Hazini

on ikinci yüzyılda Türkistanda yetişen yer çekimi ve terâzilerle alâkalı çalışmalar yapan fizik, astronomi ve matematik âlimi İsmi Abdurrahmân el- Mansûr el-Hâzinî olup,künyesi Ebül-Fethtir Doğum târihi belli değildir Türkistanın Merv şehrinde yetişti ve 1118 (H512) senesinden îtibâren tanınıp meşhur oldu 1155 (H550) senesinde vefât etti Bâzan Ebû Cafer Ali Hâzinî adlı başka bir âlim ile karıştırılmaktadır Ebû Cafer Ali el-Hâzinî de devrinin önde gelen âlimlerindendi ve bilhassa matematik ve astronomi ilimlerinde söz sâhibiydi Ebül-Feth Hâzinî bu zâtın kölesi idi Hâzinîdeki kâbiliyeti fark eden Ebû Cafer, ona ilim öğrettikten sonra âzâd etti Batı ilim dünyâsında İbn-ül-Heyseme (Al-Hazen) denildiği için de Hâzinî ile karıştırılmaktadır


Abdurrahmân Hâzinî, doğup büyüdüğü Merv şehrinin ünlü âlimlerinden iyi bir tahsil gördü Özellikle fizik, astronomi ve matematik ilimlerinde devrinde söz sâhibi oldu İbn-i Heysem ve Bîrûnînin eserlerini inceleyip istifâde etti Astronomiye çok önem verdi Birçok İslâm şehirlerinde kıblenin nasıl bulunabileceği husûsunda esaslı çalışmalar yaptı


Fiziğin dinamik ve hidrostatik konularına ağırlık verip bilhassa hidrostatik üzerine yöneldi Sıvıların yoğunluğunu ölçme âletini keşfetti Ayrıca, Bîrûnînin kullandığı altı geniş, üstü dar konik bir kap biçimindeki âlet ile, cisimlerin sıvılar içindeki sürüklenme mukâvemetleri konusunu da inceledi Birçok katı ve sıvı cismin yoğunluklarını son derece hassas ve bugünkü netîcelere yakın bir şekilde tesbit etti


Ünlü ilim târihçisi Aldo Mieli, Bîrûnînin ve Hâzinînin yapmış oldukları katı maddelerin yoğunluk tesbitlerini modern değerlerle şöyle mukâyese etmektedir:


Madde Bîrûnîye Hâzinîye Modern


göre göre ölçüm


æææææææææææææææææææææææææ


Altın192619051926


Demir782774779


Bakır892883885


Yâkut375360352


Zümrüt273262273


Kuvarts253258258


Kalay114011291135


İnci273262275


Yine Hâzinî, yoğunlukları ölçmek için aerometre kullandı Sıvı maddelerin yoğunluğunu hesaplama metodunu ve cisimlerin hava içindeki ağırlıklarını hesaplamak için hikmet terâzisi denilen beş kefeli terâziyi geliştirdi


Hâzinî havanın ağırlığının bulunduğunu ve ölçülebileceğini ortaya koymakla, Toriçelliden önce meseleyi ele almış ve incelemiş olmaktadır Hâzinî, sıvılar gibi havanın da bir ağırlığı ve kaldırma gücü bulunduğunu ve hava içinde bulunan cismin ağırlığının, kaldırma kuvveti sebebiyle azalmış olduğunu ve cismin noksanlaşan bu ağırlığının, havanın kesâfetine göre değişeceğini söyledi Arşimed kânununun sâdece sıvılar için geçerli olmadığını, gazlar için de söz konusu olduğunu ve bunun bütün sıvılar için böyle olduğunu ifâde etti Hâzinînin bu ve benzeri ilmî araştırmaları, barometrenin (basınç ölçme âleti) keşfedilmesinde temel teşkil etmiştir Böylece o, Toriçelli, Paskal, Boyle ve bâzı diğer batılı bilim adamlarına öncülük etmiş oldu ve Akışkanlar Mekaniği ilmini kurdu


Hâzinî, ışığın kırılma prensiplerini de inceledi ve gök küreye temâs eden güneş ışınlarının dünyâya doğrudan doğruya dik olarak değil de kırılarak ulaştığını söyledi Ayrıca, yer çekimi konusu üzerinde araştırmalarda bulundu Birçok ilmî deneyler yaptı ve sonunda bütün cisimlerin yer kürenin merkezine doğru, bir câzibe kuvveti (gravitasyon) ile çekildiklerini gösterdi Cisimlerin bu çekilme kuvvetinin farklı oluşunu da, düşen cisim ile çekim merkezi arasındaki mesâfeye bağlı olduğunu söyledi Bîrûnînin yaptığı araştırmayı geliştirerek, kütleler arasındaki çekim prensibini ortaya koydu Bu konuyu eserinde şöyle anlatır: "Kuvvet, hacim, şekil ve âlemin merkezinden uzaklık bakımından birbirinin aynı olan cisimlerin ağırlıkları birbirlerine eşittir Dünyânın merkezine muayyen uzaklıktaki ağırlığı belli olan her cismin, dünyânın merkezine olan uzaklığının farklılığına göre ağırlığı da farklıdır Dünyânın merkezine olan uzaklık arttıkça, ağırlık da artar, yaklaştıkça hafifler Bu sebeple bir cismin ağırlığının diğer cismin ağırlığına nisbeti, onların dünyânın merkezine olan uzaklıklarının nisbeti gibidir" Görüldüğü gibi yer çekimini Newton (1665) değil, ondan beş yüz elli sene önce yaşayan iki İslâm âlimi keşfetmiştir Batılılar, ilmî ahlâka aykırı olarak Müslümanların her buluşunu kendilerine mâl ettikleri gibi, yer çekimini de kendi ilim adamlarının bulduğu iddiâsındalar Hâzinî, vardığı bütün bu ilmî netîceleri, tamâmen ilmî deneyler ve mukâyeselere dayandırıyordu Bu özelliğinden dolayı Hâzinîye; "Dinamik ve Hidrostatiğin üstâdı, öncüsü ve Akışkanlar Mekaniğinin ve Gravitasyon prensibinin kâşifi" ünvânını vermek gerekir


Eserleri:


1 Ez-Zîc-ül-Muteber-il-Sencerî: Merv şehrindeki rasathânesinde yaptığı astronomik gözlemler sonucu hazırladığı bu eserini, Sultan Melikşâhın oğlu Sultan Sencere sundu Eserinde, bütün gezegenlerin gözlem sonuçlarını, pozisyonlarının hesaplanmasını yaptı Güneş ve ayın pozisyonlarını hesapladı Sonraki asırlarda Kutbüddîn Şîrâzînin çalışmalarına zemin hazırladı Bu eserini hazırlarken, Hüsâmeddîn Sâlar ve Envârî adlı iki ilim adamıyla çalışarak gözlemler yaptı Ayrıca bu eserinde, Merv şehri enlemine göre yıldızların durumları hakkında da bilgi vermektedir


2 Kitâb-ül-Âlât-il-Acîbeti: Bu eserinde rasad âletleri üzerinde durmakta ve astronomi nazariyesini ortaya koymaktadır


3 Kitâbu Mîzân-il-Hikme: Bu eser sekiz ciltten meydana gelmiştir Her ciltte ayrı konular ele alınmaktadır Birinci ciltte; hidrostatik konuları, ikinci ciltte muhtelif yoğunluk hesaplamaları, üçüncü ciltte yerçekim nazariyeleri, dördüncü ciltte Arşimed ve Menelaosun hidrostatikle ilgili görüşleri, beşinci ciltte muhtelif maddelerin ağırlık ölçümleri, altıncı ciltte muhtelif cisimlerin yoğunluklarının hesaplanması, yedinci ciltte muhtelif konularda kendi buluşlarına âit örneklerin incelenmesi, sekizinci ciltte ise astronomi ile ilgili konular anlatılmaktadır


Hâzinînin beş eseri MKhanikov tarafından kısmen incelenmiş ve İngilizceye tercüme edilerek Amerikada New Havende 1859da neşredilmiştir


Eserlerini inceleyen bilim adamları hayranlıklarını ifâde ve îtirâf etmekten kendilerini alamamışlardır Fizik konularındaki buluşları, günümüzün modern üniversitelerinde incelenmekte olup, sâhasına ışık tutmaktadır Bilim Târihi otoritelerinin çoğu, Hâzinînin bütün asırların fizik üstâdı olduğunu, İbn-i Sînâ, Bîrûnî ve İbn-i Heysem gibi üstatlarını bu sâhada geride bıraktığını kabul etmektedirler


Hâzinî, Mîzân-ül-Hikmesinde, düşmekte olan cismin sürati, aldığı mesâfe ve geçen zaman arasındaki münâsebet (ilişki) üzerinde de geniş inceleme ve araştırmalarda bulundu Onun tesbit edip incelediği bu mühim münâsebet, çıkan mühim ilmî prensip ve denklemler, batılı bilim adamlarına (meselâ Galileo, Keppler ve Newton) mâl edilmektedir ki, bunun apaçık bir hatâ ve yanlışlık olduğu ortaya çıkmış bulunmaktadır İşin doğrusu şu ki, Abdurrahmân Hâzinînin bu pek mühim eseri, orta çağlarda batı dillerine tercüme edilmiş, onun ilmî görüşlerinden Avrupa ilim çevreleri ziyâsiyle istifâde etmişlerdir Bilim târihçisi GSarton, Hâzinînin Mîzân-ül-Hikmesini, ortaçağlar İslâm dehâsının en önde gelen eseri olarak vasıflandırmakta ve o devir dünyâsı için eşsiz bir eser saymaktadır


4) Câmi-üt-Tevârîh, 5) Kitâbün fil-Fecri veş-Şafak, 6) Kitâb-üt-Tefhîm