları ile anlaşma yapmayı başarmıştır


Muhammed Hasan Han'ın oğlu Ağa Muhammed Şah'da 1795 yılında Penahabad'a saldırmıştır Ağa Muhammed Şah'ın amacı eski Safevi Hanedanı zamanındaki toprakları geri almak ve İran şahı ilan etmekti Safevi geleneklerine göre şah, taç giyme töreninden önce Kafkasya'yı kontrolü altında bulundurmak zorundaydı Bu yüzden Kafkasya'nın kontrol altına alınması için Karabağ Hanlığı ve büyük şehri Penahabad ilk ve büyük bir engeldi


Ağa Muhammed Şah, 80,000 kişilik ordusu ile Penahabad şehrini kuşatmıştır İbrahim Halil Han, uzun süreli bir savunma için halkı harekete geçirmişti Penahabad halkından savaşa katılanların sayısı 15,000 kişiyi bulmuş, savaşta kadınlar ve erkekler birlikte savaşmıştır Kuşatma 33 gün sürmüş ancak Panahabad şehri ele geçirilememişti Ağa Muhammed Şah kuşatmayı durdurup Tiflis'e ilerlemiş ve burayı işgal etmişti


Ağa Muhammed Şah, Kafkasya'yı fethetmekte başarısız olmasına rağmen 1796 tarihinde kendini şah ilan ederek Kaçar Hanedanı'nı kurmuştu İkinci bir Karabağ seferini de kararlaştırmıştır Penahabad halkı 1795 tarihindeki saldırıdan ve üç yıl süren kuraklıktan dolayı güçsüzleşmiştir Savaş sırasında da şehir koruyucularının büyük bir kısmı ölmüştür Ağa Muhammed Şah, Rusların Kuzey Azerbaycan'a girdiklerini duyunca Erdebil'i ele geçirmiştir II Katerina'nın ölümü üzerine Rus kuvvetlerinin geri çekilmesi ile Ruslar ile Kaçar Hanedanı arasında savaş olmamıştır Panahabad'ın güçsüzlüğünden de yararlanan Ağa Muhammed Şah 1797 yılında, Penahabad'ı ele geçirmeyi başarmış ve burada katliamlar yapmıştır İbrahim Halil Han Dağıstan'daki Ilısu Hanlığı'na sığınmıştır Ağa Muhammed Şah, 19 Haziran 1797 tarihinde hizmetindeki üç kişi tarafından öldürülünce İran askerleri Penahabad'dan çekilmiştir Böylece İbrahim Halil Han, Karabağ'a geri dönerek tekrar han olmuştur


İbrahim Halil Han'ın yönetimi esnasında Karabağ Hanlığı komşu hanlıklar ile ve ek olarak Osmanlı Devleti ve Rusya İmparatorluğu'u ile bağ kurmuştur Rusya İmparatorluğu'nun Gürcistan ve Gence'yi istila etmesi üzerine İbrahim Halil Han, 14 Mayıs 1805 tarihinde Rusya İmparatorluğu ile Kürekçay Antlaşması 'nı imzalamıştır Bu antlaşma ile Karabağ Hanlığı, Rusya İmparatorluğu'nun egemenliğini ve üstünlüğünü tanımak ile birlikte Rusya İmparatorluğu'na 8 bin altın rubleyi ödemeyi kabul etmiştir Rusya İmparatorluğu da antlaşma ile Karabağ Hanlığı'nın koruyuculuğunu üstlenmiş ve Penahabad'da bir garnizon bulundurmayı kararlaştırmıştır


1806 yılında Ağa Muhammed Şah'ın veliahtı Feth Ali Şah oğlu Abbas Mirza’nın komutasındaki orduyu Karabağ topraklarına göndermesi üzerine İbrahim Halil Han, oğlu Muhammed Hasan'ı Gence'deki Rus komutanlarının yanına göndererek Ruslardan yardım istemiştir İbrahim Halil Han'ın yardım isteğine karşılık 10,000 kişilik Rus ordusu Karabağ'a gelmiştir İbrahim Halil Han, Emirliler ve Cebrayıllılardan oluşan süvarilerle Rusları karşılamışdır Görüşmelerin ardından Karabağ ve Rus orduları Aras Nehri'ne doğru İran ordusuna karşı hareket etmişlerdir Aslandüz denilen yerde yapılan savaşın ardından İran ordusu geri çekilmiştir Savaşın ardından İbrahim Halil Han ve Rus orduları bir kaleye geçmişlerdir Kısa bir süre sonra Ruslar Kürekçay Antlaşması'nı bozup Penahabad Kalesi'ni işgal etmişlerdir Ailesi ile kaleden kaçan İbrahim Halil Han, Penahabad yakınlarındaki kayalık bir yere kamp kurmuştur Burada İbrahim Halil Han, İran şahı Feth Ali Şah'a bir mektup yazmıştır İbrahim Halil Han, mektupda başına gelenleri anlatıp yardım istemiş, sadakatini belirtmek için de şaha yazdığı mektubu Kur'an içine koymuştur[15] 2 Haziran 1806 tarihinde[16] İbrahim Halil Han, İran ordusunu beklerken, Rus komutan Lisaneviç ve ordusu bir kaç Ermeni kılavuzun yardımı ile İbrahim Halil Han'ın bulunduğu yeri basmışlardır Rus orduları, İbrahim Halil Han ve ailesinden bir kaç kişiyi öldürmüşlerdir


Yıkılışı


İbrahim Halil Han'ın ölümü üzerine ortanca oğlu Mehdi Kulu Han, Karabağ hanı olmuştur Rusya İmparatorluğu, Rus-İran Savaşları'ndan sonra 1813 tarihinde imzalanan Gülistan Antlaşması ile ve 1828 tarihinde imzalanan Türkmençay Antlaşması ile bölgeyi egemenliği altına almıştır 1822 tarihinde Karabağ Hanlığı tamamen ortadan kaldırılmıştır Mehdi Kulu Han İran'a gitmiştir[16] Penah Ali Han'ın soyundan gelen Abdül Vekil Penah Han, daha sonra Büyük Horasan Emiri olmuştur Cevanşirlerin bir kısmı Osmanlı Devleti'ne göçüp Anadolu'ya yerleşmiştir[17] Rusya İmparatorluğu içinde Karabağ ili kurulmuş ve bu il Rus memurlar tarafından yönetilmiştir


Yönetim biçimi


Karabağ Hanlığı'nın yönetim biçmi monarşidir Han devletin baş yöneticisidir Diğer Güney Kafkasya hanlıklarında olduğu gibi Karabağ Hanlığı'nda da mülki ve cinayet işlerine şeriat kanunları, örf ve adet esasında bakılmıştır Mahkemelerde normal cezalarla birlikte ağır işkencelere de yer verilmiştir Ölüm hükümünü en büyük hakim gibi hanın kendisi vermiştir


Nüfus


Karabağ Hanlığı, Rusya İmparatorluğu'na dahil edilmesi sırasında diğer hanlıklar içinde nüfus bakımından Şirvan Hanlığı'ndan sonra ikinci sıradadır 90000 ulaşa gelen nüfusu 18500 hanede birleştirilmiştir Tarihçilerin görüşüne göre hanlığın var olduğu dönemde nüfus sayısı ve yoğunluğu tahminen iki defa artmıştır Penahabad'ı ziyaret eden yolculara göre Penahabad'da 18 yüzyıl ve 19 yüzyılda 2,000 ev ve çoğunluğu Müslümanlardan oluşan 10,000 civarı insan bulunmaktadır


İdari bölümler


Ülkedeki en büyük idari birim yöredir Salnamelerdeki bilgilere göre Karabağ Hanlığı idari açıdan 22 yöreye bölünmüştür Yöreler ise bir kaç kentten ibarettir Yörelerin yöneticileri naiblerdir Naiblerin yanında darğalar ve yüzbaşılar gibi vazifeli şahıslarda bulunmuştur Darğaların şehirlerdeki görevi polisler gibi vatandaşların huzur ve güvenini temin ile suç ve suçluyla mücadele etmektir Karabağ Hanlığı'nın son dönemlerinde ülkede 1 büyük şehir, 638 köy bulunmaktadır


Ekonomi


Karabağ Hanlığı topraklarının dağların eteklerinden Aras'ın Hudaferin Köprüsü'nden Cevad kentine kadar olan toprakların hepsi Aras Nehri suları ile sulanmıştır Karabağ Hanlığı arazisinin üçde ikisi ovalıklardan ibaretdir 800-3000 metre yükseklikteki araziler geniş yer kapladığı için hayvancılık Karabağ halkının geçim kaynağı olmuştur Halkın diğer geçim kaynakları ise halıcılık, çiftçilik, bahçecilik ve deri ürünleri imalidir 19 yüzyılın başlarında Karabağ Hanlığı arazisinde 30000 koyun ve keçi, 20000 at, 2200 oğlak vardır Yine bu tarihlerde bazı Hıristiyan Ermenilerin geçim kaynağı domuzcluktur İbrahim Halil Han zamanında Karabağ Hanlığı tacirirleri Şeki Hanlığı, Şamakhi Hanlığı ve Gence Hanlığı'ndan ipek alıp hakiki ipek tekeli kurmuşlar ve onu dış pazarlara çıkarmışlardır Meşhur Karabağ atları, ülkenin ticaretinde önemli rol oynamıştır Ülkede 500'e yakın ileyen değirmen vardır Karabağ Hanlığı döneminde ekonomik alanda önceki devirlere nisbeten ilerleme olmuştur Bu ilerlemenin en büyük etkeni ülke çapında ekinciliğin gelişmesidir "Toprak ancak onu ekenlere ve ekilecek hâle getirenlere mahsusdur" prensibi esas alınmıştır Toprağı ekilecek hâle getirip ekenler ise az miktarda toprağa sahip olanlar ve rençberlerdir Salnamelere göre hanlıktaki topraklar han, ağalar, beyler, halk ve vakıflar olmak üzere bölünmüştür Bu düzen Kur'ân-ı Kerîm'de ileri gelen şeriat hükümlerinden kaynaklanmaktadır


Karabağlıların yerleşik hayat tarzını benimsemişlerdir Penahabad'da darphane kurulmuştur Ülkede Penahı adında bir buçuk dirhem ölçüsünde gümüşten pul sikkesi basılmıştır Sikkenin bir yüzünde Penahabad, diğer tarafında ise La ilahe illallah Muhammedur rasulullah sözleri yazılmıştır Penahının altı tanesi bir manat, sekiz tanesi ise Karabağ tümeni etmiştir Penah Han zamanındaki sikke, Karabağ Rusya tarafından ilhak edilmesinden sonra da değerini korumuştur Savaşlar için Penahabad halkı tüfek, tabanca namluları ve silah kundakları hazırlamışlar, barut imal etmişlerdir Hançer, kılıç hazırlayan sanatkârlar, taştan yapılma çeşitli araçlar, değirmen taşları, el değirmenleri, taş kazanlar ve başka eşyaları hazırlayan kişilerde Penahabad'da yaşamaktadır Pazar günleri Penahabad ve çevresinde haftalık pazar kurulmuştur


Kültür


Ülkede sanat alanında bir çok gelişme olmuştur Sanat ile uğraşanlar en çok Penahabad kentinde faaliyet göstermişlerdir Halk dokumacılığa önem vermiştir Değirmenin hisseleri taştan ve tahtadan hazırlanmıştır Karabağ Hanlığı'nın hiçbir yerde işlenmeyen kendine mahsus ölçü birimleri vardır


Yöneticileri


Ziyadoğlu Ailesi


* Davud Han (1722 - 1728)

* Makhitar (1728 - 1730)

* Uğurlu Han (1730 - 1738)[18]


Cavanşir Hanedanı


* Penah Ali Han (1747 - 1761)

* İbrahim Halil Han (1761 - 1806)

* Mehdi Kulu Han (1806 - 1822)