Yaşam Öyküsü-Öz Yaşam Öyküsü

Yaşam Öyküsü-Öz Yaşam Öyküsü

Bir kişinin yaşamını konu alan ve bu kişinin başından geçen olayları gerçeğe uygun bir biçimde dile getiren bir edebiyat türüdür Yaşamöyküsüne "biyografi" de denir Bir kimse kendi yaşamını kaleme alırsa buna da "özyaşamöyküsü" ya da "otobiyografi" denir Tarih, edebiyat, bilim alanında belli bir konuda yapılan incelemeye ise "monografi" adı verilir Bir kişi ile ilgili olarak yapılan araştırma ve incelemeye de monografi denir Bu tür monografi ile yaşamöyküsünün ortak yanlan vardır Bir kişinin yaşamındaki olayları sırayla anlatmak ya da bu yaşamı bir yönüyle ele almak kolaydır

Oysa yaşamöyküsünü ilginç kılmak için söz konusu kişiyi bir yandan tam ve doğru, öte yandan canlı bir biçimde okuyuculara sunmak gerekir Bu ise o kadar kolay değildir Bilindiği kadarıyla, yaşamöyküsünün ilk örnekleri İS 1 yüzyılın sonlarında görülmüştür Romalı tarihçi Tacitus, kayınbabası Agricola'nm yaşamım kaleme aldı Ne var ki, bu yapıt bir yaşamöyküsünden çok Agricola'nm yaşadığı dönemin tarihini anlatır Agricola' nın kişiliği yaşamından birkaç kısa öyküyle, yüzeysel bir biçimde çizilmiştir Gene de, Tacitus Agricola'nm İngiltere'yi fethi sırasında karşılaştığı güçlükleri anlatırken, onun kişiliğini de yansıtmıştır

Gerçek anlamda yaşamöyküsü, Tacitus'un çağdaşı olan Yunanlı yazar Plutarkhos'la başlar Plutarkhos 50 kadar önemli Yunanlı ve Romalı'nın yaşamöykülerini içeren Hayatlar (Bioi paralleloi) adlı bir yapıt kaleme almıştır {bak PLUTARKHOS) 2 yüzyılda, Romalı tarihçi Suetonius iki yaşamöyküsü yazmıştır Bu iki yapıttan biri, Domitianus dönemine kadar {bak Roma İMPARATORLUĞU) Roma imparatorlarının yaşamlarını anlatan De Vita Caesarum'dur ("Sezar-lar'ın Yaşamları") İmparatorlardan nefret eden Suetonius yapıtında dedikoduya da yer verdiğinden, yazdığı öyküler eğlendirici olsa da, gerçekleri yansıtmaktan uzak kalmıştır

Ortaçağda ve Rönesans döneminde yazılan ve daha çok Hıristiyanlık'ın ilk dönemlerindeki kilise babalarını ele alan yaşamöyküleri, günlük gerçeklerden çok dinsel yaşamla ilgilenen keşişler tarafından yazılmıştır Çağdaş yaşamöyküsü 17 yüzyılda İngiltere'de yazılmaya başladı Bu dönemde Izaak Walton ve Thomas Fuller gibi yazarların yazdıkları yaşamöyküleri tarihsel bilgi ve bilimsel yöntem açısından yetersizdi Bundan sonraki yüzyıl boyunca yazılan yaşamöykülerinde kişiler çok iyi ya da çok kötü, çok akıllı ya da çok budala olarak yansıtıldı

18 yüzyılın sonlarında yaşamöyküsü yeni bir biçim kazandı William Mason'ın 1775'te yayımlanan Memoirs and Poems of Mr Gray ("Bay Gray'in Anıları ve Şiirleri") adlı yaşamöyküsünde bir kişinin yaşamı ilk kez özel mektuplarından yararlanılarak yorumlanıyordu Samuel Johnson'ın 1779-81 arasında yazdığı The Lives of the Most Emi-nent English Poets ("Seçkin İngiliz Şairlerinin Yaşamları") 52 İngiliz şairinin ayrıntılı yaşam öykülerini, bu şairlerin yapıtları konusunda eleştirel değerlendirmelerle birleştiriyordu Bu yapıt gerek yaşamöyküsü, gerek İngiliz eleştiri tarihi bakımından önemli bir ürün sayılmaktadır Bugüne kadar yazılmış en önemli yaşamöykülerinden biri olan, James Boswell'in The Life of Samuel Johnson ("Samuel Johnson'ın Yaşamı") 1791'de yayımlandı Johnson'ın arkadaşı olan BosWell, ona hayran olmasına karşın, onun büyüklüğünün yanı sıra başarısızlıklarını ve tuhaflıklarını da yazıya dökmüştü

Bir bütün olarak ele alındığında, 19 yüzyıl yaşamöykülerinde kişiler inanılmaz ölçüde "iyi" gösteriliyordu Bu dönemde Abu de yazılan birçok yaşamöyküsünde bu yaklaşım aşırı boyutlara sardırıldı I Dünya Savaşı'ndan sonra yaşamöyküsü giderek daha çok okunmaya başladı İngiliz yazar Lytton Strachey'nin Eminent Victorians (1918; "Victoria Döneminin Önemli Kişileri") adlı yapıtı, daha önceden aşırı yüceltilmiş kişileri daha eleştirel bir yaklaşımla ele alan yaşamöykülerine bir örnektir Daha yeni yaşamöyküsü yazarları canlı ve kişisel bir anlatım kullandılar

Bazı yaşamöyküsü yazarları da, Freud ve öbür önemli psikiyatrlardan etkilenerek ele aldıkları kişinin yaşamını bir psikolojik inceleme konusu haline getirdiler Başka bazı yazarlar yaşamöykülerini, sanki bir roman yazar gibi ayrıntılı bir olay örgüsüne dayandırdılar ve insan karakteri çerçevesinde ele aldılar Bu dönemde özellikle gençler için çok sayıda güzel yaşamöyküsü yazıldı Önce yetişkinler için yazılıp sonradan çocukların okuması için kısaltılan yaşamöykülerinin yerine, artık yazarlar çocukların neye ilgi duyacağını bilerek yazıyorlardı

Orhun Anıtları'ndaki yazıtlar Türk edebiyatındaki ilk yaşamöyküsü örnekleridir {bak Orhun ANITLARI) Türkler İslam dinini benimsedikten sonra yaşamöyküsü türü de dinsel etkenlerle önem kazandı Başlarda, İslam dininin yayıldığı ülkelerde Hz Muhammed'in yaşamını anlatan "siyer" kitapları ve din uğruna yaptığı savaşları anlatan kitaplar yazılıyordu Ayrıca Hz Muhammed'in yakın çevresindekilerin yaşamlarını anlatan kitaplarda vardı

Zamanla önemli din adamlarının, bilginlerin, devlet adamlarının, edebiyatçıların, askerlerin yaşamlarını anlatan ve çeşitli adlarla anılan yapıtlar ortaya çıktı Yaşamöyküsü alanındaki ilk yapıtlar Arapça'ydı ve Arap edebiyatının etkisindeydi Daha sonra 12 yüzyılda Farsça yaşamöyküleri de yazılmaya başlandı Türk edebiyatında yaşamöyküsü türü Arap-Fars edebiyatının etkisi altında gelişti Bu alandaki ilk yapıtlar Arapça ve Farsça'dan Çağatayca'ya yapılmış çevirilerdir Ali Şir Nevai'nin Mecalisü'n-Nefais (1491-92; "Güzel Toplantılar") adlı yapıtı Türk edebiyatının ilk şairler sözlüğü sayılır (bak ALİŞİRNEVAİ) Yaşamöyküsü türü Osmanlı döneminde gelişti; 16 ve 17 yüzyıllarda bu alanda yetkin örnekler ortaya çıktı

Padişahların, devlet ve din adamlarının, komutanların, şairlerin yaşamlarını anlatan bu yapıtlara tezkire, sefine, silsilename, menâkıb-name, tuhfe gibi adlar veriliyordu Bunların arasında en yaygın olanları şairlerin yaşamlarını anlatan ve "Tezkiretü'ş-Şuara" adıyla anılan yapıtlardır Edirneli Sehi Bey, Latifi, Âşık Çelebi, Kmalızade Hasan Çelebi, Beliğ İsmail Efendi, Şeyhülislam Arif Hikmet Efendi, Esrar Dede bu alanda yapıt vermiş ünlülerden bazılarıdır İbnülemin Mahmud Kemal İnal'ın Fatin TezkiresCne ek (zeyl) yapmak amacıyla kaleme aldığı Son Asır Türk Şairleri (1930-42) tezkire geleneğinin son örneği sayılır

Osmanlı Devleti'nin son döneminde (19 yüzyıl sonlan ve 20 yüzyıl başlan) Namık Kemal, Ahmed Midhat, Mehmed Süreyya, Bursalı Mehmed Tahir yaşamöyküsü alanında yapıtlar verdiler Cumhuriyet döneminde ise Mehmet Zeki Pakalın, İsmail Hakkı Uzun-çarşılı, Sadeddin Nüzhet Ergun, Abdülbaki Gölpmarlı, Şevket Süreyya Aydemir, Cevdet Kudret, Behçet Necatigil gibi yazarlar yaşamöyküsü alanında tek tek yaşamöyküsü yapıtları ya da sözlük ve ansiklopedi niteliğinde yapıtlar verdiler Öz Yaşam Öyküsü Özyaşamöyküsünün yaşamöyküsünden farkı yazann kendi yaşamını anlatmasıdır Anılmaya değer özyaşamöyküleri sayıca az olmakla birlikte, dünya edebiyatında bunun iyi örnekleri vardır

Aziz Augustinus'un Confessiones (yaklaşık 400; "İtiraflar") adlı özyaşamöyküsü bu türün en eski ve en önemli örneklerinden biridir Jean-Jacques Rousseau'nun İtiraflara (les Confessions; 1782) kadar yankı uyandırmış pek az kitap vardır Bu türün öbür önemli örnekleri arasında Benjamin Frank-lin'in Autobiography (1868; "Özyaşamöyküsü"), İngiliz düşünür John Stuart Mill'in Autobiography ("Özyaşamöyküsü"), Henry Adams'ın The Education of Henry Adams (1918; "Henry Adams'ın Eğitimi") ve Kardinal John Henry Newman'ın ruhsal özyaşamöyküsü Apologia pro Vita Sua (1864; "Kendi Yaşamını Savunma") adlı yapıtları sayılabilir