Hakkari ,tarihi, Fiziki Yapısı, Yaylaları,ovaları, Akarsuları ,iklim ve Bitki örtüsü, Ekonomisi, Nüfus ve Sosyal Hayat,ilçeleri,tarihi Eserle ve Turistik Yerleri,eski Eserler,

HAKKARİ




Hakkari,Anadolu'nun güneydoğusundaki bir ilimizVan,Mardin,Siirt,Irak ve İran sınırları ile komşu olan Hakkari çok engebeli bir arazi üzerindedirGüneydoğusundaki sarp ucudur42 derece 10 paralel ve doğu boylamları ile kuzey enlemleri arasında yer alırTrafik numarası 30'dur

İSMİNİN MENŞEİ

Osmanlı Devleti bu toprakları ele geçirdiğinde bu bölgede "Hakkariye Beyleri" bulunuyorduYavuz Sultan Selim Han,bu beylere Osmanlı Devleti adına bölgeyi idare etme hakkı tanıdı127 sene içinde 77 bey burayı Osmanlı Sultanının temsilcisi olarak idare ettilerHakkariye Beylerine izafeten bu bölgeye "Hakkariye" dendiHalkın dilinde bu kelime zamanla "Hakkari" şeklini aldıHakkariye,Arapça " Hakarların şehri " demektir





TARİHİ

Hakkari'nin tarihi çok eski devirlere dayanırMağaralar içinde bulunan eşyalar ve kaya resimleri bu bölgenin eski yerleşi merkezi olduğunu gösterirBölgeye Sümerler,Asuriler,Babiller,Medler hakim olmuşturMÖ 6asırda Medler bölgeyi Babillerden ele geçirdilerMÖ 4asırda,Makedonya Kralı İskender ,Medleri yenerek İran'ı ve bu bölgeyi ele geçirdiFakat İskender ve Bizanslılar bu bölgeye fiilen hakim olamadılarİskender'in ölümünden sonra Makedonya Krallığı ,generalleri arasında taksim edildiBu bölge,Selevkos (Asya) İmparatorluğunda kaldıSelevkos'un mirasına Roma İmparatorluğu sahip olduFakat bölge Roma ile Partlar,sonra da Sasaniler arasında devamlı el değiştirdiMS 395'te ,Roma İmparatorluğu bölününce Doğu Roma (Bizans) bu topraklara sahip olmak istediFakat hiçbir zaman bu bölgeye hakim olamadı




HzÖmer zamanında bölge,İslam orduları tarafından 640 senesinde feth edildiSelçuklu Türkleri Anadolu'ya geldiklerinde Hakkari bölgesi,Bağdat'taki Abbasi halifelerine bağlı idi1054'te Selçuklular ,Hakkari bölgesine hakim oldular1122-1262 arasında Selçuklulara bağlı Musul Atabegleri (Zengiler) ,bu bölgeyi Selçuklular adina idare ettiler1142 senesinde Atabeg İmadeddin ZengiAşip Kalesi yerine İmadiye Kalesi ve şehrini kurdu1262'de İlhanlılara bağlanan Hakkari'yi Abbasi ailesinden gelen Hakkari Beyleri idare ettiler

Karakoyunlu Bayram Hoca'nın hakimiyeti sırasında 1349'da Celayirlilerin eline geçen Hakkari,1366'da yeniden Karakoyunluların 1387'de Timur Hanın,1405'te yeniden Karakoyunluların eline geçti1468'de Uzun Hasan'ın gönderdiği Sofi Halil ve Arabşah Beylerin Hakkari Beylerini yenmesi üzerine Dümbüllü Türkmenleri bölgeye hakim oldularBu hakimiyetleri sırasında 1472'de Çölemerik'te "Meydan Medrese"yi yaptırdılar

Hakkari Beylerinden Gübali oğlu Eseddüddin,1468'de gizlice Mısır'a gittiKölemenlerin emrine girdiMısırdaki Nasturilerin yardımı ile Hakkari'ye geldiTiz Kalesine girerek Dümbüllü Türkmenlerini bozguna uğrattı ve bu bölgeyi ele geçirdiÖlümünden sonra yerine Zahid Bey geçtiEsedüddin'in sülalesine Şenbolar dendiZahid Bey,Gevar (yüksekova) ile Akdamar'ı ele geçirdiZahid Bey'in oğulları Seyyid Mehmed Vastan'da ,Malik Bey Çölemerik'e 4 kmuzaklıktaki Bay Kalesinde hüküm sürdülerYeğenleri Zeynel,bir baskınla Bay Kalesini ele geçirdiMalik Bey,Vastan'a gittiBir müddet sonra Seyyid Mehmed Bey, Bay Kalesini ele geçirerek bütün Hakkari'ye hakim oldu

Yavuz Sultan Selim Hanın 1514 Çaldıran Seferinden sonra bölge,1534'te Van bölgesi ile birlikte Osmanlı hakimiyetine girdiSafaviler,bir ara Hakkari'ye hakim olumşsa da ,Kanuni Sultan Süleyman Hanın 1548'de Van fethi ile birlikte Hakkari yeniden Osmanlı idaresine bağlanmıştırSeyyid Mehmed Bey,Osmanlılar adına bu bölgeyi idare etmiştirFakat Seyyid Mehmed Bey ile oğlunun bazı hareketleri sebebiyle bölge yeğeni Zeynel Beye Ocaklık olarak verildiZeynel Bey,Çölemerik Kalesini merkez edinmiş,burasını onarmış,Dize'deki (Üzümcü Köyü) kurşun ve başka bir yerdeki kükürt ocaklarını işlettirmiştirTebriz Seferi sırasında 1583'te şehid olmuş ve yerine oğlu Zekeriya Bey geçmiştirSon "Ocaklı " Hakkari Bey'i Şenbolu Nurullah ile Cizreli Bedirhan Beyler birleşerek,1843'te Tiyari ve 1846'da Tohum Ocaklarında oturan Nasturileri yenerek ocaklarını yağma ettilerOsman Paşa gelerek her ikisinin ocaklık hakkını kaldırdı(1847)




Osmanlı idaresinde Hakkari,Van Beylerbeyliğinin 14 sancağından (vilayetinden) birini teşkil ettiTanzimattan sonra da Van vilayetine bağlı 2 sancaktan biriydi5 kazası vardıBu kazalardan biri "İmadiye " Irak'ta kaldı" Başkale "ise Van'a bağlandı

Hakkari'nin merkezi "Çölemerik" kasabası idiSüryanilerin "Gülarmak" Ermenilerin "İlmar" ve Türk'lerin de "Çölemerik" dedikleri bu kasabanın Koçanis Manastırında Birinci Dünya Harbine kadar Nasturi patriği oturdu

Rusların 1858'de Türklere savaş açması sonunda Dağıstan'daki Şeyh Şamil ile işbirliği yapan Şemdinlili Seyyid Taha,Ruslara savaş ilan ettiVefatı üzerine kardeşi Şeyh Salih,Azerbaycanlıları ve Hakkarilileri Ruslara karşı ayaklandırdıBu sırada bulunan İzzedin Şir,Yezidi ve Nasturilerle işbirliği yaparak Rusya adına Musul ve Bitlis bölgesini 1854'te işgal ve yağma ettilerDiyarbakırlı Hacı Timur Ağa ,bu hainleri 1855'de yendi ve cezalandırdı1855-1865 arasında Van sancağına bağlı olan Albak,Çölemerik,Gevaş (Yüksekova),Beytüşşebap,Çal-Tiyari,Şemdinan (Şemdinli) ve Kotur ilçeleri Erzurum'a bağlandı1865'te Van vilayeti yeniden kurulunca tekrar Van'a bağlandılar



Birinci Dünya Harbinde Ruslar,Çölemerik'i 24 Mayıs 1915'te işgal ettilerNasturi lideri Merşamun'u Hoy'a götürdülerOnun vasıtasıyla bütün Nastüriler ayaklandı ve silahlı çeteler kurarak Türk ordusuna ve halkına saldırdılarMüslüman ve Türk halkı ,Rus ve Nasturi zulmünden civar bölgelere kaçtılar1918'de Çölemerik ve Gevaş (Yüksekova) Türkler tarafından kurtarıldıİsyancı Nasturi ve Ermeniler ,Urmiye bölgesine çekildilerEski yerlerine gitmek isterken Vali Haydar emrindeki Türkler,Hasturileri yendiler




Milli mücadele (İstiklal Harbi) sıralarında Şemdinlili Seyyid Taha ile Şahaklı Simiko ,Yirminci Kolordu Komatanı Kazım Karabekir Paşa ile işbirliği yaptılar ve onu destekledilerBöylece Seyyid Taha kuvvetleri,Nasturi ve Ermeniler'in bölgeye girmelerini önlediler1926'da yapılan Ankara Antlaşması ile Musul ve Hakkarinin beş bölgesi sınır dışında kaldıÇölemerik,Gevaş (Yüksekova) ve Şimdinan (Şemdinli) ilçelerinden meydana gelen Hakkari vilayeti kurulduBir ara Van'a bağlanan Hakkari 411936 tarih ve 2885 sayılı kanunla vilayet (İl) oldu


Kaynak;Yeni Rehber Ansiklopedisi 232-233-234-235-236-237238-239-240 sayfa, 8cilt frmsinsinet için derlenmiştir

Bu bölgede yaşayan Kürt ve "Kurdak" diye anılan kimselerin Oğuz Türklerinden ve Türkmen soyundan bir boy olduğu ;tarih ,antropoloji,etnoloji,din,dil ,sosyoloji ve folklor gibi çeşitli araştırmalarla ilmi olarak ortaya konmuşturOrta Asya'da Yenisey Kitabelerinde şu satırlar vardır;

"Men Kürt Elkan Alp- Urungu Altunluğ Keşiğim Banım Belde Elim tukuz- Kırk Yaşım" ( Ben Kürt İlhani Alp UrunguyumAltunlu beldesini ülke edindimKırk dokuz yaşında öldüm)

Tarihte Oğuz Türklerinin Türkmen soyundan Kürt ve Kurdak boylarının yaşadığı gerçektirFakat doğu ve güneydoğu Anadolu'da Kürt diye isimlendirilen Kimseler,Oğuz Türklerinin muhtelif boy ve aşiretlerinden ibarettirlerBuTürk boy ve aşiretleri bu bölgenin muhtelif ülkeler arasında defalarca el değiştirmesi sebebiyle asıllarını ve bilhassa lisanlarını unutmuşlar ve bilhassa gramer bakımından Farsçanın geniş tesirinde kalarak çoğu Farsça olan Türkçe-Arapça karışımı bir lisan ile konuşmaya başlamışlardırTürkiye üzerinde emparyalist niyetler besleyen ülkeler,bilhassa 18asırdan sonra Oğuz Türklerine dayanan bu aşiretleri ayrı bir millet gibi göstermeye çalışmışlardır

FİZİKİ YAPISI

Hakkari çok engebeli bir bölgedirYüzölçümünün %87,5'u dağlarıdan %10'u yaylalardan ibaret olup,ovaları sadece %2'dir

DAĞLARI;





Hakkari'deki dağlar Güneydoğu Torosların uzantısıdırDağların çoğu 3000 metreden yüksektir3500 metreden yüksek on doruk vardır4000 m'den yüksek dağlar da vardırBu dağların dorukları devamlı karla örtülüdürCilo Dağının Reşko (Gelyaşin) Doruğu 4135 metredirTepede 4 kmuzunluğunda Gelyaşin buzulu ile onun batısında 4060 metrede Suppa Durek Tepesinde daha küçük buzul bulunurDağlar derince akarsu vadileri veya çanaklarla birbirinden ayrılırBu vadilerden dağların görünüşü çok heybetlidirDağların çoğu volkanik kökenlidirTürkiyenin volkanik kökenli olmayan en yüksek dağı Cilo Dağlarının Reşko Tepesinden ayrıca 3000 myüksekliği aşan dağlar şunlardır;

Sümbül Dağı (3467m)
Buzul Dağı (Uludoruk Tepe 4135m)
Gare Dağı (Karadağ Tepe 3460m)
Mordağ (3807m)
Beyazdağ (3008 m)
İkiguka Dağı ( Celimirya Tepe 3540 m)
Türemiş Dağı ( Geçit Tepe 3031 m)
Leyzok Tepe (3264 m)
Koctepe (3262 m)
Çimen Dağı (3170 m)
Altın Dağları ( Busindidağı Tepe 3253 m)

YAYLALAR;

Hakkari dağlar bakımından olduğu gibi yaylalar bakımından da çok zengindirHakkari dağlarının çevresinde hafif dalgalı yüksek düzlükler de vardırBu düzlükler birçok yerde çöküntü veya akarsu yatakları ile parçalanmış olup yayla haline gelmiştirBaşlıca yaylalar şunlardır;

Nordüz Yaylası en alçak yeri 2100 metredirToprak 7 ay karla örtülüdür
Mirgazer Yaylası 2700-3000 marasındadır
Faraşin ve Mendin Yaylası 2000 myüksekliktedir

Diğerleri ise Avahark,Berçelen,Çelesur,Kani Kurgan,Kanimehan,Kanicemet,Meydan"ı Beybur,Meydan-ı Casus,Meydan-ı Davut,Meydan-ı Kuli,Meydan-ı Suran,Meydan-ı Zengil,Servisi,Semedar Meydan-ı Melham,Ceytez,Mergezer,Meydan-ı Belek,Mordağı ve Vargeniman yaylalarıdır

Hakkari'de çok sayıda tepelikler vardırVatan,Molla Ahmed,Suvari Halil,Gençlik ,Ayı İni,Tavşan ,Üzümlü,Çağlayan Ballı,Uzunsırt ve Taşyazı tepeleri başlıcalarıdır

OVALARI;

Hakkari'de yüksek ve haşin dağların arasında çukur ovalar da vardırBunların en önemlisi Yüksekova ilçesinin bir kenarında kurulduğu,Büyük Zap'ın sağ kollarından Nehil Çayı etrafında uzunluğu 40 kilometreye yaklaşan ,genişliği 15 kilometreyi bulan ve tabanı 2000 metreye yakın bir yükseklikte olan Gevaş Ovası'dırBu ova kapalı bir havza durumundadırNehil Suyu ve havzanın sularını Zap Vadisine boşaltırGevaş Ovası,Zapsuyu Vadisi ile birleşirBu ova çok verimlidirİklim çok sert olduğundan her tarafında tarım yapılamazOtlak bakımından zengin olan ovada koyun,keçi ve sığır beslenirZap Suyu ,Habur Çayı,Nehil Suyu yatakları boyunca uzanan dar düzlükler ve Avarobisin,Şemdinli ve Hacıbey vadileri başlıca düzlüklerdir


AKARSULAR;

Hakkari,Dicle Havzası içinde kalırAkarsuların başlıcaları;

Zap Suyu (Büyük Zap); Van'ın Haravil Dağı eteklerinden çıkarBaşkale yakınında Hakkari'ye girerGüneybatı istikametinde akarÜzümcü yakınında dirsek yaparak güneydoğuya döner ve Çukurca yakınında Irak'a girerHakkari sınırları içinde 100 kmyol kat eder

Habur Çayı;Nordüz ve Faraşin Platosundan çıkar güneye doğru akar,Ardaç batısında Irak'a girerHakkari sınırları içinde uzunluğu 60 kmdidb

Botan Suyu;Şatak ve Pervari'den geçerek Siirt aşağılarında Dicle'ye katılırDiğer akarsular Zap'a karışan Otluca Deresi ile Katil Suyu,Nehil Suyu ,Oramar Suyu ,Şemdinli Çayı ve Rubozik SuyudurAkarsuların rejimi düzensizdirKarların erime zamanı sular boldurAkarsu tabanları çok derin olduğu için sulama işinde kullanılması güç olmaktadırOtluca Deresinde kurulan hidroelektrik santral ile il merkezi aydınlatılmaktadır

GÖLLERİ;

Hakkari'de büyük göller yokturCilo,Sat ve Karadağ gibi yüksek dağ doruklarında buzul ve krater göller vardırGelyaşin,Sat Reşko,Bay ve Supadurak ,Seyyid Han ve Golan gölleri bunların en önemlisidir


Kaynak;Yeni Rehber Ansiklopedisi 232-233-234-235-236-237238-239-240 sayfa, 8cilt frmsinsinet için derlenmiştir

İKLİM VE BİTKİ ÖRTÜSÜ

İKLİMİ;

Hakkari bölgesinde çok sert kara iklimi hüküm sürerKışlar çok sert ve soğuk geçerKış erken gelir ve uzun sürerKasım-Mart arası devamlı kar yağar7 ay kar altında kalan yerler çokturKar kalınlığı 217 cmolan bölgeler vardırYağmur ilkbahar ve sonbaharda yağarSenelik yağış ortalaması 580-792 mm arasındadırYazlar sıcak ve kurak geçerYaz ile kış arasında büyük ısı farkı vardırBu fark 63 santigrat derecedirHakkari,Doğu Anadolu gibi kışın Sibirya üzerinde teşekkül eden kara hava kitlesinin ,yazın da "Tropikal" bölgelerde kara iklimi tesiri altındadır




BİTKİ ÖRTÜSÜ;

Hakkari topraklarının %59'u çayır ve mer'alardan ,%25'i orman ve fundalıklardan ,%2'si ekili ve dikili alanlardan ibarettirTarıma elverişli olmayan arazi ise %14'türDağların çoğu çıplaktır

EKONOMİ;

En az gelişmiş illerimizden biridirFaal nüfusun %90'ı tarımla (hayvancılık ve ormancılıkla) uğraşırHalkın ihtiyaçlarının çeşit ve değişiklik bakımından düşüklüğü,esasen nüfusun azlığı sebebiyle ticari hayatın gelişmemiş olmasındandırOvaları ve vadileri arazinin %2'sidirOva ve vadiler verimli ise de iklimin çok sert ve arazinin engebeli oluşu ,akarsuların derin vadilerden akışı ve sulamaya elverişli olmaması sebebiyle geniş çapta tarla tarımı sadece Yüksekova'nın Gevaş Ovasında yapılır

TARIM;

Hakkari de uğraşıldığı takdirde birçok tarım ürünü (tahıl-meyve-sebze) yetiştirmek mümkündürYetişen tarım ürünleri arasında buğday başta gelirDiğer tarla bitkileri arpa,darı,mısırçavdar,çeltik (pirinç),nohut,fasulye,mercimek,patates,soğan ve tütündürSebze olarak domates başta gelerek az miktarda biber,patlıcan,hıyar,kabak,taze fasulye,taze soğan,lahana,marul ve sarmısak yetişirBağcılık Hakkari'de çok eski bir tarihe sahiptirFakat zamanla üzüm yetiştirilmesi azalmıştır

HAYVANCILIK;





Hakkari ekonomisinin temeli hayvancılığa dayanırYaylaları,çayır ve mer'aları ve suyu boldurBu geniş imkanlarına rağmen hayvan potansiyeli az sayılırKoyun,Keçi,sığır beslenirArıcılık gelişmektedir

ORMANCILIK;

Ormanlık saha 200 bin hektarın üzerindedirFundalık saha ise 30 bin hektardır52 köy orman içinde ve 29 köy orman bitişiğindedirBu ormanların %90'ı baltalık,%10'u bozuk korulukturOrmanlardan sanayi için istifade edilmeyip,yakacak olarak senede 40 bin ster odun elde edilmektedir

MADENLERİ;

Hakkari maden bakımından fakir sayılırÇıkarılan tek maden,kömürdürPetrol,kurşun,linyit,krom,asbes t ve kükürt için arama ruhsatı verilmişse de henüz bulunamamıştır

SANAYİ ;

Sanayi bakımından en az gelişmiş illerimizden biridirBaşlıca kuruluşları Yüksekova Süt Fabrikası,Şemdinli Tekel Yaprak Tütün BakımevidirEt kombinası ,halı dokuma atelyeleri,köylerde halı ve kilim atelyeleri ile hızar atelyesi ve un değirmenleri vardırBeytüşşebab'ın yünlü ve simli kilimleri meşhurdur

ULAŞIM;

Hakkaride ulaşım meselesi henüz halledilmiş değildirDemiryolu ve havayolu ulaşımıda yokturSadece karayolu ile ulaşım sağlanırKöyleri ,ilçe ve ile bağlayan yollar kışın uzun müddet kapalıdırSiirt-Şırnak -Uludere yolu yalnız yaz aylarında kullanılabilirVan-Başkale-Hakkari yolunun bir tarafı uçurum olup,,pekçok yerde kayalar içine oyulmuş tünellerden geçerKara yolları,buraları kışın devamlı trafiğe açık tutmaya çalışmaktadırMeşhur Suvari Halil Geçidi çığ tehlikesi ve kar yağışı sebebiyle sık sık kapanarak ilçe ve köylerle irtibat kesilirYüksekova -Bacirge yolu İran'ın Urmiye şehrine varırBirçok yerde ulaşım vasıtası katırdır


Kaynak;Yeni Rehber Ansiklopedisi 232-233-234-235-236-237238-239-240 sayfa, 8cilt frmsinsinet için derlenmiştir

NÜFUS VE SOSYAL HAYAT;





NÜFUSU;

1990 sayımına göre toplam nüfusu 172479 olup,71099'u ilçelerde ,101380'i köylerde yaşamaktadırYüzölçümü 7217 km2 olup,nüfus yoğunluğu 24'tür

ÖRF VE ADETLERİ;

Hakkari 640 senesinde hazret-i Ömer zamanında İslam orduları tarafından fethedilmiş ve 1054 senesinde Türkler yerleşmeye başlamıştır1534'te bölgeye hakim olan Osmanlı Devleti,Türk-İslam kültürünü yaymış ve daha önceki kültürler unutulmuşturHakkari'de hayvancılık ekonomisinin temeli olduğundan halkın çoğu senenin yarısını yaylalarda geçirir"Zoma" denilen yazlıkta ( yayla) hayvanlarını kırkar,yünlerini eğirir,peynir ve yağını yapar ve yaylada çadırlarda yaşarBöylece bir nevi aşiret hayatı yaşanır

Hakkari'nin kendine özel mahalli kıyafeti vardırErkekler en iyi cins yünden yapılmış desenli ve renkli "şeli şepik" giyerlerÜzerine şaldan kuşak bağlarlarKuzu yününden yapılmış "kerik" denilen cepken kullanırlarBaşa ise bir nevi sarık bağlanırAyağa yün çorap ve "sak" denilen püsküllü,renkli ve desenli tozluk giyilirKışın keçi kılından yapılmış "reşik" ,yazın ise tabanı lastik,kenarları örme yünden pabuç giyilirKadınlar,fistan denilen ayak bileklerine sarkan uzun entari giyerlerBaş ise puşi ile örtülür

MAHALLİ YEMEKLERİ;

Gulul,mertuğa,kıris,kepaye ve kutuldvektir

ELSANATLARI;

Kilim,kuşak ve elbise yapımında el sanatları çok meşhurdur

FOLKLOR;

Hakkari ve çevresi mahalli oyunlar bakımından çok zengindirOyunlar az figürlüdürçalgısız oynanırÇalgının yerini birlikte söylenen ritmik sözler ve oyun havaları tutarOyunlar kalabalık ekipler halinde oynanırErkek ve kadınlar kendi aralarında oynarlarBaşlıca oyunlar ;

Gülşeni Yargüzel,Gani Bargani,Hayşere,Şemu,Davato Güvey Paşa oluyorBiran,Siri Kalep ve Basu'durHalk edebiyatı ve halk şairleri bakımından zengindirHakkari'de kız isteme,düğün,ölüm,doğum ve diğer sosyal münasebetlerde örf ve adetler devam etmektedirKayak sporu yaygındır

EĞİTİM;

Hakkari'de okur-yazar nisbeti henüz yüzde 50'nin altındadırSert iklim,kış şartları,yol durumu,ve ekonomik şartlar sebebiyle okur-yazar nisbeti diğer illere nazaran azdırİlde 13 anaokulu,248 ilkokul,10 ortaokul,3 meslek ve teknik ortaokul,6 lise,4 meslek ve teknik lise vardır(1993)

YETİŞEN MEŞHURLAR;

Beytüşsebap ilçesinin Güneykaya (Bate) köyünde doğup orada vefat eden (1417-1494) Divan ve Mevlid müellefi Molla Hüseyin;Çukurca ilçesinin Han köyünde doğup Doğubeyazıt'ta vefat eden ve adını taşıyan caminin yanında türbesi bulunan Memu-Zin ve Nevbahar isimli eserlerin sahibi Ahmet Hani(Hani Baba) ;büyük velilerden Şemdinlili Seyyid Abdullah ve Seyyid Taha,Seyyid Abdülhakim Arvasi,şair Şahpattan Abdullah Bey;Şeyh Rıza ve Tahir Bey'dir

İLÇELERİ

Hakkari'nin biri merkez olmak üzere dört ilçesi vardır

MERKEZ;

1990 sayımına göre toplam nüfusu 52906 olup,30407'si ilçe merkezinde 22499'u köylerde yaşamaktadırMerkez bucağına bağlı 17,Bağışlı bucağına bağlı 4,Geçitli Bucağına bağlı 8 köyü vardırYüzölçümü,2265 km2 olup nüfus yoğunluğu 23'türİlçe toprakları dağlıktırKuzeyinde Karadağgüneyinde Sünbül DağBuzul Dağ yer alırZap Suyu Vadisinde küçük düzlükler vardır

Ekonomisi hayvancılığa dayalıdırEnçok küçükbaş hayvan beslenirEkime müsait alan az olduğundan üretim düşüktürAkarsu vadilerinde iç tüketim için tarım yapılırCanlı hayvan ticareti yaygındırEl tezgahlarında halı ve kilim dokumacılığı yapılır

İlçe merkezi Zap Suyu Vadisinde Reşko,Cilo,Karadağ ve Sünbül Dağları arasında kalan bir düzlükte kurulmuşturEski ismi Çölemeriktirİlçe belediyesi 1936'da kurulmuştur

ÇUKURCA;;

1990 sayımına göre toplam nüfusu 20351 olup,5205'i ilçe merkezinde 15146 'sı köylerde yaşamaktadırMerkez bucağına bağlı 13,Çaplı bucağına bağlı 4 köyü vardırYüzölçümü1009 km2 olup nüfus yoğunluğu 20'dirİlçe toprakları yüksek dağlarla kaplıdırKuzeyinde Altındağları,kuzeydoğusunda Gare Dağı,batısında Konaklı Dağı yer alırDağlar derin ve dik vadilerle parçalanmıştırYüksek kesimlerinde hayvancılığa müsait düzlükler vardırDağlardan kaynaklanan suları Habur ve Zap suları toplar

Ekonomisi hayvancılığa dayalıdırYaylacılık metodu ile çok sayıda küçükbaş hayvan beslenirTarıma elverişli arazi az olduğundan üretim düşüktürEn çok mısır,üzüm,ceviz,ve sebze yetiştirilirİlçe merkezi Ciği Suyunun suladığı bir ovanın kıyısında Türk-İran sınırından 500 miçeride yer alırEski adı Çal'dır

ŞEMDİNLİ;




1990 sayımına göre toplam nüfusu 30219 olup,7001'i ilçe merkezinde,23218'i köylerde yaşamaktadırYüzölçümü 1652 km2 olup,nüfus yoğunluğu 18'dirİLçe topraklarını Hakkari Dağları engebelendirirBatısında ikiyaka (Sat) Dağı,doğusunda Çimen Dağı,güney kesiminde Karadağ yer alırDağlar akarsu vadileri tarafından derin bir şekilde parçalanmıştırDağlardan kaynaklanan suları Şemdinli deresi toplarDağların yüksek kesimlerinde hayvancılık açısından önem taşıyan yaylalar vardır

Ekonomisi hayvancılığa dayalıdırYaylacılık metodu ile küçükbaş hayvan besiciliği yapılırEn çok koyun ve kıl keçisi beslenirCanlı hayvan ticareti yaygındırTereyağ,peynir başlıca süt ürünleridirArıcılık gelişmiştirBalı bölge ve Türkiye çapında meşhurdurEkime müsait alan az olduğundan az miktarda buğday,arpa,patates,soğan ,elma,ceviz ,üzüm,nohut ve pirinç yetiştirilirEl tezgahlarında halı ve kilim dokunur

İlçe merkezi,Şemdinli Çayı vadisinde İran sınırana yakın bir yerde kurulmuşturEski ismi dağlararası manasında Nav Çiya idiDaha sonraları sırasıyla Navşar,Şemdinan ,ve Şemdinli isimleri kullanıldıGelişmemiş,küçük bir yerleşim merkezidiril merkezine 128 km mesafededirBelediyesi 1936'da kurulmuştur

YÜKSEKOVA;




1990 sayımına göre toplam nüfusu 69,003 olup 28486'sı ilçe merkezinde 40517'si köylerde yaşamaktadırMerkez bucağına bağlı 15,Esendere bucağına bağlı 1,Dağlıca bucağına bağlı 11 köyü vardırYüzölçümü 2291 km2 olup,nüfus yoğunluğu 30'durilçe toprakları yüksek engebeli alanlardan meydana gelirKuzeyinde Mordağ,doğusunda Karadağgüneyinde İkiyaka Dağı,batısınd Cilo Dağı yer alırDağlardan kaynaklanan suları Zap Suyu toplarİlçe topraklarının orta kesiminde Türkiye'nin en büyük ve en yüksek düzlüklerinden biri olan ve ilçeye adını veren Yüksekova (Gevar Ovası) yer alır

Ekonomisi hayvancılık ve ticarete dayalıdırYaylacılık yöntemi ile çok sayıda küçük baş hayvan beslenirCanlı hayvan ticareti yaygındırSüt,süt ürünleri ve yağ başlıca hayvansal ürünlerdirHayvanlardan elde edilen yünler eğrilerek kilim,çadır dokunur ve çorap örülürArıcılık gelişmiştirEkime müsait alan az olduğundan üretim düşüktürAz miktarda buğday,patates,soğan,elma,ceviz ve üzüm yetiştirilirSüt fabrikası ve et kombinası başlıca sanayi kuruluşlarıdır

İlçe merkezi ,Nehil Çayı vadisinde kurulmuşturHakkari'nin nüfus ve yüzölçümü bakımından en büyük ilçesidirEskiden Gevar ve Dize adları kullanıldıEsendere sınır kapısından İran'a geçen transit yolun önem kazanmasından sonra ilçe gelişti ve ticaret merkezi haline geldiİl merkezinde 76 kmmesafededirBelediyesi 1936'da kurulmuştur


Kaynak;Yeni Rehber Ansiklopedisi 232-233-234-235-236-237238-239-240 sayfa, 8cilt frmsinsinet için derlenmiştir
__________________

TARİHİ ESERLER VE TURİSTİK YERLERİ





Hakkari,ulaşım ve haberleşmesi en güç olan bir ilimizdirModern konaklama ve dinlenme tesisleri ve turizm alt yapı tesisleri olmadığı için turizm sektörü gelişmemiştirAnadolu'nun her köşesi gibi Hakkari'de 5 bin yıl öncesine kadar uzanan tarihi geçmişi,paha biçilmez arkeolojik ve tabii güzellikleri ile turistler için aranan bütün imkanlara sahiptirBazılarında 4 km'yi aşan 20 buzul ve krater gölleri,kış ve dağ sporları ve avcılık bakımından zengin bir turizm potansiyeline sahiptirHakkari dört mevsimi bir arada yaşayan nadir bir bölgedirTarih öncesi çağlardan kalma buzulların az ötesinde kır çiçeklerine rastlanırDünyanın hiçbir yerinde bulunmayan balık,çiçek ve bitkiler bu bölgede bulunmaktadır

ESKİ ESERLER;

MELİK MUHAMMED ESAD MEDRESESİ;

Hakkari beylerinden Melik Muhammed Esat tarafından 13asırda yaptırılmıştırMedresenin yanında Melik Muhammed Esat ve aile fertlerinin mezarları da vardır1910 senesine kadar medrese olarak hizmet gören eser,daha sonraları uzun bir müddet viran halde kaldıVakıflar Genel Müdürlüğünce 1984'te eski mimarisi üzerine yeniden restore edilen medrese,halen cami olarak faaliyet halindedir

ZEYNEL BEY MEDRESESİ;

Hakkari beylerinden Zeynel Bey tarafından yaptırılmıştırSultan Üçüncü Murad zamanında Tebriz Seferine katılan Zeynel Bey bu seferde şehid düşmüş,padişahın emri üzerine yaptırdığı medreseye defnedilmiştirGünümüzde harabe halindedir

MEYDAN MEDRESESİ;




Kitabesinde 1700 senesinde yaptırıldığı anlaşılan eser,Biçer Mahallesindedirİki katlı,orta avlulu medreseler planındadırCumhuriyet döneminde bir süre cezaevi olarak kullanılan medrese,1984'te Vakıflar Genel Müdürlüğünce restore edilmiştir

KAYME SARAYI ;

İki katlı olan sarayın kitabesinde 1910 tarihi vardırSeyyid Abdullah Efendiye aittirSarayın kuzey ve batı duvarı günümüze ulaşabilmiştir

KELAT SARAYI;

Bölgedeki sivil mimari örneklerinin en önemlilerinden biridirGünümüzde sadece güney cephesi ayakta kalabilmiştir

TAŞKÖPRÜ;

Osmanlılar döneminde Şemdinli Deresi üzerinde kurulan köprü,1080 m yüksekliğind 21,60 m uzunluğunda 2,90 mgenişliğindedirKöprünün iki tarafında zeminle irtibatı sağlayan dolgu kısımlar yıkılmıştırGünümüzde dalgalarla yapılmış eğreti bir kaplamayla geçişler sürdürülmektedir

GÜLÜREŞ BABA TÜRBESİ

Hakkari'nin Biçer MahallesindedirTürbe 1982'de Camiler Derneği tarafından tamir ettirilmiştirKitabesi olmayan türbe kapısındaki tabelada Gülüreş Baba Doğum H465 (1071) ölüm H555(1165) tarihleri vardır

SEYYİD ABDULLAH TÜRBESİ

Şemdinli'nin 17 kmbatısındaki Bağlar (Nehri) köyündedirTürbe mezarlık içindedirTürbede Seyyid Taha-i Hakkarinin amcası büyük alim ve veli seyyid Abdullah medfundur

SEYYİD TAHA-İ HAKKARİ MEZARLIĞI

Şemdinli'nin Bağlar ( Nehri) köyündedirMezarlıkta 16 civarında üzerinde bitkisel motifler ,ayet ve sözler bulunan mezar taşı vardırSeyyid Taha-i Hakkari'nin mezar taşı ayakta olup,üzerinde ;"Merkadi Hafidi Seyyid Molla Ahmed (1296)" yazmaktadır

KAYA RESİMLERİ

Cilo ve Sat dağları arasında kalan Bevarik Vadisi ilk insanların yaşadığı yerlerden biridirBu vadide yalçın kayalara çizilmiş en az 8 bin hatta 10 bin yıllık resimler vardırBu resimler dünyanın en değerli ve en eski tarihi belgeleri sayılmaktadırŞimdiye kadar 1179 kaya resmi bulunmuşturSıkı bir araştırma ile bu sayı artabilirBu resimler çok eskiden yaşamış insanlara aittirBu bölge gibi Geşitli bucağı çevresinde Feraşin ve Meydan-ı Zengil yaylalarında kaa resimleri ve geometrik desenlerden ibarettirResimlerden bazılarının MÖ5300-5500 senesinde çizildiği tesbit edilmiştir

DEV EVLERİ;

Hakkari'nin birçok yaylasında bilhassa Bezirgan Çayırı ,Faraşin Yaylasında ,Gürpınar-Hakkari dağ yolunda rastlanan bu eserler üç veya dördü bir arada olan kayalara oyulmuş dev yapılarıdırBunların Asur saldırılarına karşı haber alma kaleleri veya yaylaya salınan sürülerin gözetlemesi veya korunması için yapıldığı sanılmaktadır

ESKİ KİTAP DEPOLARI;

Hakkari Dağlarında kaya sığınaklarda değeri çok kıymetli (paha biçilemeyen) kitap depoları vardırYerleri meçhuldürAvrupalı antikacılar ,Dağlıca (Oramar) da bulunan bir kaya sığınağındaki kitap deposunda kitapları yurt dışına kaçırırken yakalanmışlardır


Kaynak;Yeni Rehber Ansiklopedisi 232-233-234-235-236-237238-239-240 sayfa, 8cilt frmsinsinet için derlenmiştir

TARİHİ SİD VE ARKEOLOJİK ŞEHİRLERİ



Hakkari'de eski çağlara ait şehir kalıntıları oldukça fazladırYüksekova ilçesinin Büyük Çiftlik köyü yakınında "Musasir" şehri ile Şemdinlinin Nehri köyünde Huri Devletinden kalma tarihi kalıntılar (yazı,oyma taş mezarları ) bulunurÖrençik köyünde dikili taş,Hurgain mevkiinde 15 muzunlukta bir bina kalıntıları vardırKapıları arkadan kapatılan merdivenli oyma mağaralar,Oğul (Tal) Deresinde kayalara oyularak yapılan ve çarşısı bulunan Nasturi kilisesi ile Hakkari Merkez,Konak,Zap,Çanaklı ve Geçimli'de Nasturi kiliseleri vardır

KALELER;

Hakkari Kalesi harabeleri ve sarnıçları park haline getirilmiştirBuradan Hakkari kuş bakışı seyredilirUzungeçit ve Dağaltı köylerinde "kalememe" ve "ketivuri" kaleleri vardır

TABİİ GÜZELLİKLER VE MESİRE YERLERİ

Hakkari,haşin tabiatlı ve heybetli görünüşlü yüksek dağları ve derin vadileri ve dünyada eyire aç rastlanan tabii güzelliklere sahiptirCilo ve Sat dağlarına "Türkiye'nin Himalayaları" denirDevamlı karlı tepeleri,20'den fazla dağ buzulu ve 20'ye yakın buzul gölleri,4 bin metreden aşağıya sarkan buzulları ile küçük Asya'nın bir nevi milli parkıdırDağları görmek ve dağ havasını teneffüs etmek isteyenler için en ideal yer Hakkarinin DağlarıdırHakkari av hayvanı bakımından zengindirDağ keçisi,dağ koyunu,ayı,kurt,vaşak,porsuk,sansar,tilki,keklik ,kaz,ördek,turaç,toy,angutturna,bıldırcın ve tavşan bulunurDağ keçisi ve dağ koyunununnesli tükenmek üzeredir

ZAP VADİSİ;

Zap Suyu eşsiz tabii güzellikler arasından geçerHeybetli dağlar,yemyeşil vadi ve yamaçları ile dünyada ender rastlanan güzel bir yerdir

CİLO VE SAT DAĞLARI

Yüksek dağlar ,karlı tepeler,vadi ve yamaçlarda bol sular,buzul gölleri ve yaylaları ile çok güzel bir bölgesidirDağ ve kış sporları ile av turizmine de müsaittirCilo-Sat Dağlarının Milli Park haline getirilmesi için 1945'ten bu yana çalışmalar vardır

Kaynak;Yeni Rehber Ansiklopedisi 232-233-234-235-236-237238-239-240 sayfa, 8cilt frmsinsinet için derlenmiştir