Çeviri Nedir?

Çeviri Nedir?

Dilbiliminde çeviri, [*]bir dildeki bir metnin başka bir dile aktarılması işlemini ve [*]bu süreç sonucunda elde edilen ürünü
anlatmak amacıyla kullanılır
Çevrilecek metin ve dil kaynak metin ya da kaynak dil, çeviri yapılacak metin ya da dil ise erek metin (hedef metin) ya da erek dil olarak adlandırılır Çeviri, sözlü ya da yazılı olarak yapılabilir
"Çeviri" sözcüğü Arapça "tercüme" sözcüğünün yerini almıştır Çeviri yapan kişiyi göstermek amacıyla kullanılan "çevirmen" sözcüğü ise eski dilde "yazılı çeviri" yapan kişi için kullanılan mütercim ile "sözlü çeviri" yapan kişi için kullanılan tercüman kavramlarının yerine kullanılmaktadır

Çeviri Tarihi

Çeviri gereksinimi, insanlık tarihinde farklı dillerin oluşmasıyla birlikte başlamıştır Dillerin 100000 yıl önce ortaya çıktığı, yazının bundan yaklaşık 5000 önce bulunduğu düşünülürse çevirinin oldukça eskilere dayandığı söylenebilir

Sözlü çeviri çok daha eskiye dayansa bile ilk yazılı çeviri örneklerine Sümerlere ait tabletlerde rastlanır Farklı dillere sahip toplumlar arasında yapılan resmi antlaşmaların farklı iki ya da daha fazla dilde yazılı olarak tespit etme gereksinimi ilk çeviri örneklerinin ortaya çıkmasına yol açmıştır


Rosetta Taşı

Çeviriyi geliştiren ikinci önemli gereksinim ise dinsel metinlerin başka dillere aktarılma isteğidir Örneğin, 72 çevirmen tarafından 72 günde bitirildiği rivayet edilen Septuaginta, İbraniceden Eski Yunancaya Eski Antlaşma çevirisi, milattan önce 247 yılında ortaya çıkmıştır Mısır hiyerogliflerin çözülmesinde önemli bir role sahip Rosetta Taşında ise (MÖ 196) aynı metin hem Mısırca hem de Eski Yunanca olarak yer almaktadır
Orta Çağda çeviri faaliyetleri genel olarak kiliselerle ve İncil'le sınırlı kalırken, 9 ve 10 yüzyıllarda Bağdat önemli bir çeviri merkezidir Bu yıllarda Eski Yunanca metinler Arapçaya çevrilmiş ve bilimleri gelişmesine katkı sağlamıştır Avrupalıların Eski Yunan metinlerini keşfi bu Arapça metinler sayesinde olmuş, daha sonra bu metinler Toledo Okulu tarafından Arapçadan Latinceye ve özellikle İspanyolcaya aktarılmıştır Avrupalılar Orta Çağın karanlığından sonra Eski Yunanca metinlerle bu sayede tanışmışlardır

Özellikle matbaanın keşfinden (~1450 yılı) sonra çeviri çalışmaları hız kazanmış, Reformasyonun etkisiyle de Latince metinler başta Almanca olmak üzere hızla yerel dillere aktarılmıştır Çeviribilim ve çeviri tarihi açısından Martin Luther'in yaptığı İncil çevirisi ile çevirinin nasıl olması gerektiği konusundaki düşünceleri oldukça önemlidir
Çeviri çalışmalarının yeni bir ivme kazandığı dönem de 19 yüzyılda Romantik akımla birlikte görülmektedir Aynı dönemde çevrinin ne olduğu ve nasıl yapılması gerektiği konusundaki çalışmalar da yoğunlaşırforumsinsinet
20 yüzyılla birlikte sanayi devrimi ve sonrasındaki uluslararası ilişkilerin artışıyla birlikte özellikle teknik metin çevirilerinde (özel alan çevirisi) artış görülmüştür İkinci Dünya Savaşı sonrasında yaşanan Soğuk Savaş dönemi ise makineli çeviriyle çeviriye yeni bir boyut kazandırmıştır Yine aynı dönemde çeviri sürecini ve çeviri ürününün özelliklerini araştıran çeviribilim bağımsız bir bilim alanı olarak şekillenmiştir

Çeviri Süreci

Çeviri süreci başlıca üç aşamadan oluşur: [*]Kaynak metnin çözümlenmesi, [*]Erek dile aktarılması [*]Erek metnin oluşturulması
Bu aşamalar, zamansal olarak birbirini izleyen bağımsız bölümler olarak değil, sürecin kavranmasını kolaylaştıran soyutlamalar olarak düşünülmelidir Çünkü, gerçek çeviri sürecinde bunlar içiçe geçmiştir Çevirmen genellikle çözümleme yaparken aynı zamanda bunu nasıl aktaracağını ve erek metni nasıl oluşturacağını da düşünür

Çeviri Sorunları

Çeviri oldukça karmaşık bir süreçtir Çevirmen açısından oldukça yoğum bir zihinsel faaliyet gerektirir Çevirmen çeviri sürecinde sürekli olarak sorunlarla karşılaşır ve bu sorunları çözerek ilerler Bir anlamda çeviri, sorun çözme sürecidir dahi denilebilir Aşağıda kısaca özetlenmeye çelışılan bu sorunlar çok değişik alanlarla ilgili olabilir

Kaynak metinle ilgili sorunlar

• Çeviri süreci içinde kaynak metin üzerinde değişiklik yapılması
• Silinmiş ya da okunmayan sözcükler
• Yazım hataları
• Eksik metin
• Kötü yazılmış bir metin (anlam belirsizlikleri, ifade hataları)
• Metinde anlatılan şeyin eksik olması (Örneğin bir makinenin kullanım kılvuzunu çevirirsiniz, ama makineyi siz hiç görmemişsinizdir, resim, çizim vb de yoktur)
• Çeviride başka bir metinden alıntı vardır, ama alıntının kaynağı belli değildir, hatta bu metin erek metinden çevrilmiş dahi olabilir Ama siz kaynağı belirsiz bu metni yeniden çevirmek zorunda kalırsınız
• Maddi hatalar Örneğin, kaynak metinde yukarıdaki resimde görülen 5 nolu cıvatayı sıkın der, ama resimde öyle bir vida yoktur

Dilsel Sorunlar

• Farklı şivelere ait deyişler ve sözlüklerde yer almayan yeni sözcükler
• Ne olduğu bilinmeyen kısaltmalar
• Kişi, kurum ve coğrafi yer adları
• Argo
• Belirli meslek gruplarına ait deyiş biçimleri
• Halk diline ait deyişler (Örneğin, "tabanları yağladık" şeklindeki deyimler)
• Biçemsel özellikler Bu tür özellikler kültürel farklardan dolayı iki dilde örtüşmeyebilir Örneğin, selamlaşma biçimleri, akraba adları, toplumsal grupların hem kendi aralarındaki hem de diğer gruplardakilerle konuşma biçimleri
• İki dil arasındaki dilbilgisel farklardan ya da noktalama işaretlerinin kullanımından kaynaklanan sorunlar

Diğer Sorunlar

• Her türlü dil oyunu Örneğin, "Oku baban gibi eşek olma" şeklindeki cümleler
• Özellikle şiir çevirisinde (ve reklam vb metinlerde) uyak ve ses, yapı benzerliklerinin sağlanması,
• Kaynak kültürün çok belirgin bir şekilde öne çıkması Türkçe çevirmenler için örneğin Hristiyan kültürüyle ilgili konular Türkçeden Batı dillerine yapılacak çevirilerde ise İslamiyet ve Türk kültürüyle ilgili konular (Örneğin, kına gecesi)
• Mizah, espri ve fıkralar
• ve kaynak kültürde var olan bir kavramın erek kültürde olmaması

Çeviride Eşdeğerlik

Çeviri yapılırken genellikle yalnızca "anlamın" aktarılacağı düşünülür Yapılan çalışmalar, anlamın yanısıra biçimin ve metnin taşıdığı işlevin de aktarıldığını ya da aktarılması gerektiğini göstermektedir Bu nedenle çeviride kaynak metin ile erek metin arasında eşdeğerlikten söz edilirken birçok öğenin eşdeğerliği söz konusu olabilir 1 Camera entfernen 2 Alte Treiber entfernen (im Geräte-Manager mit Rechtermaustaste - deinstallieren) 3 Diesen Treiber installieren: 4 Computer neu starten mit Camera

Yazılı ve Sözlü Çeviri

Yazılı çeviri denilince genellikle yazın çevirisi akla gelmektedir Ancak, bugün dünyamızdaki çeviri faaliyetlerinin %90'dan fazlasını kullanım metinlerinin çevirisi oluşturmaktadır Özellikle küreselleşme nedeniyle bu tür çeviriye olan gereksinim hızla artmaktadır
Sözlü çeviri ise andaş ya da eşanlı ve ardıl olabilir

Çevirmenin Özellikleri

Genellikle iki dili ve iki kültürü iyi bilen birisinin çeviri yapabileceği düşünülür Çeviri işlemini basit bir süreç olarak görmekten kaynaklanan bu yanılgı maalesef hâlâ yaygın olarak sürmektedir İki dilin ve iki kültürün iyi bilinmesi tabi ki çevirmen için olmazsa olmaz koşullardandır Buna bir de teknik çeviri (özel metin çevirisi) sözkonusu olduğunda alan bilgisi de ekleme gerekir Hukuk, tıp, mühendislik gibi alanlarda çeviri yapan bir çevirmen bu alanlar hakkında yeterince bilgi sahibi olmalıdır Ancak, bu bilgilere ek olarak bir dilden diğer dile "aktarma" konusunda bilgiye gerek vardır Bu, deneyimle de kazanılabilen bir özellik olsa da lisans düzeyinde verilen çeviri eğitimiyle de daha kısa süre edinilebilecek bir bilgidir

Sözlü çeviri ise yazılı metin çevirilerinde istenen özelliklere ek olarak özel not alma tekniklerinin bilinmesini, kısa süreli belleğin güçlü olmasını ve bir yandan dinlerken diğer yandan çeviri yapılabilmesi gibi başka özellikler gerektirmektedir

Makineli Çeviri

Makineli çeviri, insan katkısı olmaksızın bilgisayar yazılımlarıyla yapılan çeviri anlamında kullanılmaktadır Özellikle İkinci Dünya Savaşından sonra Rusça metinlerin İngilizceye hızla ve ucuz olarak aktarılma isteğinden doğan makineli çeviri, henüz insan çevirisinin yerini alabilecek kadar gelişmemiştir, hatta ileride insan çevirisinin yerini alıp alamayacağı da tartışmalıdır Günümüzde yalnızca meteorolojik raporlar gibi son derece biçimleştirilmiş metinlerin çevirisinde başarılı olabilmektedir Ancak, ağ sayfalarının çevirisini yaptıran Internet kullanıcılarının da yakından bildiği gibi makineli çeviri düzegün ifadelerle olmasa da içerik konusunda yaklaşık bir bilgi vermek amacıyla kullanılmaktadır

Makineli çevirinin eksiklerini bir derece kapatabilmek için "insan destekli makineli çeviri" yöntemleri denenmektedir Bu tür çevirilerde makinenin yaptığı çeviri sürecinde bir çevirmen bilgisayara destek olarak ortaya çıkan çeviri sorunlarının aşılmasını sağlar

Türkiye'de Çeviri Hizmetleri

Kültürlerarası ilişkiler tarihi MÖ 6-4 yüzyıllarda Doğu kültüründen Grek kültürüne; 8 yüzyılda Grek kültüründen İslam kültürüne, 11 yüzyılda İslam kültüründen Batı kültürüne yapılan çevirileri büyük kültür değişimi olarak sayar Roma atasözünde traduttore traditore, çevirmen haindir denir Grekçe ile Arapça arasındaki çeviri faaliyetinde Süryanice rehberlik yapmıştır

Türkler 10 yüzyıldan sonra İslam medeniyetine girdi ve bilim dili Arapça oldu 18 yüzyıla kadar Batı'dan çeviri tek tük iken, bu tarihten sonra çeviri faaliyeti hızlandı Fen bilimleri ve teknolojide Batı'nın üstünlüğü vardı ve bu alanda çeviri askeri modernleşme ile başladı Osmanlı sarayında tercümanlar Rum idi Bunlara dilmaç deniyordu Katip Çelebi ilk çevirmenlerdendir Yanyalı Esat Efendi, İshak Efendi, Asım Efendi, Konstantin İpsilanti, Münif Paşa, Yusuf Kamil Paşa, Ziya Paşa, Şinasi, Ahmet Mithat Efendi, Ahmet Vefik Paşa, Namık Kemal, Haydar Rifat, Beşir Fuat, Şemseddin Sami cumhuriyet öncesi çevirmenlerdir 1821'de Tercüme Odası kuruldu Fransızca, Tanzimat'ta birinci yabancı dil oldu ve (forumsinsinet) bütün çeviriler bu dilden yapıldı Daha sonra İngilizce onun yerini aldı 1941'de Tercüme Bürosu açan Maarif Vekaleti Tercüme dergisi yayınladı Hasan Ali Yücel Doğu ve Batı klasiklerini çevirtti 1000 temel klasik Türkçeye çevrildi Cumhuriyet döneminde çeviriye emek verenlerin başında Orhan Burian, Nurullah Ataç, Sabahattin Eyüboğlu, Azra Erhat, Bedrettin Tuncel, Nusret Hızır, Akşit Göktürk, Bertan Onaran, Serdar Rifat'tır Yayınevleri çeviri dergileri çıkardı (Yazko çeviri dergisi, Metis çeviri dergisi) Üniversitelerde çevirmen yetiştiren mütercim ve tercümanlık kürsüleri açıldı

İlk çevirilen eserler tabiatıyla Fransız yazarlarıdır Victor Hugo, Balzac Çeviri faaliyetiyle Batı kültürü sadece bilgi değil, yerli kültürün yanında yenilikçi Batı akımlarının ülkeye girmesine neden oldu Edebi, siyasi, felsefi hareketler çeviri ile yurda girdi 60'lardan itibaren bütün sol klasikler çevrildi Sadece çeviri kitaplar yayınlayan yayınevleri açıldı, çevirmenler meslek örgütleri kurdu İslami yayıncılık faaliyeti genişledi, Arapçadan eski klasikler Türkçeye aktarıldı

Gelişmiş ülkelerde çevirmenlik yapılabilmesi için ya 4 yıllık lisans eğitimi alınması ya da son derece ciddi sınavlardan geçilmesi gerekir "Çevirmen" unvanı yasalarla korunan bir unvandır, her isteyen kendisine "çevirmen" diyemez Ancak, Türkiye'de her isteyen "çevirmen" olabilmektedir, bunun için özel bir çeviri eğitimi almanız gerekmez Çevirinin yasallık kazanabilmesi için Noter tarafından onaylanması gerekir Diğer ülkelerde ise "Yeminli Çevirmen"in onayı yeterli olmaktadır

Noterler çeviri bürolarıyla birlikte çalışır Çeviri bürosu sahibi çeviri yapabileceğini ve gerçeğine uygun olarak çevireceğini bir yemin zaptıyla Notere ifade eder Böylece altına imzasını atıp kaşesini vurduğu çevirilerin sorumluluğunu taşır Çevirisini onaylatmak isteyen çeviri sahibi ya notere ya da çeviri bürosuna başvurur

Türkiye'de çevir ücretlerinini hesaplanmasında birim olarak sayfa kullanılır İlgili yasa hükümlerine göre boşluksuz 1000 vuruş 1 sayfa olarak kabul edilir ve 1000 vuruştan az çevriler tam sayfa olarak işlem değerlendirilir Ancak, diğer ülkelerde çeviri ücretlerinin hesaplanmasında birim olarak sözcük, satır ya da vuruş da kullanılmaktadır