Temel ve üstyapı

Temel ve üstyapı:



Marksist sosyologların ekonomiyle (temel) devlet, aile yapısı, toplumdaki hakim ideoloji (üstyapı) arasındaki ilişkiyi konu alan analizleriyle, toplumun ekonomik yapısının devletle sosyal bilincin varlığını ve şeklini belirlediği tezlerinde kullandıkları benzetme


Marx ve Engels’in tarihsel materyalizmine göre, temel ya da toplumsal temel bir toplumdaki sosyal ilişkiler bütününü veya toplumun ekonomik altyapısını tanımlar, üstyapı ise toplumdaki ideoloji, ve hukuk, siyaset, sanat, vb bütünü olarak ortaya konur Daha doğrusu, bazı eserlerde üstyapıyla yalnızca ideoloji, yani insanların sosyal ilişkileriyle ilgili düşünceleri anlatılmak istenirken, diğer bazılarında üstyapıya ekonomik olmayan toplumsal kurumlar da dahil edilir


Temelle üstyapı arasındaki ilişki söz konusu olduğunda, bu ilişki öncelikle açıklayıcı bir bağımlılık ilişkisi olmak durumundadır Nitekim, Karl Marx’a göre, üstyapısal fenomenler maddi terimlerle, yani ekonomik temele olan bağımlılıkları yoluyla açıklanabilir O temeli meydana getiren bütün fenomenlerin bilimsel bir dakiklik ve kesinlik ile bilenebileceğini söyler; fakat aynı şey üstyapısal fenomenler için geçerli değildir Onlar göreli olarak olumsal olup, ekonomik temele olan bağımlılık dereceleri yüksek olduğu zaman ancak, bilimsel bir tarzda ele alınabilirler Siyasetin, sanatın, hukuğun tutarlı bir tarihini ortaya koymanın hiç de kolay olmadığını savunan Marx, insanlığın gerçek tarihinin iktisadi olduğunu söylemekten bir an olsun usanmamıştır


Bu ilk ilişki dikkate alındığında, üstyapısal fenomenlerin ekonomik olgulara neden-sel olarak bağlı iken, ekonomik olgular üzerinde hiçbir etkilerinin bulunmadığını söylemek gerekir Yani bağımlılık ilişkisi, aynı zamanda epifenomenal olmak durumundadır Bununla birlikte, bu açıklama tarzına, farklı yaşam alanlarının ekonomik alan üzerinde etkide bulunabilmekle birlikte, son çözümlemede belirleyici olanın iktisadi güçler olduğunu öne süren Engels tarafından itiraz edilmiştir


Yine, Marksizmin 20 yüzyılın ikinci yarısındaki gelişmesine koşut olarak, temeli salt maddi üretimden, ekonomik ilişkilerden ibaret görmeyen, temelin iktidar ve ideolojik ilişkileri de ihtiva ettiğini söyleyen ve temel-üstyapı ilişkisini yeni baştan tanımlayan farklı görüşler ortaya çıkmış ve temelin üstyapıyı mutlak olarak belirlediği ortodoks görüşünde önemli değişiklikler yaşanmıştır En azından Louis Allthusser, üstyapını kimi unsurlarının göreli özerkliğinden ve onların temeli etkileyebilme kapasitelerinden hararetle söz eder