Deneme (Deneme Yazıları) Nedir?

Deneme Nedir ?

Yazarın herhangi bir konudaki görüşlerini, kesin kurallara varmadan, kanıtlamaya kalkmadan, okuyucuyu inanmaya zorlamadan anlattığı yazı türüdür
Deneme yazarı görüşlerini aktarırken samimi bir dil kullanır Kendi diliyle konuşuyormuş gibi bir hava içindedir
Deneme her konuda yazılabilir Ancak daha çok tercih edilen konu her devrin, her ulusun insanı ilgilendiren, kalıcı, evrensel konulardır Ele alınan konu çoğu zaman derinleştirilerek anlatılır
Denemenin özelliğini Nurullah Ataç�ın şu sözleriyle özetleyebiliriz:
� Deneme, ben�in ülkesidir �Ben� demekten çekinen, her görgüsüne, her görevine ister istemez bir parça kattığını kabul etmeyen kişi denemeciliğe özenmesin�
Denemenin ilk örneklerini Fransız yazar Montaigne vermiştir Daha sonra İngiliz yazar Bacon türü geliştirmiştir
Edebiyatımızda Cumhuriyet�ten sonra görülmeye başlanan bu türde Nurullah Ataç, Suut Kemal Yetkin, Sebahattin Eyüboğlu, Ahmet Haşim güzel örnekler vermişlerdir
ALINTI

Deneme Yazılarının Tanımı ve Niteliği

Deneme yazıları, herhangi bir edebiyat, sanat veya bilim konusunu yeni ve kişisel görüşlerle ele alarak etkili bir anlatım içinde sunan düz yazılara eskiden ?kalem tecrübesi? denilirdi

Deneme türünden yazılarda, kesin sonuçlara erişme, bir savı benimsetmeye çalışma, kesin bir değerlendirmeye gitme gibi bir amaç söz konusu değildir

Deneme yazıları, iddiasız bir tutumla herhangi bir konu üzerinde bireysel düşüncelerini içtenlikle ve çok kez bir söyleşi havası içinde açıklamaya çalışır Hatta bazı deneme yazılarında veya günlüklerde rastlanan bir içtenlik, bir gelişi güzellik havası vardır

Deneme yazıları genellikle kısa bir makale veya köşe yazısı gibi bir solukta okunabilecek uzunlukta olur Bununla birlikte, çok daha uzun denemelere de rastlanabilir Denem yazıları, bir inceleme veya makalede olduğu gibi belirli bir plana göre oluşmaz

Denemeci, duygu ve düşüncelerini rahat, serbest bir tutum içinde kendi kendisiyle konuşur gibi anlatır, bazen bir konudan öbürüne atlamakta sakınca görmez

Deneme türünde yazarın kişisel duyguları, düşünceleri inançları, tutkuları, beğenileri ön plandadır Bu nedenle bu tür yazılarda gerçeklik, doğruluk, genellemelere varma, kural ve yöntemlere uymak gibi hususlar söz konusu değildir

Deneme yazarı birtakım felsefe öğretilerinden, edebiyat akımlarından ve sanat görüşlerinden yararlanmakla birlikte daha çok kişisel yaşantılardan esinlenir

Deneme yazarlığı, geniş bir dünya görüşü ve zengin bir edebiyat, sanat veya felsefe kültürü ile birlikte açık, özgün ve sürükleyici bir anlatış özelliğine sahip olmayı gerektirir

Bu özellikleri taşıyan denemecilerin kaleminden çıkan yazılar okurun genel kültürünü artırır, onun önüne daha önce bilmediği veya sezemediği düşünce ve duygu ufukları açar

Deneme türünde yazıları eleştiriden ayıran özellik şu noktada gösterir: Deneme yazılarında amaç, yaratıcılık ve özgünlüktür, eleştiri yazılarında ise amaç belirli bir sonuç veya yargılara varmaktır

Denemenin Gelişimi

Geniş anlamda deneme biçiminde eserlere çok eskiden beri bütün dünya edebiyatlarında rastlanırHatta bazı edebiyat tarihçileri deneme türünün Avrupa?dan önce Japonya, Çin ve Hindistan gibi Doğu ülkelerinde başladığını öne sürmektedirler

Ancak, bu ünitenin giriş bölümünde de değindiğimiz gibi denemenin, bağımsız bir yazı türü olarak başlaması 16yüzyıldan sonradırBu oluşumda Fransız yazarı Monteigne?nin (1533-1592) büyük payı bulunduğunu bir kez daha belirtmek isteriz

Gerçekten monteigne ilk iki cildi 1580?de, üçüncü cildi de 1595?de yayımlanan ?Esasis? (Denemeler) adlı ünlü eseriyle bu türün hem öncüsü hem de en büyük temsilcilerinden biri olmuştur

Monteigne, denemelerinde yalın, akıcı ve içten bir anlatışla kendi gözlemlerine ve yaşantılarına dayanarak arkadaşlık, yalnızlık, yakarış, kitap, ahlak, eğitim gibi çok değişik konular üzerinde kişisel görüşlerini dile getirirDenemelerin tümünde onun huzur verici, sevecen kişiliği yansır

Montaigne?den sonra deneme türünün eser veren en ünlü edebiyatçılardan biri, İngiliz F Bacon (1561-1626) dırBacon, ?Denemeler? (1597,1612,1623) adlı eseriyle deneme türünü biçim, anlatım ve içerik bakımından daha başka bir nitelik kazandırmıştır

Onun derli toplu, özlü ve sağduyuyu yansıtan düşünce ve görüşlerini içeren denemeleri uzun süre hayatta başarı ve mutluluğun yolarını arayan kimseler için yol gösterici bir rol oynamıştır

İngiliz jAddison (1672-1719) ile İskoçyalı JBoswell (1740-1795) ve İrlandalı OGoldsmith (1725-1774) gibi yazarları göstaerebiliriz
Diğer edebiyatçıları ise şunlardır:TS Eliot (1888-1965) ve AHuxley?yi (1894-1963) anmak gerek

XIXyüzyılın sonlarında deneme, özellikle edebiyat ve sanat konuları eleştiri yönü ağır basan bir nitelik kazanmaya başlarRDe Gourmont, CMaurras, ACamus, EC Alain ve JP Sartre gibi sanatçılardır

Deneme Çeşitleri

Deneme türünde eserleri içerik ve anlatım özellikleri bakımından ?senli benli? (?resmi olmayan? veya ?kişisel?) ve ?düzenli? (resmi) olmak üzere ikiye ayırmak mümkündür

?Senli benli deneme? Fransa?da Montaigne ile başlamıştır denebilirBu çeşit deneme yazılarında önyargılarına, kesin bir sonuca yönlendirici düşüncelerine ve belirli eğilimlere rastlanmaz

Bu gibi yazılarda canlı ve içten bir konuşma dili kullanılır; betimlemeye, gülmeceli anlatmaya (mizah) ve ince anlamlı sözlere (nükteye) geniş yer verilir

Düzenli denemenin ilk örneklerini ise İngiltere?de Bacon vermiştirBu tür deneme yazılarında anlatım biçimi olabildiğince nesnel, yoğun, ciddi, kısa ve özlüdür

Bu çeşit deneme yazıları, zamanla, ele alınan konular, anlatım biçimi ve uzunluk bakımından değişikliklere uğramış, başlangıçtaki özelliğini yitirmiştirBugün, düzenli denemelere özelliklerine göre daha çok ?makale?, ?inceleme?, veya ?tez? adı verilmektedir

Türk Edebiyatında Deneme

Edebiyatımızda bugünkü anlamıyla deneme türünde ilk yazılar ancak 20yüzyılın başlarında görülür Bu alanda öncülük edenlerin başında Ahmet Haşim?in geldiğini söyleyebiliriz

Onun, ?Bize Göre? (1928) ve ?Gurebahane-i Laklakan? (1920) adlı kitaplarında yer alan bazı parçalar birer örneksel deneme yazısıdır

Eserleriyle çağdaş edebiyatımızda deneme türünün gelişmesine büyük katkılarda bulunan yazarlarımız arasında Suut Kemal Yekin?i(1903-1980),Ahmet Hamdi Tanpınar?ı (1901-1962),Selahattin Batu?yu (1905-1973), Nurullah Ataç?ı (1898-1957),Sabahattin Eyüboğlu?nu (1908-1972), Orhan Burian?ı (1914-1953) ve Mehmet Kaplan?ı (1915-1986), gösterebiliriz

Yukarıda adları sayılan edebiyatçılarımız arasında Nurullah Ataç,Suut Kemal Yetkin ve Sabahattin Eyüpoğlu?nun eserleri edebiyatımızda deneme türünün gelişmesinde önemli rol oynamıştır

Edebiyatımızda özellikle son yıllarda deneme türünde yazıların çoğaldığı bir gerçektirÇeşitli yazı dallarında eser veren birçok şair ve yazarımız bazı konular üzerindeki düşünce ve gürüşlerini deneme biçiminde anlatmaya çalışmışlardır

Düzyazımızın gelişmesine de büyük ölçüde hizmet eden bu yazıların önemli bir bölümü kitap haline getirilmiş,böylece kalıcı bir nitelik de kazanmıştır

Günümüzde deneme niteliği taşıyan yazılarıyla dikkati çeken yazarlarımız arasında şunları sayabiliriz:Melih Cevdet Anday,Vedat Günyol,Salah Birsel (1919-1999),Adnan Binyazar , Mermi Uygur ,Oktay Akbal