Menemen Olayı

Menemen Olayı yada Kubilay Olayı, 23 Aralık 23 Aralık Gregorian Takvimine göre yılın 357 günüdür Sonraki sene için 8 (Artık yıllarda 9) gün var


1930 günü

İzmir'in İzmir, Türkiye'nin nüfus, sanayi, ticaret, turizm ve kültür yönlerinden üçüncü büyük şehridir


Tarihi ve tabii güzellikleri ile de Türkiye'nin en güzel llerinden biridir 37° 45' ve 39° 15' kuzey enlemleri ile 26° 15' ve 28° 20' doğu boylamları arasında yer alır Balıkesir, Manisa, Aydın ve Ege Denizi ile çevrilidir İzmir, renkli bir tabiata, zengin bir tarihi mirasa ve bol ürün veren topraklara sahip bir ildir Trafik plaka numarası 35'tir

Menemen ilçesinde, öğretmen-yedeksubay

Mustafa Fehmi Kubilay'ın ve yardımına koşan bekçiler Hasan ve Şevki'nin bir grup meczup tarafından şehit edilmesiyle başlamış, ardından kurulan

Divanı Harp'te de olayın failleri olarak yargılanan sanıklara çeşitli cezalar verilmesiyle sonuçlanmış bir olaylar zincirini içerir


Olaylar Menemen'de cereyan ettiği için Menemen Olayı da denmektedir, ancak çoğu Menemen dışından belli bir grubun faili olduğu olay için ilçenin bütününün isminin kullanılmaması daha doğrudur


Siyasi bağlamda da Kubilay Olayı, 1930'da Resim:MenemenjpgMenemen genel görünümü

Ali Fethi Okyar tarafından Serbest Cumhuriyet Fırkası'nın kurucusu Pirlepe'de doğdu İyi bir öğrenim gördü Vatan Hürriyet Cemiyeti'nde Mustafa Kemal ile beraber çalışdı 1908 da Paris'te ateşemiliter olan Fethi Bey, Trablusgarp Savaşı çıkınca Paris'ten ayrıldı, Afrika'da yapılan savaşlara katılmak üzere Trablusgarb'a geçti 1913'de İttihat ve Terakki Genel Merkezi'ne üye seçilmiş ve Genel Sekreter olmuştur Aynı yılın son aylarında Sofya'ya elçi olarak tayin edildi

Atatürk'ün tavsiyesiyle kurulmuş olan ve Mustafa Kemal Atatürk, Türkiye Cumhuriyeti'nin kurucusu, 1881 - 1938 yılları arasında yaşamış ulusal önder 1881 yılında Selanik'te Kocakasım Mahallesi, Islâhhâne Caddesi'ndeki üç katlı pembe evde doğdu Babası Ali Rıza Efendi, annesi Zübeyde Hanım'dır Baba tarafından dedesi Hafız Ahmet Efendi 14-15 yüzyıllarda Konya ve Aydın'dan Makedonya'ya yerleşti

17 Kasım 1930'da kendi kendini fesheden, Türkiye Cumhuriyeti'nin ikinci ana muhalefet partisi Serbest Fırka'nın 99 günlük varlığı ile bir arada değerlendirilmektedir


Mustafa Fehmi Kubilay (baba adı Hüseyin, ana adı Zeynep) Giritli bir ailenin çocuğu olarak 1906 yılında dünyaya geldi Öğretmenlik eğitimini tamamladıktan sonra 1930 yılında Menemen'de yedeksubay sıfatıyla askerlik görevini yapmaktaydı

23 Aralık 1930 sabahı Menemen'de cereyan eden tuhaf hadiseler genel anlatıma göre şu seyri izlemiştir: Sabahın erken saatlerinde, çember sakallı, başlarında sarık, sırtlarında cüppe, Manisa'dan o gün gelmiş dördü *****lı altı meczup, belediye meydanında tekbir getirerek gezinmeye başladı Bazı kaynaklar içki ve ********** tesirine atıfta bulunmakta iken, sanıklardan Sütçü Mehmet Emin sonradan ifadesinde Nakşibendilik tarikatına mensubiyet göndermelerinde bulunmuş, Manisa'da vaazında bulundukları hocaları saymıştır Grup "biz şeriat ordusuyuz" diyerek Menemen Müftü Camiine girmiştir Elebaşı " Giritli Derviş Mehmet" (başka bir deyişle Kubilay'ın hemşerisi) olup, yanında da Şamdan Mehmet, Sütçü Mehmet Emin, Nalıncı Hasan, Küçük Hasan vardı Derviş Mehmet camide namaz kılanlara kendini " Mehdi" olarak tanıttı ve dini korumaya geldiklerini söyledi Arkalarında 70 bin kişilik Halife ordusu olduğunu, öğle saatlerine kadar şeriat bayrağı altında toplanmayanların kılıçtan geçirileceği gibi tebligatlarda bulundu Camideki yeşil bayrağı alıp önce uzun bir sopaya takarak, sonra da Menemen şehir meydanında kazdıkları bir çukura diktiler Bayrağın çevresinde dönmeye, tekbir getirmeye, zikretmeye ve " Şapka giyen kafirdir! Yakında yine şeriata dönülecektir" diye bağırmaya başladılar Bayrağın altından ahaliden bazı kişileri (bir fabrikada çalışan Hayimoğlu Jozef de dahil) geçirdiler Kasabaya halife ordusunun geleceği iddiası saf insanları korkuttu Biraz tezahürat bile topladılar


Olayların ilçedeki askeri birlikte duyulmasıyla, bir bilgiye göre, alay komutanı yedeksubay Kubilay'ı bir manga askerle birlikte olay yerine gönderdi; başka bir bilgiye göre ise Kubilay sadece meydandan geçmekteydi Askeri birlik sevki senaryosunda Kubilay ve askerlerin *****larında mermi bulunmamakta olup, süngü takmışlardı Kubilay, askerlerini meydan girişinde bırakarak, nümayişçilerden teslim olmalarını istedi O anda gruptan açılan ateş sonucu yere düştü Meydandan geçmekte olduğu senaryosunda, Kubilay üniformasının kendisini koruyacağına güvenerek tahrikçilere tek başına yaklaşmış ve Derviş Mehmet ile tartışmaya başladı, hatta bir tokat aşketmiş ve bunun üzerine Derviş Mehmet tarafından vurulmuştur Görgü tanıklarının genellikle doğruladıkları üzere, Kubilay yaralı halde cami avlusuna sığındıysa da, Derviş Mehmet ve arkadaşları peşisıra geldiler Derviş Mehmet, çantasını açıp testere ağızlı bağ bıçağını çıkardı ve yaralı yedeksubay Kubilay'ın başını oracıkta gövdesinden ayırdı Kesik başı yeşil bayrağın sopasına dikmeye çalışırlar ancak bir türlü başaramazlar Birisi ip getirir ve Kubilay'ın başı yeşil bayrağın dikili olduğu sopaya iple bağlanır


Olay yerine yetişen Bekçi Hasan ateş edip gruptan birini yaraladı Ancak açılan ateş sonucu o da şehit düştü Arkadaşının yardımına koşan bekçi Şevki de açtığı ateş sonucu şehit düştü Birkaç dakika içinde üç şehit verilmiş, bir baş kesilmişti


Bu aşamada askeri birlik yetişir Komutan "Teslim olun!" diye bağırır Ancak olay çatışmaya dönüşür ve askeri birlik ateş eder Göstericilerden Derviş Mehmet de dahil bazıları yere serilirken, bazıları kaçar Daha sonra hepsi birden yakalanır


Kubilay Olayı, genç Türkiye Cumhuriyeti'nin 1925'deki Şeyh Sait İsyanından sonra tanık olduğu ikinci önemli irtica olayıdır


Devlet sert tepki göstedi 27 Aralık 1930 günü Dolmabahçe Sarayında Mustafa Kemal Paşanın başkanlığında bu konuda bir toplantı yapıldı Kaynakların ifadesine göre, Atatürk, Kubilay Olayına çok kızmıştı Daha birkaç yıl önce Yunan İşgalinin acılığını tatmış bir muhitte bu olayın meydana gelmesi üzerine, bazı kaynaklara göre, ilçenin haritadan silinmesini emretti Ertesi gün de, "Böyle emirler verirsem, uygulamayın, sonra bir daha sorun", dedi Ancak olayın niteliği ve cereyan ediş şekli nedeniyle çileden çıktığı muhakkaktır 28 Aralık 1930'da orduya gönderdiği başsağlığı telgrafında, ''"Mürtecilerin gösterdiği vahşet karşısında Menemendeki ahaliden bazılarının alkışla tasvipkar bulunmalarının bütün cumhuriyetçi ve vatanperverler için utanılacak bir hadise"'' olduğunu belirtti

31 Aralık 1930 günü Menemen ilçesi ile Manisa ve Balıkesirin merkez ilçelerinde 1 Ocak 1931den itibaren 1 ay süre ile Fahrettin Altay komutasında sıkıyönetim ilan edilmiş ve 1 Kolordu Komutan Vekili General Mustafa Muğlalı başkanlığında bir Divanı Harp kurulmuştur 7 Ocak 1931'de bu kez İzmir'de yine Mustafa Kemal Paşa başkanlığında ikinci bir toplantı yapıldı Olaya doğrudan veya dolaylı katılan 105 sanık (anayasayı cebren tağyir, eyleme iştirak, azmettirme veya Mehdi Mehmedin Mehdiliği için harekete geçtiğini bildikleri halde zamanında Hükümete haber vermedikleri ve tekkelerin seddinden sonra ayini tarikat icra ettikleri suçlamalarıyla) 15 Ocak 1931'dan itibaren Divanı Harpte yargılanmaya başlandı, 24 Ocak 1931 günü iddianame okundu ve 29 Ocak 1931 günü mahkeme 36 (ölmüş olan bir sanık ile 37) kişinin idama mahkum edilmesine, 40 kişinin sorumsuzluğu nedeniyle salıverilmesine, 27 sanığın beraatine, 41 kişiye çeşitli hapis cezaları verilmesine hükmetti ve karar Meclisin onayına sunuldu İdam hükümlülerinin 6'sının yaşı küçük olduğundan, onların ölüm cezaları ağır hapse çevrildi TBMM Adalet Divanı ayrıca iki idamlığın cezasını 2 yıl hapse çevirdi


Kalan 28 sanık, 3 Şubat 1931 gecesi Menemen'de idam edildi Bazıları Kubilay'ın başının kesildiği yerde asıldı Mahkumlardan biri idam sehpasının önünden kaçabildi İki hafta sonra yakalandı ve ertesi gün idam edildi Olayın hemen ardından Menemen'de devrim şehidi iki bekçi ve Kubilay adına anıt dikildi Anıtın üzerinde şöyle yazar:


"İnandılar, dövüştüler, öldüler Bıraktıkları emanetin bekçisiyiz"


Sıkıyönetim, 28 Şubat 1931de Manisa ve Balıkesirden, 8 Mart 1931'de de Menemenden kaldırıldı Cezalarİdam edilenler:

1 Manisa'dan kahveci çırağı Mustafa

2 Manisa'dan terzi Talat

3 Manisa'dan topçu Hüseyin

4 Manisa'dan tatlıcı Mustafa Hüseyin

5 Manisa'dan eskici Hüseyin Ali

6 Manisa, Keçeli köyü'nden Himmetoğlu Süleyman

7 Manisa, Paşa köyü'nden Kahya Ahmetoğlu İsmail

8 Manisa'dan Mutaf Süleyman

9 Manisa'dan Manifaturacı Osman

10 Manisa'dan Hafız Cemal

11 Manisa'dan Tabur İmamı İlyas Hoca

12 Manlsa'dan Alipaşazade Ragıp Bey

13 Manisa'dan Şeyh Hafız Ahmet

14 Manisa'dan Giritli İbrahimoğlu İsmail

15 Menemen Bozalan'dan Koca Mustafa

16 Menemen Bozalan'dan Hacı İsmail

17 Menemen Bozalan'dan Hacı İsmailoğlu Hüseyin

18 Menemen Bozalan'dan Göriceli Abdülkerim

19 Menemen'den Yukarıcumalı Ramiz

20 Menemen'den Çıtaklı Molla Süleyman

21 Menemen'den Hayimoğlu Jozef (İdam) ("Şeriat isterük" diye bağıranların arasına karışmış bir Yahudi vatandaşımızdır)

22 Menemen'den Şımbıllı Ali Osmanoğlu Memet

23 Menemen'den Arnavut Yusufoğlu Kâmil

24 Menemen'den Kerimoğlu İbrahim

25 Menemen'den Selimoğlu Boşnak Abbas

26 Alaşehir'den Şeyh Ahmet Muhtar

27 Alaşehir'den Esatın oğlu Memet Ali

28 Manisa Hastanesi imamlığından mütekait Laz İbrahim Hoca

29 Manisa'dan Emrullahoğlu Memet


Manisa'dan Nalıncı Hasan idama bedel (24) sene hapis (20) yaşında

Manisadan Çoban Ramazan idama bedel (24) sene hapis (20) yaşında

Manisadan Giritli Küçük Hasan idama bedel (24) sene hapis (17) yaşında

Menemenden Harputlu Ömeroğlu Memet idama bedel (24) sene hapis (65) i mütecaviz

İzmirden Laz Memet Ali Hoca idama bedel (24) sene hapis (65) i mütecaviz

Erbilli Şeyh Esat idama bedel (24) sene hapis (65)i mütecaviz


Hapis ve Ağır Hapis Cezalarına Mahkûm Edilenler:


Horus köyünden Selâhattin oğlu Naşit (15 sene ağır hapis)

Horus köyünden Yakupoğlu Ali (15 sene ağır hapis)

Horus köyünden Muhittinoğlu Ali Koç (15 sene ağır hapis)

Horus köyünden Hasanoğlu Ahmet (15 sene ağır hapis)

Horus köyünden Neciboğlu Mevlût (15 sene ağır hapis)

Horus köyünden Ragıboğlu Osman (15 sene ağır hapis)

Horus köyünden Mümtazoğlu Haşim 65 yaşını mütecaviz olduğundan 12,5 sene ağır hapis

14 kişiye 3'er sene hapis

20 kişiye 1'er sene hapisKaynakça http://wwwanadolube/kubilay/kubilayhtml Brüksel Anadolu Dergisi - Olayın kapsamının tamamı ''(kaynak belirterek kullanım izni)''
http://wwwatabounedutr/chronology/kronoloji/menemenhtm Kronoloji]
http://wwwbelgenetcom Belgeler
http://wwwmilliyetcomtr/2005/12/29/pazar/yazdundarhtml Can Dündar'ın aktardığı görgü tanıkları açıklamaları
http://wwwhurriyetimcomtr Emin Çölaşan'ın her yıl 23 Aralık'ta Kubilay yazısı
Kitap: Yeni Türkiye (çev Kadri Mustafa Orağlı; Multilingual Yabancı Dil Yayınları; ABD'nin ilk Türkiye büyükelçisi Joseph Grew'in anıları ve sefaret yazışmaları; ''(elçinin Menemen'de olmadığı, bütün elçilik yazışmaları gibi dikkatle algılanması gerektiği, ABD elçilerinin objektiflik ve dürüstlük abidesi olmadıkları unutulmamalıdır)''Genelkurmay arşivine göre Kubilay'ın katilleri esrarkeş'İrticaî kalkışma' şeklinde sunulan Menemen Olayı ile ilgili önemli belgelere ulaşıldı Genelkurmay ve Emniyet arşivi, Kubilay'ı katledenlerin esrarkeş olduğunu ortaya koyuyor


Genelkurmay, ayrıca dönemin yerel idarecilerini, haberdar olmasına rağ-men olaylara seyirci kalmakla suçluyor


Tarihe 'Menemen Olayı' olarak geçen Asteğmen Kubilay'ın katledilmesinin üzerinden 76 yıl geçti Ancak 'irticaî kalkışma' olarak sunulan hadiseyle ilgili şüpheler zihinlerden hiç çıkmadı Gerek Mehdiliğini ilan edip topladığı bir avuç müridini esrar içirerek kendisine bağlayan Derviş Mehmet'in kimliği, gerekse resmî makamların olay sırasındaki ihmalleri, resmî teze karşı çıkan araştırmacıların "komplo" iddiasına yol açtı Bu tartışma her 23 Aralık'ta yeniden gündeme gelirken, Zaman olayın perde arkasıyla ilgili önemli bir belgeye ulaştı


O dönemde Büyük Erkan-ı Harbiye Riyaseti olarak adlandırılan Genelkurmay Başkanlığı'na ait 26 Aralık 1930 tarihli bir belge, hükümet yetkililerinin ihmallerine dikkat çekiyor Genelkurmay tarafından Menemen'e gönderilen 1 Kolordu Komutanı Vekili Muğlalı Mustafa Paşa (Mustafa Muğlalı) hadiseden üç gün sonra Ankara'ya ilettiği raporda Derviş Mehmet'in şüpheli hareketlerinin yetkili mercilerce bilindiğine işaret ediyor Buna rağmen gerekli takibatın yapılmadığı; uzaktan seyirci kalınarak adeta "olay çıkmasına göz yumulduğu" ima ediliyor Emniyet arşivlerindeki bir belgede ise Derviş Mehmet'in etrafındaki insanları esrara alıştırıp, istediğini yaptırdığı belirtiliyor Dokuz maddeden oluşan dört sayfalık Genelkurmay raporunda da kendisini 'Mehdi' ilan eden Derviş Mehmet'in Manisa'da bir esrarkeş kahvesini mekan edindiği ve çevresindeki insanlarla uzun süre şüphe uyandıracak fiiller içinde bulunduğu kaydediliyor Derviş Mehmet'in bu şüpheli halinin bilinmesine rağmen ortadan kaybolduğuna dikkat çekilen raporda, "Kayboluşları Manisa hükümetine bildirilmesine rağmen, Menemen'e gelene kadar 15 gün boyunca gezdikleri civar köylerde ahaliye telkinatta bulunmalarına rağmen bundan haberdar olunmaması ve hükümet konağı önüne gelene kadar Menemen hükümetinin bundan hiçbir suretle malumat almaması" eleştiriliyor


Genelkurmay raporunda Menemen kaymakamı ve ilçe jandarma komutanı hakkında da ağır suçlamalar var Kaymakamın hükümet konağına çok sonradan geldiği ve olan bitene uzaktan seyirci kaldığı kaydedilirken, jandarma kumandanı için, "Hükümet konağı içerisine dört neferiyle birlikte girerek kadın gibi saklandı" ifadeleri kullanılıyor


"Büyük Erkan-ı Harbiye Riyaseti'nin 26/12/1930 tarihli ve 6747 No'lu tezkeresinin suretidir" üst başlığı bulunan dokuz maddelik raporun 6 maddesinden bazı satırbaşları şöyle: "Şu mes'elede çok şayan-ı dikkat ve mühim gördüğüm noktalar Manisa'da ilk önayak olarak ortaya atılan bu şerirlerin Manisa'da iken bir esrarkeş kahvesinde daimi surette içtima ederek orasını tekke haline getirdikleri ve son zamanlarda hepsinin sakal bırakmak suretiyle bütün bütün calib-i şüphe vaziyet aldıkları ve bu hal Manisa zabıtasınca da malum olduğu halde Manisa'dan birdenbire gaybiyetleri ve hatta bu gaybiyetlerin aileleri tarafından hükümete malumat verilmesi üzerine Manisa hükümetinin bunlar için hiçbir teşebbüste bulunmaması ve civar kazaların nazar-ı dikkatleri celbedilmemesi gerek Manisa'da gerekse haricinde teşkilatların olup olmadığı hakkında tahkikat ve tetkikat yapılmayarak işin tesadüfe bırakılması Manisa'dan ayrıldıktan sonra Paşaköy, Yağcılar, Bozalan, Çukurköy ve civarlarında on beş gün dolaşarak ahaliye birtakım telkinatta bulunmalarından hiç kimsenin haberdar olmaması 23/12/1930 günü sabah namazına doğru musellahan ve birlikte sabah namazını kılarak ve camiden ellerine bir de bayrak alarak yine ahali ile camiden çıkışlarından ve sabahleyin hükümet konağı önüne kadar gelişlerinden Menemen hükümetinin hiçbir suretle malumat almaması" Aynı maddenin sonunda kaymakamlık ve jandarma komutanının tavrı da şu sözlerle eleştiriliyor: "Menemen kaymakamı beyin, hükümet konağı cihet-i askeriye tarafından işgal edildikten sonra ancak hükümete gelmesi ve bu zamana kadar adeta seyirci vaziyetinde kalması ve bir ***** arkadaşı koyun gibi karşısında boğazlanırken Menemen jandarma kumandanının dört neferi ile hükümet konağı içerisine girerek kadın gibi saklanması"


Raporun 7 maddesinde ise Kubilay'ın askerlerinin neden cephanesiz olduğu sorgulanıyor: "Sevk u idare hatalarına alaydan telefonla kuvvet talep eden jandarma kumandanı şu kuvvetin ne için ne maksatla ve ne gibi bir vaziyet karşısında talep edildiği hakkında alayı tenvir etmemiştir Jandarma kumandanının noksan olarak verdiği bu malumat alayca gönderilen ilk bölüğün cephanesiz olarak yola çıkarılması kuvvetlerin vaziyeti hakim olmasına sebep olmuştur"Emniyet raporu: Esrarlı sigarayla tasarrufunu artırıyormuşKubilay'ı öldüren Derviş Mehmet'in çevresindeki insanları esrarla etki altına aldığına ilişkin bir başka resmî bilgi de Emniyet Genel Müdürlüğü kayıtlarında yer alıyor Dönemin İçişleri Bakanlığı'na 25 Aralık 1930'da "Vali Kazım" imzasıyla gönderilen 7 maddelik raporun 4 maddesinde şunlar yazılı: "Bunların hepsinde esrar ve esrarlı sigara olup, Derviş Mehmet bunları Manisa'da alıştırmış ve bununla da tasarrufunu artırıyormuş"23 Aralık 1930'da Menemen'de neler yaşandı?Mustafa Fehmi Kubilay, Giritli Hüseyin ve Zeynep çiftinin çocuğu olarak dünyaya geldi 1906 doğumlu Kubilay'ın asıl mesleği öğretmenlikti 23 Aralık 1930'da İzmir'in Menemen ilçesinde meydana gelen olay sırasında askerlik görevini yapıyordu 'Mehdi" olduğunu iddia eden Giritli Mehmet (Derviş Mehmet) 7 Aralık'ta, 6 müridiyle Manisa'dan yola çıkarak, civardaki Paşa köyünde yaptıkları hazırlık ve propagandalardan sonra 23 Aralık sabahı, gün doğarken tekbirlerle Menemen'e girdi Belediye meydanında çevresine topladığı yaklaşık yüz kişiyle hükümet karşıtı sloganlar atmaya başladı *****lı olan asiler bir müfrezenin başında olaya müdahale eden Asteğmen Kubilay'ı, hemen ardından da Hasan ve Şevki adındaki iki mahalle bekçisini öldürdü Olay, arkadan yetişen askerî birlikler tarafından şiddetle bastırılırken, Derviş Mehmet ve iki müridi öldürüldü 31 Aralık 1930'da toplanan bakanlar kurulu, Menemen ilçesi ile Manisa ve Balıkesir merkez ilçelerinde bir ay süre ile sıkıyönetim ilan edilmesine karar verdi Sıkıyönetim komutanlığına 2 Ordu Kumandanı Fahrettin Paşa (Altay), Divan-ı Harp Reisliği'ne 1 Kolordu Komutan Vekili Muğlalı Mustafa Paşa atandı Olay 1 Ocak 1931'de Denizli Milletvekili Mazhar Müfit (Kansu) ve arkadaşlarınca verilen soru önergesiyle TBMM gündemine getirildi Soru önergesini Başbakan İsmet Paşa (İnönü) cevaplandırdı Daha sonra sıkıyönetim ilanına ilişkin önerge tartışıldı ve oybirliğiyle kabul edildi


Kaynak Zaman Gazetesi - Erdal Şen

'Menemen olayı sıradan bir cinayet değil'Genelkurmay Başkanlığı, arşiv belgeleriyle Menemen'deki eylemin, "sıradan bir cinayet değil, bilinçli bir hareket olarak uygulamaya geçirildiğini" ortaya koydu


Genelkurmay Başkanlığı, "bir hazırlık safhasından sonra eylemi gerçekleştirenlerin tümünün Manisa'da ikamet ettiklerini ve Nakşi tarikatıyla bağlantıları bulunduğunu" belirledi


Genelkurmay Başkanlığı, 23 Aralık 1930 günü Menemen'de meydana gelen olaylarda şehit edilen Yedek Subay Mustafa Kubilay'ın katledilişine ilişkin Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığının arşivlerindeki belgeleri internet sitesinde yayınlayarak Menemen olayına ışık tuttu


Genelkurmay Başkanlığının kamuoyuna sunduğu arşiv belgeleri arasında Yedek Subay Mustafa Kubilay'ın ölümüne ilişkin keşif raporu, İbrahim Hoca'nın ifadeleri, Eylemcilere yardım eden Yunus oğlu Kamil'in ifadesi, Menemen Telgraf Memuru Nail Bey'in Olaya İlişkin Tanık İfadesi, eylemcilerin bağlı oldukları tarikat mensuplarına ilişkin belge, Şeyh Esat'ın İbrahim Hoca'yla ilişkisini ifade ettiği mektuplar yer alıyor


"Arşiv Belgeleriyle Menemen Olayı" çalışmasında arşiv belgelerinin yanı sıra Genelkurmay'ın Menemen'de yaşanan olayın geçmişi ve o gün yaşananları gözler önüne seren değerlendirmelerine de yer verildi


Söz konusu belgelere göre, olayın ardından Menemen Cumhuriyet Savcısı, Savcı Yardımcısı ve Hükümet Tabip Vekilinin hazırladıkları raporda, Kubilay'ın Gazez Caminde katledilmiş olarak bulunan bedeni, şöyle tasvir ediliyor:

"Gazez Camisi girişinin sol tarafındaki bahçede arkası üstü yatık, sağ tarafında kasaturası kınından çekik bir halde, elbiseleri kanlı, başı boynundan ayrılmış ve etrafındaki toprakta çok fazla kan lekeleri bulunan, tahminen 25 yaşlarında, üzerinde haki renkte askeri elbise olan; orta boylu, kumral benizli, saçları az ağarmış cesedin, Menemen'de 43'ncü Alay 1'nci Tabur 3'ncü Bölük Takım Komutanı Yedek Subay İzmirli Hüseyin oğlu Kubilay olduğu anlaşılmıştır"


GÖRGÜ TANIĞININ İFADESİ


Belgelere göre, olayın görgü tanıklarından, Menemen'deki telgraf memuru Nail Bey, Yedek Subay Mustafa Fehmi Kubilay'ın nasıl öldürüldüğünü şöyle anlatıyor:


"Kubilay Bey'in kumandasında bir müfreze geldi Müfreze komutanı evkaf kahvesi önünde askeri durdurup 'süngü tak' emrini vererek, kendisi Şakilerin yakasını tuttu Asker süngü taktı Onlar dönmelerine devam ediyorlardı Maarif kahvesinin önündeki büyük ağacın hizasına geldiler Diğer arkadaşı bunları o vaziyette görünce, Kubilay Bey'i arkasından bir *****la vurdu O anda yere düştü Onbeş saniye kadar yerde kaldıktan sonra, kalkıp doğruca cami tarafına koştu Bir kısım halk bunu görünce dağıldı Telgrafhaneye de bir kısmı girdi Onları dışarı çıkarttım Bu sırada adamlardan ikisi kayboldu Biz kaçtıklarını zannettik Biraz sonra saçından tutulu olduğu halde, zavallı Kubilay Bey'in kesik kafasını getirdiklerini gördük Ellerinde sancağın ucuna kafayı geçirirlerken bir şeyler söyleyerek eğildiler Kesik başın, elektrik direğine bir kırmızı kuşakla bağlandığını gördüm Kubilay Bey'in başı asılı olduğu halde meydanda dönüyorlardı"


"CİNAYET DEĞİL, BİLİNÇLİ BİR HAREKET"


İnternet sitesindeki Genelkurmay Başkanlığının konuya ilişkin değerlendirmesinde, tarihe "Menemen Olayı" diye geçen bu eylemin, "sıradan bir cinayet değil, bilinçli bir hareket olarak uygulamaya geçirildiğinin" yapılan araştırmalarla ortaya çıkarıldığı belirtilerek, şunlar kaydedildi:


"Eylemciler bir hazırlık safhasından sonra eylemi gerçekleştirmişlerdir Eylemin ele başı ve Yedek Subay Mustafa Kubilay'ın başını keserek öldüren Giritli Hasan oğlu Mehmet, Osman oğlu Şamdan Mehmet, Hasan oğlu Sütçü Mehmet, Emrullah oğlu Mehmet, Nalıncı Hasan ve Çakır oğlu Ramazan, eylemci grubunu oluşturmaktadır


Eylemcilerin hepsi Manisa'da ikamet etmektedirler ve Nakşi tarikatiyle bağlantıları vardır Onları bu tarikata sokan ve eğiten, Manisa Askeri Hastahanesi imamlığından emekli İbrahim Hoca'dır İbrahim Hoca da İstanbul Erenköy'de Şevki Paşa köşkünde oturan Şeyh Esat'a bağlıdır İbrahim Hoca, halifeler halifesi olarak, tarikatın etki alanının genişletilmesinden ve yaygınlaştırılmasından sorumludur"


"ŞEYH ESAT'IN YİRMİBİN MÜRİDİ VARDI"


Belgeler arasında İbrahim Hoca'nın ifadesine de yer verildi İfadesinde tekkeler yasaklanmadan önce Şeyh Esat'ın tahminen yirmibin civarında müridi bulunduğunu belirten İbrahim Hoca'nın, Manisa'daki müritlerin sayısı sorulduğunda ise hiçbir açıklama yapmadığına dikkat çekildi


Belgeler arasında İbrahim Hoca'nın, Şeyh Esad'la ilişkisini açıkça ortaya koyan Şeyh Esad'ın yazdığı mektuplara da yer verildi İbrahim Hoca'nın ifadesinde, bu bağlantısıyla ilgili söyledikleri ise şöyle:


"İlk tarikate intisabım oniki sene evveldir Nakşibendidir Şeyhim İsmail Necati'ydi Bab-ı ali'de oturuyordu Tekkesi vardı Ölmüştür Ondan bir sene sonra tahminen o zaman Çapa'da tekkesi bulunan Şeyh Esat Efendi'nin zikrine gittim ve ona bağlandım Yani benim hocam oldu Yirmibir senedir tarikatin imamıdır"


"MÜRİD HÜSNÜ EFENDİ'NİN AÇIKLAMALARI"


Şeyh Esad'ın oğlu (halife) Mehmet Ali'nin de İbrahim Hoca'nın bağlantısını "Kendisi, pederimin on senelik dervişlerindendir Şurdan burdan hiç tanımadığımız adamları ziyaret maksadıyla bana ve pederime getirirdi" şeklinde ifade ettiğine yer verilen değerlendirmede, şunlar kaydedildi:


"Şeyh Esad'ın müridlerinden Hüsnü Efendi, 'daima sözünden ve nasihatinden ilham alarak kendisini şeyhe bende (kul) eden kişileri' sayarken ilk isim olarak İbrahim Hoca'yı belirtir İbrahim Hoca'nın Manisa'da görevli iken merkeze bağlı Horosköy'de yoğun faaliyetleri vardır Burada ikamet eder, cami yaptırır, tarikate adam kazandırma çalışmalarını sürdürür, vaaz verir 'Hoca köyümüzde oturduğu sırada Cuma günleri ve bazan hafta aralarında ve bazan da kendisi ne zaman isterse o vakit köy camisinde vaaz verirdi Köyde bulunduğu bir gün ikindi namazı sırasında camide vaaz etmeye başladı' Hoca, 'Şapka giyen gavurdur Biz gavur olamayız Rakı içen ve yalan söyleyenler de gavurdur' diye söyleniyordu"


İbrahim Hoca'nın bu köyde özellikle ileri gelenlerle sıkı ilişkiler kurduğu, düzenli ve gizli bir bağlantısı bulunduğu ifade edilen değerlendirmede, ayrıca Şeyh Esat'ı ziyaret edenlerin dönüşte şeyhi övücü propaganda yaptıkları anlatıldı


"BİZ FES GİYMEK İSTİYORUZ"


Menemen'deki olaydan iki ay önce, İbrahim Hoca'nın Manisa'ya geldiği belirtilen değerlendirmede, olayın gelişimiyle ilgili şu bilgilere yer verildi:


"Kandırılmış kişilerin ağzından dökülen şu sözler, meselenin ne kadar farklı bir mecrada seyrettiğini ortaya koymaktadır 'Araplıkla beraber sultanlık ve Sultan Hamid'in oğlu gelecek Tekkeler kapandı ama açılacak ve serbest olacak Kılıçlarımız gelecek kesecekler Fes giyilecek', 'Biz, fes giymek istiyoruz Müslümanlık istiyoruz'


İbrahim Hoca, Manisa'ya geldiği zaman birçok kişi onu ziyaret eder İbrahim Hoca'nın çok yakını olan Osman Çavuş 'İnşaallah reis-i cumhuru gebertirler de rahat yüzü görürüz, fes giyeriz' demekten çekinmez İbrahim Hoca, Osman Çavuşun kendisiyle olan bağlantısını ifadesinde teyit eder 'Tekaüt (emekli) edildikten sonra İstanbul'a gittim Orada ikamet etmeye başladım ve İstanbul'da iken bir defa Cemal ve bir defa Osman ve bir defa da tabur imamı İlyas Efendi'den mektup aldım"


MÜRİTLERİN İSTANBUL'DA ŞEYH ESAT'I ZİYARETLERİ


Menemen olayının kilit isimlerinden ve eyleme bizzat katılan Nalıncı Hasan'ın, Şeyh Esat'ı ziyaret etmek üzere İstanbul'a gittiği zaman İbrahim Hoca'yla buluştuğu, İbrahim Hocanın da bunu açıkça anlattığına işaret edilen değerlendirmede, İbrahim Hoca'nın bu görüşmelerle ilgili şu ifadelerine yer veriliyor:


"Bir sene evvel Manisalı basmacı Osman Efendi ile Nalıncı Hasan'ı Esat Efendi'nin evinde gördüm ve hep beraber bir odada oturduk ve bir gece beraber kaldık ve yanımıza kimse gelmedi O gece yattık, sabahleyin Esat Efendiyi ziyaret ettik Haseki civarında bulunan Hoca Esat'ın oğlu Ali Efendi'nin evine gittim Osman Efendi ve Nalıncı Hasan ile orada hepimiz birleştik ve dördümüz oturduk Bir veyahut iki gün sonra Osman Efendi ile Nalıncı Hasan bizim eve geldiler Bir gece kaldılar ve sabahleyin gittiler"


EYLEM HAZIRLIKLARI


Eylemcilerden mehdi Mehmet, Şamdan Mehmet, Sütçü Mehmet, Emrullah oğlu Mehmet Emin, Ali oğlu Hasan, Nalıncı Hasan, Topçu Hüseyin, Süleyman Çavuş, Çakır oğlu Ramazan, Çırak Mustafa, Hüseyin oğlu Ali'nin, önce bir esrarkeş kahvesinde daimi surette toplanarak orasını tekke haline getirdikleri ve daha sonra da Tatlıcı Hüseyin'in Manisa'daki evinde dört gün süren bir toplantı yaptıklarına işaret edilen değerlendirmede, şunlar kaydedildi:


"Gerçekleştirilecek eyleme ilişkin görüşme yapılır ve ***** tedariki kararlaştırılır Giritli İsmail ve bıçakçı Hacı Mustafa'dan birer ***** alınır 7 Aralık günü mehdi Mehmet, Sütçü Mehmet ve Şamdan Mehmet aldıkları *****larla Paşaköy'e giderler Ertesi gün de Ali oğlu Hasan, Nalıncı Hasan, Çakır oğlu Ramazan, Paşaköy'e ulaşırlar Paşaköy'de üç gün kaldıktan sonra, Manisa'nın kuzey doğusunda yer alan Yağcılar köyüne uğrar ve burada yedi gün kalırlar Ardından o gece yarısı eylemciler, Bozalan'a hareket ederler


Bozalan'a doğru giderlerken, mehdi Mehmet, iki günden beri mehdiliğini ilan ettiğini, Menemen'de bunu halka açıklayacağını söyler Nalıncı Hasan da Menemen'deki bir camiden sancak alabileceğini belirtir ve uzun bir yürüyüşten sonra Bozalan köyü yakınlarına gelirler Dinlenmek için yatarlar ve bu sırada Çakır oğlu Ramazan kaçar"


Değerlendirmede, eylemcilerden mehdi Mehmet'in, buradan halka kendisinin "mehdi" olduğunu ve kendilerine iltihak etmelerini telkin ettiği ifade edilerek, Manisa'dan ayrılmalarından sonra geçen 15 gün boyunca eylemcilerin bu köylerde propaganda faaliyetlerinde bulundukları, bu süre içinde bir kısım halkı etkiledikleri ve yardım gördükleri belirtildi


"ŞERİAT İSTİYORUZ"


23 Aralık 1930 günü eyleme geçilmesinin kararlaştırıldığı ve eylemcilerin başlarında mehdi Mehmet olmak üzere Menemen'e sabah ezanı sırasında gelerek Müftü camisine girdikleri anlatılan değerlendirmede, şöyle devam edildi:


"Camide bulunan sancağı alıp mehdi, halkı kendilerine katılmaya davet eder ve şunları söyler 'Taraf-ı ilahiden geliyoruz Şeriat istiyoruz Askerin kılıç ve kurşunu bize işlemez Herkes bu bayrağın altından geçecektir Geçmeyenleri kılıçtan geçireceğiz Bugün zeval (öğle) vakti yetmişbin kişi bize yardıma gelecektir'


Kendilerine katılan grupla birlikte eylemciler, sokaklarda dolaşıp herkesin dükkanlarını kapayarak peşlerinden gelmelerini söyleyerek yürüyüşe geçerler Saffet Hocanın evinin önünden geçerlerken o da evden çıkar ve grubun arkasından yürür Mehdi Mehmet, Saffet Hocaya karşı saygıda kusur etmez Bir süre sonra Saffet Hoca gruptan ayrılır ve meseleden hiç haberi yokmuş gibi tekrar evine döner ve pencereleri kapatır Eylemcilerin bulunduğu grup, Belediye binasının önüne kadar gelir Kalabalık artar Mehdi Mehmet kendisinin mehdiliğine ve şeriati yerine getireceklerine dair halka hitap eder"


JANDARMA EYLEM HABERİNİ ALIYOR


Jandarma Bölük Komutanının, eylem haberini almasının ardından topluluğun bulunduğu alana giderek, eylemcilere dağılmalarını söylediği belirtilen değerlendirmede, olaylar şöyle anlatıldı:


"Mehdi Mehmet, 'Ben mehdiyim Şeriatı ilan ediyorum Bana kimse mukavemet edemez' diye cevap verirken, kalabalıktan alkışlar yükselir Herhangi bir üzücü olaya meydan vermemek için, Bölük Komutanı hükümet binasına gelerek 43'ncü Piyade Alayından takviye kuvvet ister


Bu sırada Alay Komutanlığında eğitime çıkmak üzere hazırlanan Yedek Subay Mustafa Kubilay'a bir müfrezeyle olay yerine gitmesi emredilir Cephane almadan hemen hareket eden müfrezeyi, Yedek Subay Mustafa Kubilay, halkla bir çatışmaya meydan vermemek için askerlere süngü taktırarak alandaki kahvenin önüne bırakır ve kalabalığa hitap eden eylemcilerin yanına gider Mehdi Mehmet'in yakasından tutarak *****ını teslim etmesini ister Eylemcilerin arasından ateş açılır ve Mustafa Kubilay yaralanır


KUBİLAY'IN KATLEDİLİŞİ


Yaralanan Mustafa Kubilay, hemen yakındaki caminin avlusuna doğru koşar Bu sırada bir el daha ateş edilir ve Mustafa Kubilay avluda yere düşer Cephaneleri olmayan müfrezedeki askerler geri çekilirler Mustafa Kubilay'ın düştüğünü gören mehdi Mehmet, yanındakilerden birisinin bıçağını alarak avluya gider Yerde yatan ve henüz ölmemiş olan Mustafa Kubilay'ı sürükleyip, bir ayağı ile vücuduna basmak suretiyle yüzüstü yatırıp bıçakla boynundan keserek, başı alır ve saçlarından tutarak taşa vurduktan sonra meydana tekrar dönüp, camiden aldıkları sancağın ucuna geçirir Sancağı ucunda takılı başla birlikte orada bulunan elektrik direğine bağlayarak halkı tam anlamıyla etkilemek isteyen eylemcilere, Kamil adlı bir kişi nasıl yardım ettiğini şu sözlerle anlatmaktadır: 'O gün ben evvela evime gidip korkmamalarını söyledim Sonradan ikinci defa bunların yanına gelip halkın arasına karıştığımda, biraz evvel ellerinde getirdikleri zabitin (subayın) kafasını sancak ağacının ucuna geçirdiler Sancağı oradaki direğe bağlamak için ahaliden ip istediler Ben, derhal koştum, dükkanımdaki küçük bir ipi alıp *****lılara verdim Bu iple Zabitin başı bulunan sancağı direğin yanına dikip bağladılar"


"BU, ADİ BİR VAKA OLARAK KABUL EDİLMEMELİ"


Bu sırada, Alaydan gönderilen kuvvetlerin olay yerine yetişerek, ateş açan eylemcilerle çatıştığı belirtilen değerlendirmede, Bekçi Hasan ve Bekçi Şevki'nin şehit oldukları olayda eylemcilerden de mehdi Mehmet, Şamdan Mehmet ve Sütçü Mehmet'in ölü, Emrullah oğlu Mehmet Emin'in yaralı olarak ele geçirildiği anımsatıldı Kargaşadan yararlanarak kaçan Nalıncı Hasan ile Ali oğlu Hasan'ın da ertesi gün Manisa'da yakalandıkları ifade edilen değerlendirmede, şunlar kaydedildi:


"Olayın hemen ardından güvenlik güçleri tedbirler alır Sıkıyönetim ilan edilir Olaylar sırasında ihmali görülen kamu görevlileri hakkında yasal işlem yapılır görevden el çektirilir Geniş çaplı soruşturmalar yapılır ve olaya karışanlar, azmettiriciler tutuklanırlar ve yargılanırlar


Eylemle Türkiye Cumhuriyeti Anayasasını zorla kaldırmaya teşebbüs ve yardım edenler, yargılamalar sonucu 32 kişi idam, 73 kişi de çeşitli hapis cezalarına çarptırılır


Sıkıyönetim Komutanı Tümgeneral Mustafa Muğlalı, Menemen'de meydana gelen olaylarla ilgili olarak Başbakanlığa ve Genelkurmay Başkanlığına gönderdiği raporlarda önemli tespitler yapar: Bu vak'a dört beş serseri tarafından adi bir vaka olarak kabul edilmemelidir Bu olayı meydana getirenler, sabırsız ve acele davranarak bu işin ortaya çıkmasına sebep olmuşlardır Bu hususta, memleketimizde gizliden gizliye çalışan ve bir teşkilat meydana getiren hain eller bulunduğu mutlaka dikkate alınmalıdır"


ATATÜRK'ÜN BAŞSAĞLIĞI MESAJI


Değerlendirmede, Menemen'de gerçekleştirilen eylemin sıradan bir olay olarak geçiştirilemeyeceğinin en önemli kanıtının da Atatürk'ün 28 Aralık 1930 tarihinde Türk *****lı Kuvvetlerine gönderdiği başsağlığı mesajı olduğu vurgulandı Değerlendirmede yer verilen Atatürk'ün başsağlığı mesajı ise şöyle:


"Menemen'de yakınlarda meydana gelen gericilik girişimi sırasında Yedek Subay Kubilay Beyin görevini yaparken öldürülmüş olmasından dolayı Cumhuriyet ordusuna başsağlığı dilerim Kubilay Beyin şehit edilmesinde gericilerin gösterdiği vahşilik karşısında Menemen'deki halktan bazılarının alkışla onaylamaları, bütün cumhuriyetçi ve vatanseverler için utanılacak bir olaydır Vatanı savunmak için yetiştirilen, içteki her politika ve ayrılığın dışında ve üstünde saygın bir konumda bulunan Türk subayının, gericiler karşısındaki yüksek görevinin yurttaşlar tarafından yalnız saygıyla karşılandığına kuşku yoktur


Menemen'de halktan bazılarının hataları bütün millette acıya sebep olmuştur Saldırının acılığını tatmış bir kesime genç ve kahraman Yedek Subayın uğradığı saldırıyı, milletin bizzat Cumhuriyet'e karşı bir öldürme girişimi olarak kabul ettiği ve cüretkârlarla, destekçileri, ona göre takip edeceği kesindir Hepimizin dikkati bu sorundaki görevlerimizin gereklerini duyarlılıkla ve gerektiği biçimde yerine getirmeğe yöneliktir


Büyük ordunun kahraman genç subayı ve Cumhuriyetin idealist öğretmenler topluluğunun değerli üyesi Kubilay'ın temiz kanı ile Cumhuriyet, hayatını tazelemiş ve kuvvetlendirmiş olacaktır"


Kaynak: Anadolu Ajansı